زمانی که نام دشت یا بیابان را می‌شنویم، معمولاً مکانی بیآبوعلف را تصور می‌کنیم که اثری از حیات در آن وجود ندارد؛ اما دشت لوت این‌گونه نیست! در این منطقه که به‌عنوان یکی از کویرهای ایران شناخته می‌شود، مکانی به نام شهداد (خبیص سابق) وجود دارد که از نظر میزان آب دائمی، در خور توجه است. طبق یافته‌های باستان‌شناسی، از هزاران سال پیش منطقه‌ی وسیع اطراف شهداد سکونت‌پذیر بوده است.
برخی افراد دشت لوت یا بیابان لوت را به‌اشتباه کویر لوت می‌خوانند. در ادامه، تفاوت این سه را بیان خواهیم کرد.
دشت لوت، بیابان لوت یا کویر لوت؟
در زبان فارسی، واژه‌ی لوت را به‌معنای برهنه، تشنه و بیآبوعلف می‌دانند. بر همین اساس، بیابان واقع در قسمت شرقی ایران را دشت لوت، چاله لوت، بیابان لوت یا کویر لوت می‌نامند.
ممکن است تصور شود که هیچ وجه تمایزی میان کویر و بیابان وجود ندارد؛ اما قضیه غیر از این است. واژه‌ی کویر به نمکزاری گفته می‌شود که پست‌ترین نقاط داخلی مناطق بیابانی را تشکیل می‌دهد. درحالی‌که بیابان یا دشت مکانی است که میزان پوشش گیاهی و جانوری و همچنین میزان بارندگی در آن بسیار کم است.
گذشته از آن، مواد رسوبی بیابان را بیشتر ماسه و شن و ریگ تشکیل می‌دهند و خاک درشت‌تری دارد. به همین دلیل، میزان شوری آن کم است. در مقابل، کویر منطقه‌ای است که از خاک نرم و دانه‌ریزی برخوردار است. در کویر، وجود پوشش گیاهی باعث می‌شود که جابه‌جایی مواد بسیار اندک باشد.
دشت لوت منطقه‌ای ماسه‌ای و ریگی است و بسیاری از دانشمندان به‌کارگیری لفظ دشت لوت یا بیابان لوت را برای آن مناسب می‌دانند. چراکه تنها قسمتی از آن را کویر است و نباید به کل آن لقب کویر لوت داد. این منطقه در یونسکو نیز با عنوان دشت لوت یا بیابان لوت به‌عنوان نخستین جاذبه‌ی طبیعی ایران به ثبت رسیده است.
عوارض زمین‌شناسی و واحدهای جغرافیایی دشت لوت
به‌طور کلی، دشت لوت چاله‌ای با ارتفاع نامتقارن است با جهت شمالی‌جنوبی. درون این دشت چاله‌های مستقل کوچک‌تری نیز وجود دارند. شیب این دشت در قسمت‌های مختلف متغیر است و در پایکوه به بیشترین میزان خود می‌رسد. میزان ارتفاع دشت در اضلاع مختلف آن بدین ترتیب است:
- حداکثر ارتفاع در شمال، ۱۰۰ متر است که در میان رود شور بیرجند و بصیران قرار دارد؛
- در مغرب منطقه‌ی شهداد با ارتفاعی در حدود ۴۴۰ متر، حداکثر ارتفاع را به خود اختصاص می‌دهد؛
- در مشرق منطقه‌ای به نام نخلیه ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد؛
- لوت زنگی احمد، منطقه‌ای در پای تپه‌ی دوقلوی بازالتی در جنوب است که ارتفاع آن به ۷۲۰ متر می‌رسد.
به‌طور کلی، ناهمواری‌ها و پراکندگی عوارض جغرافیایی در دشت لوت باعث شده است که آن را به سه واحد کوچک‌تر تقسیم کنند. این سه واحد عبارت‌اند از:
لوت شمالی
این منطقه دشتی هموار و مثلثی‌شکل است که یک ضلع آن به منطقه‌ی کوهستانی میان‌راور و نای‌بند و ضلع دیگر به بلندی‌های کوهستانی گرماب، کوه سرخ، کوه پختو و کوه عبداللهی تا دِه‌سَلم می‌رسد. قاعده‌ی مثلث نیز در طول دره‌ها و چاله‌های انتهایی رود شور به ده‌سلم منتهی می‌شود. به‌طور کلی، در داخل لوت شمالی هیچ عارضه‌ی طبیعی وجود ندارد که عبور و مرور را دشوار کند.
