اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر محیط زیست

هنگامی که میزان بازدیدکنندگان مقصد گردشگری بیشتر از ظرفیت محیط زیست آن باشد، اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه نمایان می‌شود. اگر گردشگری به‌شیوه‌ی سنتی لجام‌گسیخته‌ی خود و بی‌توجه به منشور گردشگری مسئولانه در جریان باشد، تهدید‌های بالقوه‌ی بسیاری در سراسر جهان، محیط زیست را هدف می‌گیرند.

البته ما اثرات مثبت گردشگری مسئولانه روی جامعه را نیز داریم که در جای خود به آن‌ها خواهیم پرداخت؛ اما کسب آگاهی در خصوص تأثیرات مخرب رفتارهای فکر‌نشده، گام بسیار مهمی است که در این فرصت به آن می‌پردازیم. گردشگری آگاهانه به‌معنای سفر با چشم باز است و امید ماست که همه‌ی شما تبدیل به مسافرانی حرفه‌ای شوید که در سفر، ردپای منفی بسیار کمی از خود به جای می‌گذارید.

اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه، فشار بسیار زیادی روی منطقه‌ای وارد می‌‌کند، ازجمله:

• فرسایش خاک
• آلودگی فزاینده
• دفع زباله در دریا
• نابودی زیستگاه‌های طبیعی
• فشار فزاینده روی گونه‌های جانوری در معرض خطر
• افزایش آسیب‌پذیری جنگل‌ها در مقابل آتش‌سوزی

همچنین، گردشگری غیر مسئولانه تأثیرات بدی بر منابع آب خواهد گذاشت و جمعیت‌های محلی را وادار به رقابت بر سر استفاده از منابع حیاتی خواهد کرد.

اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه

گردشگری غیر مسئولانه، تأثیراتی متعددی بر محیط زیست می‌گذارد که در ادامه به دسته‌بندی آن‌ها می‌پردازیم:

کاهش منابع طبیعی

توسعه‌ی گردشگری به‌شکل سنتی و غیرمسئولانه، هنگامی باعث کاهش منابع طبیعی می‌شود که میزان مصرف منابع نادر را افزایش دهد. برخی از شاخص‌ترین مثال‌ها در این زمینه عبارت است از مصرف و اتمام منابع آب، تخریب زمین و کاهش منابع محلی.

در گردشگری غیر مسئولانه، عموماً استفاده از منابع آب به‌شیوه‌های مختلف و بیش از حد نیاز انجام می‌گیرند. به‌طور مثال، استفاده‌ی بی‌رویۀ گردشگران غیرمسئول از استخرهای شنا، زمین‌های گلف و جهت رفع نیازهای شخصی. این امر باعث کمبود آب، خرابی سیستم‌های آبرسانی و تولید فزاینده‌ی فاضلاب می‌شود.

در برخی از مناطق کره‌ی زمین، مانند کشور خودمان ایران، به‌خصوص در مناطق بیابانی و کویری آن، شدت‌و‌حدت این مشکل به‌مراتب بیشتر است. به‌علت گرمای بیش از حد هوا و نیاز فزاینده‌ی گردشگران به نوشیدن آب، میزان آب مصرفی از حد معمول مناطق معتدل به‌مراتب بیشتر می‌شود.

متأسفانه دیده شده است که در برخی از مقاصد گردشگری کشورمان، به‌منظور خوشایند و مطلوب‌سازی محیط برای گردشگران، دست به چمن‌کاری در ابعاد گسترده زده‌اند. در اکثر نقاط ایران، به‌علت وجود آب‌و‌هوای خشک یا نیمه‌خشک، چمن‌کاری به‌هیچ‌وجه انتخاب مناسبی برای ایجاد فضای سبز یا فضای مطلوب نیست.

تخریب زمین

منابع پراهمیت زمین عبارت‌اند از خاک حاصلخیز، جنگل‌ها، جلگه‌ها و زیستگاه‌های گونه‌های وحشی جانوران. شوربختانه یکی از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه، تخریب منابع پراهمیت زمین در مناطق مختلف کشورمان است. وقتی که همه‌روزه دست به کار ساخت‌و‌ساز تسهیلات خدمات‌رسانی گردشگری می‌شویم، فشار فزاینده‌ای روی این منابع و چشم‌اندازهای طبیعی مقاصد گردشگری‌مان وارد می‌کنیم.

هنگامی که بشر دست به کار ساخت‌و‌ساز می‌شود، حیوانات به‌دلیل خرابی زیستگاه‌هایشان یا سر‌و‌صداهای ایجاد‌شده، محیط طبیعی زندگی‌شان را ترک می‌کنند. این امر می‌تواند باعث کشته‌شدن برخی از گونه‌های جانوری وحشی آن مناطق گردد. به‌طور مثال، جاده‌هایی که ما در مناطق طبیعی می‌سازیم، حد‌و‌مرز طبیعی گونه‌های جانوری وحشی نیست و آن‌ها که نیاز دارند از این سو به آن سوی جاده بروند، در هنگام تردد، توسط خودروها زیر گرفته می‌شوند.

ساخت‌وسازها حتی می‌تواند باعث تغییر رفتار گونه‌های جانوری گردد و این حیوانات وارد جاهایی شوند که قبلاً نمی‌رفتند، مثل حیاط خانۀ ساکنان یک روستا یا شهر. یک مثال دیگر از تغییر رفتار حیوانات زمانی بروز می‌کند که برای محافظت از فرزندانشان پرخاشگر می‌شوند یا برای به‌دست‌آوردن غذایی که به‌دلیل توسعه‌ی گردشگری کمیاب شده است، وحشی‌تر جلوه می‌کنند.

گاهی اوقات، اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه و سنتی شامل از‌بین‌رفتن چشم‌اندازهای طبیعی می‌شود. اگر ما قوانین و دستورالعمل‌های کارآمدی برای محدودسازی توسعه‌ی گردشگری نداشته باشیم، امکان از‌بین‌رفتن چشم‌اندازهای طبیعی کشورمان افزایش خواهد یافت. ساختن هتل‌ها یا ساختمان‌های چندین طبقه که هیچ‌گونه تجانسی با معماری پیرامون خود و چشم‌انداز طبیعی مقاصد گردشگری ندارند، موجب از‌بین‌رفتن جذابیت و زیبایی‌های طبیعی آن می‌گردند.

هنگامی که مسافران غیرحرفه‌ای وارد جنگل‌ها می‌شوند و برای برپا‌کردن آتش، شاخه‌های درختان را می‌برند، در واقع موجب از‌بین‌رفتن جنگل‌ها می‌شوند. این کار درنهایت به تخریب زمین می‌انجامد. برای نمونه، گردشگرانی که در نپال به پیاده‌روی در طبیعت می‌پردازند، روزانه ۴ الی ۵ کیلوگرم چوب می‌سوزانند.

انواع دیگری از گردشگری غیر مسئولانه وجود دارد که اثرهای نامطلوبی در طبیعت باقی می‌گذارند، ازجمله:

• کوه‌پیمایی و پیاده‌روی در کوهستان
• پیاده‌روی در کویر یا جنگل
• اسکی‌کردن در مسیر خاص

در برخی از نقاط دنیا، برای کاهش اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه در یک مسیر مشخص، تمهیداتی پیش‌بینی شده است، مانند محدود‌کردن تعداد گردشگران آن مسیر.

منابع محلی

گردشگری می‌تواند فشاز بسیاز زیادی بر منابع محلی مانند انرژی، غذا و دیگر مواد خام وارد ‌آورد، به‌خصوص اگر مقدار این منابع پیش از شروع گردشگری در آن منطقه کم باشد. استفاده یا جابه‌جایی این منابع توسط گردشگران، باعث استحصال بیش از حد آن‌ها برای تأمین نیاز مردم منطقه می‌شود.