عناصر تشکیل‌دهنده‌ی لوت شمالی بیشتر شامل ریگ، شن و ماسه است. بریدگی‌های نامنظمی در ضلع جنوبی این بخش وجود دارد که به چاله‌ی رود شور بیرجند منتهی می‌شوند. گذشته از آن، در لوت شمالی ناهمواری‌های ماسه‌ای نیز مشاهده می‌شوند که شکلی شبیه سفره‌های ماسه‌ای دارند.
لوت مرکزی
به جرئت می‌توان گفت که شگفت‌انگیزترین قسمت دشت لوت را لوت مرکزی تشکیل می‌دهد. چراکه تپه‌ها و توده‌های عظیم و به‌هم‌پیوسته‌ای از ماسه در قسمت شرقی آن وجود دارند که مساحتی در حدود ۵۲ در ۱۶۲ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهند. جالب توجه است که ضلع غربی لوت مرکزی برخلاف سایر قسمت‌های آن پوشش گیاهی ندارد.
به‌طور کلی، لوت مرکزی شکلی شبیه مثلث واژگون دارد که قاعده‌ی آن با لوت شمالی مشترک است. وجود دو عارضه‌ی طبیعی در اضلاع دیگر آن، عبور و مرور را برای گردشگران دشوار می‌کند. در واقع، در قسمت غربی آن رشته‌های به‌هم‌پیوسته‌ای از تپه‌های موازی به نام کلوت قرار دارند که مساحتی در حدود ۱۵۰ در ۵۰ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهند. در قسمت شرقی نیز منطقه‌ی توده‌های عظیم ریگ قرار دارد و عبور از آن دشوارتر از عبور از کلوت‌هاست. بنابراین، برای بازدید آن باید از قسمت شمالی‌جنوبی عبور کرد.
از نظر ژئومورفولوژی، لوت مرکزی را از غرب به شرق به سه منطقه‌ی اصلی دشت‌سر، کلوت‌ها و تپه‌های ماسه‌ای تقسیم‌بندی می‌کنند. در ادامه، خصوصیات هرکدام از این مناطق بیان شده‌اند:
دشت‌سر: منطقه‌ای است که در سطح آن، به‌صورت نواری لایه‌ای از ماسه، سیلت یا لای (خاک‌های ریزدانه) و نمک وجود دارد. عرض این لایه حدود ۵ تا ۱۰ کیلومتر است.
کلوت‌ها: خندق‌های عظیمِ حاصل از فرسایش آبی و بادی را کلوت می‌نامند که عارضه‌ی طبیعی منحصربه‌فرد کویر به شمار می‌روند. در دشت لوت، رودی به نام رود شور نقش قابل‌توجهی در مرطوب‌کردن دیواره‌ی کلوت‌ها و فرسایش آنها داشته است. عامل دیگر فرسایش آن نیز بادهای ۱۲۰ روزه‌ی سیستان هستند.
جالب توجه است که کلوت‌ها منطقه‌ای به مساحت ۸۰ در ۱۴۵ کیلومتر مربع را شامل می‌شوند و در ۴۳ کیلومتری شهداد (از شهرهای کرمان) قرار دارند. بخش عمده‌ای از این منطقه از ماسه‌ی بادی و بخش کوچکی از آن نیز از خاک رس تشکیل شده است.
تپه‌های ماسه‌ای: در قسمت شرقی لوت مرکزی، منطقه‌ای به مساحت ۵۰ در ۱۰۰ کیلومتر مربع وجود دارد که با عنوان تپه‌های ماسه‌ای شناخته می‌شود. بیشترین ارتفاع تپه‌های مزبور حدود ۵۰۰ متر است. جالب اینکه ناهمواری‌های ماسه‌ای این تپه‌ها با عناوین مختلفی از قبیل بَرخان، هرم‌های ماسه‌ای، سیف و تپه‌های طولی شناخته می‌شوند.
لوت جنوبی
این قسمت از نظر پوشش گیاهی جزو مناطق غنی محسوب می‌شود و تنها چشمه‌ی قابل شرب دشت لوت با عنوان بلوچ‌آب را در خود جای داده است. در قسمت غربی لوت جنوبی، دشتی هموار در ادامه‌ی دشت کریت قرار دارد که تا فَهرَج ادامه می‌یابد. این قسمت از لوت از نظر عبور و مرور وضعیت مساعدی دارد.