ازآنجاکه ماهیت گردشگری در برخی نقاط دنیا فصلی است، به‌هنگام ورود گردشگران در فصل‌های پربازدید، تعداد سکنه‌ی آن مکان تا چندین برابر اضافه می‌شود. معمولاً انتظارات گردشگران در خصوص گرمایش و سرمایش مناسب، آب گرم و… بیشتر از انتظارات افراد بومی منطقه است. در چنین وضعی، با سیر صعودی تقاضا برای منابع، میزان درخواست به‌شدت افزایش می‌یابد. این امر که یکی دیگر از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه است، حتی می‌تواند زیرساختارهای آن منطقه را تحت‌فشار قرار دهد و جامعه‌ی محلی از پاسخگویی به نیازهای افراد محلی قاصر گردد.

آلودگی حاصل از گردشگری

صنعت گردشگری مانند هر صنعت دیگری، مولد آلودگی است، ازجمله آلودگی هوا، آلودگی صوتی، زباله، فاضلاب، سوخت و مواد شیمیایی. همچنین صنعت گردشگری می‌تواند به اشکال مختلف آلودگی بصری و معماری نیز منتج شود. این امر هنگامی بیش‌از‌حد دردسر‌ساز می‌شود که مسافران، اصول منشور گردشگری مسئولانه را رعایت نکنند.

آلودگی هوا و آلودگی صوتی

در مواجهه با تعداد فزاینده‌ی گردشگران و پاسخ به نیاز روز‌افزون آن‌ها برای جابه‌جایی، میزان حمل‌و‌نقل هوایی، جاده‌ای و ریلی هر کشوری رو به فزونی می‌گذارد. در واقع، بیش از ۶۰درصد مسافرت‌های هوایی، به‌دلیل وجود گردشگری است.

بر طبق مطالعه‌ای که در خصوص اثرات منفی سفرهای هوایی صورت گرفته است، پژوهشگران دریافتند که میزان آلودگی CO2 هر پرواز از روی اقیانوس اطلس (برای روشنایی، گرما، استفاده از خودرو و…) برابر است با میزان آلودگی‌ای که هر شخص در طی یک سال به وجود می‌آورد. نتیجه‌ی این پژوهش تکان‌دهنده است!

میزان آلودگی هوای ناشی از حمل‌و‌نقل مسافران، تأثیرهای منفی در سطح جهانی به جا می‌گذارد؛ به‌ویژه با فشاری که حمل‌و‌نقل با تولید CO2 روی منابع انرژی می‌آورد. این امر میزان آلودگی هوا را در سطح محلی به‌شدت افزایش می‌دهد. در‌عین‌حال، این جابه‌جایی‌ها موجب تغییرات آب‌و‌هوایی نیز می‌شوند.

میزان آلودگی صوتی نیز می‌تواند نگران‌کننده شود. آلودگی صوتی حاصل از حرکت هواپیما، خودرو، اتوبوس و دیگر وسایل نقلیه، ممکن است ناراحتی، اضطراب و حتی مشکلات شنوایی برای انسان‌ها به بار بیاورد. آلودگی صوتی باعث استرس در گونه‌های جانوری نیز می‌شود؛ حتی الگوی فعالیت طبیعی آن‌ها را تغییر می‌دهد. این نگرانی به‌خصوص در مناطقی بسیار زیاد است که پیرامون فرودگاه‌های بزرگ هستند.

زباله‌سازی

دفع زباله در مناطقی که جاذبه‌های طبیعی وجود دارد و فعالیت‌های گردشگری در ابعاد گسترده انجام می‌شود، مشکلی جدی است. اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر محیط زیست را می‌توان به‌وضوح در این مناطق مشاهده نمود. دفع نامناسب زباله، به فاکتور عمده‌ای در نابودی محیط زیست و طبیعت پیرامون ما مبدل می‌گردد. همه‌ی ما شاهد هستیم که وجود بطری‌های پلاستیکی و فاضلاب، چگونه چهره‌ی زیبای رودخانه‌ها و مناظر اطراف جاده‌ها را به‌شدت زشت و کریه کرده است.

یک مثال تکان‌دهنده‌ی دیگر در خصوص اثرات منفی گردشگری بر محیط زیست، وجود گردشگری کروز در دریای کارائیب است. برآورد می‌شود که کشتی‌های کروز، سالانه بیش از ۷۰هزار تن زباله تولید کنند. حدود ۷۷درصد تمامی زباله‌های تولید‌شده توسط این کشتی‌ها، حاصل گردشگری دریایی است. به‌طور متوسط، هر مسافر کشتی کروز روزانه ۳‌و‌نیم کیلوگرم زباله تولید می‌کند که در مقایسه با آن، هر فرد معمولی در خشکی، روزانه حداکثر ۰.۸ کیلوگرم زباله تولید می‌نماید.

تولید زباله‌ی جامد باعث تخریب ظاهر فیزیکی آب و سواحل می‌گردد و مرگ موجودات آبزی را سبب می‌شود. همان‌طور که در عکس‌های معروف بسیاری دیده‌اید، گاهی داخل شکم پرندگان مملو از تکه‌زباله‌های پلاستیکی کوچک می‌شود و از‌‌آنجایی‌که معده‌ی پرندگان نمی‌تواند پلاستیک را هضم کند، این زباله‌های فیزیکی موجب مرگ آنان می‌گردد. این فقط یکی از تأثیرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر محیط زیست است.

مناطق کوهستانی نیز از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه رنج می‌برند. گردشگرانی که در این مناطق به پیاده‌روی و پیمایش مسیر می‌پردازند، زباله‌های بسیاری تولید می‌کنند. هرجا که محل عبور این گردشگران است، زباله‌های جامد، سیلندرهای اکسیژن و حتی تجهیزات کمپینگ به جا می‌‌ماند.

فاضلاب

ساخت هتل‌ها و دیگر امکانات تفریحی نیز می‌‌تواند موجب افزایش آلودگی فاضلاب گردد. متأسفانه بسیاری از مقاصد گردشگری، به‌خصوص در کشورهای درحال توسعه، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای دفع فاضلاب ندارند. درنتیجه، فاضلاب مکان‌های رفاهی گردشگران موجب آلودگی دریا و دریاچه‌های پیرامون جاذبه‌های گردشگری می‌شود. این خسارت‌ها که به گونه‌های جانوری و گیاهی مناطق مزبور وارد می‌گردد، قادر است صدماتی جدی بر صخره‌های مرجانی وارد کند.

آلودگی فاضلاب، زندگی انسان‌ها و حیوانات را تهدید می‌کند. شاید بسیاری از شما به یاد داشته باشید که سال‌ها پیش، آب‌های جاری بسیاری از رودخانه‌ها به‌غایت شفاف و روشن بودند. همه‌ی ما از گذشتگانمان خاطرات مربوط به زلال‌بودن آب چشمه‌ها و رودخانه‌ها را شنیده‌ایم. امروزه، فاضلاب کارخانه‌ها و مناطق مسکونی که مدیریت مناسبی نمی‌شود، این چشم‌اندازهای زیبای طبیعی را بر هم زده‌ است.

آلوده‌کردن مناظر زیبا

گاهی اوقات صنعت گردشگری نمی‌تواند در یک مقصد گردشگری تسهیلاتی بسازد که ویژگی‌های بومی داشته باشد. درنتیجه، اقامتگاه‌هایی غول‌آسا با ظاهر عجیب و غریب می‌سازد که به‌هیچ‌وجه با محیط طبیعی اطراف خود همخوانی ندارند و یکدست‌بودن مناظر زیبای بومی را با طراحی نامتجانس سازه‌های خود بر هم می‌زنند.

در بسیاری از مقاصد گردشگری، به‌علت نبود دستورالعمل‌های ویژه‌ی ساخت‌و‌ساز و استفاده از زمین، بناهایی بسیار ناخوشایند در امتداد سواحل، دره‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی، مثل قارچ سبز می‌شوند. این تسهیلات گردشگری شامل راه‌ها، محل اسکان کارمندان، پارکینگ، محوطه‌های خدمات‌رسانی و دفع زباله است. این شیوه‌ی ساخت‌و‌ساز از جذابیت هر مقصد گردشگری می‌کاهد و یکی از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه است.