ویژگی‌ها و اقلیم بیابان لوت
دشت لوت با وسعتی در حدود ۸۰هزار کیلومتر مربع منطقه‌ی وسیعی از ناحیه‌ی شرق ایران را شامل می‌شود و در میان کوهستان‌های مختلفی محصور شده است. این دشت سوزان از شمال به کوهستان‌های جنوبی بیرجند و طبس، از شرق به ارتفاعات سیستان و زاهدان، از جنوب به رشته‌کوه‌های بارز و از غرب به کوه‌های سیرچ، جفتان جوشان، هشتادان و گوگ منتهی می‌شود.
میزان بارندگی در این دشت بسیار کم است و تنها در فصول سرد سال مشاهده می‌شود. این بارندگی در قسمت‌های مختلف متغیر است و میزان آن در کرمان به ۱۱۰، در بم به ۴۰، در زاهدان به ۷۸، در زابل به ۴۵ و در بیرجند به ۱۸۰ میلی‌متر در سال می‌رسد.
جالب توجه است که تعداد قله‌های برف‌گیر در اطراف دشت بسیار محدود است و برف همین قله‌ها نیز در اواخر زمستان یا اوایل بهار آب می‌شود. بنابراین، بیشتر رودها و مسیل‌های موجود در منطقه (بستر مسیل) آب خود را از باران‌های فصلی تأمین می‌کنند. البته، چشمه‌های پراکنده در قسمت علیا یا بستر میانه‌ی مسیل‌ها نیز از منابع تأمین آب این رودخانه‌ها یا مسیل‌ها به شمار می‌روند.
در سایر فصول، دمای هوا در دشت لوت به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌یاید. سازمان ناسا (اداره کل ملی هوانوردی و فضانوردی) دشت لوت را در سال‌های بین ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ میلادی گرم‌ترین نقطه‌ی زمین اعلام کرده است. این سازمان بیشینه‌ی گرما در سال ۲۰۰۵ میلادی را ۷۰.۷ درجه‌ی سانتی‌گراد برآورد کرده است.
به‌طور کلی، این امکان وجود دارد که سالانه نقاط مختلفی از زمین به عنوان گرم‌ترین نقطه شناخته شوند؛ اما تاکنون دمای هیچ نقطه‌ای به‌اندازه‌ی دشت لوت افزایش نیافته است. بسیاری از رسانه‌های داخلی و خارجی به نقل از پدر کویرشناسی ایران، پرویز کَردُوانی، گرم‌ترین نقطه از دشت را منطقه‌ی گندم بریان می‌دانند. با وجود این، کردوانی گزارش آنها رد کرده و چاله‌ی مرکزی لوت در ۷۵ کیلومتری شهر بم را گرم‌ترین نقطه از کره‌ی زمین معرفی می‌کند.
پوشش گیاهی دشت لوت
شاید تصور شود که با وجود گرمای هوا در این دشت، هیچ‌گونه پوشش گیاهی در آن وجود ندارد؛ اما واقعیت غیر از این است. چراکه تعداد پرشماری درخت و درختچه‌ی گز در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری از شهداد در دشت لوت مشاهده می‌شوند. قرارگیری این درختچه‌ها بر تپه‌ای از ماسه، تصویری مانند گلدانی بیابانی ایجاد می‌کند و آنها را با عنوان نِبکا یا تَل‌های گیاهی می‌شناسند. نبکاها معمولاً در سطوح همواری با میزان ماسه‌ی متوسط و سطح آب زیرزمینی کافی یا در زمینی با رطوبت کافی ایجاد می‌شوند.
جالب توجه است که معیارهایی نظیر اندازه، تراکم و میزان رشد گیاهان میزبان نبکا نظیر گرامینه‌ها، درختچه‌های تاغ و گز در تعیین شکل آنها بسیار مؤثرند. در دشت لوت گیاه گز ازجمله گونه‌های میزبان نبکا محسوب می‌شود. نبکاها ارتفاعی در حدود چند دسی‌متر تا چند متر و طولی در حدود یک تا ده متر دارند.
گیاهان منفرد نبکا به جهت نقشی که در کنترل ماسه‌ها دارند، ارتفاعی بیش از ده‌پانزده سانتی‌متر را شامل می‌شوند. حجم این گیاهان وابسته به میزان چسبندگی ماسه‌ها بستگی دارد که از بودن یا نبودن رس و لای ناشی می‌شود. همچنین، اندازه‌ی آنها متناسب با تغییر سرعت باد تغییر می‌کند.
پوشش جانوری دشت لوت
قسمت شرقی دشت لوت محلی زندگی جانوران مقاوم به خشکی است که از میان آنها می‌توان این نمونه‌ها را نام برد:
- انواع مار، پرندگان لاشه‌خوار، جرد، پامسواکی، روباه شنی، گربه‌ی شنی، آگاما، خرگوش، جبیر، سارگپه، شاهین و دم‌سیاه و انواع عقرب از قبیل عقرب طلایی، سیاه و جرار.
در این منطقه حدود ۷۰ گونه‌ی مختلف از پرندگان سفیدرنگ نیز شناسایی شده‌اند. سفیدی پرهای این پرندگان مانع از جذب زیاد نور خورشید می‌شود و مقاومت آنها را به گرما بیشتر می‌کند. جالب توجه است که پرندگان این دشت آب موردنیاز خود را علاوه بر خوردن حشرات، از شبنم برجای‌مانده روی برگ‌های گیاهان تأمین می‌کنند که از اختلاف دمای شب و روز حاصل می‌شود.
دشت لوت؛ منطقه‌ای پر رمز و راز در شرق ایران
دشت لوت به‌دلیل پیشینه‌ی تاریخی عمیق و ناشناخته‌های فراوان، جایگاه خاصی در میان گردشگران دارد. امروزه، به یمن برخورداری این دشت از تفریحات مختلف نظیر رصد شبانه‌ی ستارگان، گشت‌وگذار با سافاری، موتورسواری و شترسواری، اشتیاق گردشگران داخلی و خارجی برای بازدید از آن بیشتر شده است. دستی بر ایران ضمن معرفی جاذبه‌ی طبیعی این منطقه، شما را به شناخت بیشتر گردشگری مسئولانه دعوت می‌کند.
دشت لوت کجاست؟
این دشت با مساحتی در حدود ۸۰هزار کیلومتر مربع در قسمت شرقی ایران قرار دارد و بخش‌هایی از استان کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی را شامل می‌شود.
پرسش‌های متداول درباره‌ی دشت لوت
در ادامه، برخی از پرسش‌های متداول شما درباره‌ی دشت لوت را پاسخ داده‌ایم. اگر سؤال دیگری دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید.
بیشینه دمای دشت لوت چقدر است؟
سازمان ناسا در سال ۲۰۰۵ میلادی بیشینه‌ی گرما در این دشت را ۷۰.۷ درجه‌ی سانتی‌گراد برآورد کرده است.
لوت به چه معناست؟
در زبان فارسی واژه‌ی لوت به‌معنای برهنه، تشنه و بیآبوعلف است. به همین دلیل، بیابان قسمت شرقی ایران را با عنوان دشت لوت، کویر لوت، بیابان لوت یا چاله لوت می‌نامند.
آیا عبارت کویر لوت عنوان درستی برای بیابان‌های مناطق شرقی ایران است؟
خیر. با توجه به تفاوتی که میان دشت یا بیابان و کویر وجود دارد، استفاده از عنوان کویر لوت برای مناطق بیابانی قسمت شرقی ایران نادرست است. چراکه تنها قسمت کوچکی از آن را کویر تشکیل می‌دهد و مابقی آن بیابان یا دشت است.
کدام قسمت از دشت لوت حاوی پوشش گیاهی است؟
در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری از شهداد، پوشش گیاهی متنوعی مشاهده می‌شود که از معروف‌ترین آنها نبکا را می‌توان نام برد.
پوشش جانوری دشت لوت کدام‌اند؟
در این دشت جانوران مختلفی از قبیل روباه شنی، گربه‌ی شنی، آگاما، انواع مار، پامسواکی و جرد زندگی می‌کنند. علاوه بر آن، هفتاد گونه پرنده در این منطقه شناسایی شده‌اند که سفیدی رنگ بال‌های آنها جالب توجه است.
خاک دشت لوت چگونه است؟
خاک این دشت را بیشتر ماسه و ریگ تشکیل می‌دهد.