اثرات فیزیکی توسعه‌ی گردشگری

در‌حالی‌که صنعت گردشگری تأثیرات زیست محیطی منفی بسیاری دارد، اثرات فیزیکی توسعه‌ی صنعت گردشگری نیز معضلی دیگر است. این پیامدها شامل پدید‌آوردن ساختمان‌ها، سازه‌های کنار دریا، راه‌ها و مانند آن می‌شود.

فعالیت‌های ساختمانی و توسعه‌ی زیرساخت‌ها

توسعه‌ی تسهیلات گردشگری شامل مواردی مانند ماسه‌برداری، موجب فرسایش تپه‌های ماسه‌ای و ایجادسواحل فاقد زیستگاه‌های گونه‌های جانوری می‌شود. معمولاً گردشگران این تأثیرات جانبی توسعه‌ی گردشگری را نمی‌بینند؛ هرچندکه ممکن است شاهد پیامدهای ویرانگر آن بر محیط زیست اطراف باشند. این فعالیت‌ها ممکن است جانوران را از زیستگاه‌های طبیعی‌شان جابه‌جا کند؛ چراکه صدای این ساخت‌و‌سازها آن‌ها را ناراحت می‌کند.

جنگل‌زدایی و استفاده‌ی ناپایدار از زمین

ساختن تسهیلات گردشگری، مانند تله‌کابین و اقامتگاه‌های اسکی، غالباً مستلزم تسطیح زمین و برش درختان جنگلی است. این پاکسازی زمین (چوب‌بری) برای به‌دست‌آوردن مصالح ساختن سایت‌های گردشگری، یکی دیگر از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه است. به همین ترتیب، گاهی اوقات تالاب‌های ساحلی را خشک می‌کنند تا سایت‌های مناسبی برای ساخت‌و‌ساز درست کنند. درنتیجه، مناطقی که زمانی زیستگاه گونه‌های جانوری و گیاهی بودند، به هتل و پارکینگ و استخر تبدیل می‌شوند.

توسعه‌ی نواحی ساحلی

ساختن بنادر و سازه‌های گردشگری کنار دریا نیز موجب افزایش اثرات منفی زیست محیطی می‌شود. توسعه‌ی این سازه‌ها و موج‌شکن‌ها می‌‌تواند موجب تغییر در جریان‌های آب و خط ساحلی گردد. این تغییرات، تأثیرات گسترده‌ای (نظیر تغییرات در درجه‌ی حرارت و فرسایش) در اکوسیستم‌های وسیع‌تر می‌گذارند.

صخره‌های مرجانی

این اکوسیستم‌های ساحلی به‌شدت شکننده هستند. در سراسر جهان، این صخره‌ها از توسعه‌ی گردشگری و فعالیت‌های توریستی ضربه دیده‌اند. بنابر شواهد به‌دست‌آمده، توسعه‌ی سواحل موجب تأثیرات منفی بر این صخره‌ها شده است. رسوبات فزاینده در آب، می‌تواند تأثیرات منفی بر رشد آن‌ها بگذارد.

همین‌که گردشگران روی این صخره‌ها پا بگذارند، باعث صدمات جبران‌ناپذیر یا حتی مرگ آن‌ها می‌شوند. تصادم کف قایق‌ها با بستر دریا باعث کشتن صخره‌های مرجانی می‌شود. آلودگی فاضلاب نیز تأثیرات مخربی بر آن‌ها خواهد داشت. به این ترتیب، صخره‌های مرجانی نیز از اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه در امان نخواهند بود.

تمامی این عوامل دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند تا موجب کاهش وسعت صخره‌های مرجانی در تمام دنیا بشوند. این امر، تأثیر گسترده‌تری بر زندگی و اکوسیستم دریایی خواهد گذارد. بد نیست بدانید که این صخره‌ها زیستگاه و منبع غذایی بسیاری از حیوانات هستند.

تأثیرات فیزیکی فعالیت‌های گردشگری

نکته‌ی آخری که درزمینه‌ی اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر محیط زیست باید ذکر شود، نتیجه‌ی فیزیکی فعالیت‌های گردشگران است که شامل لگدمالی، لنگر‌اندازی، شیرجه و قایقرانی تفریحی می‌شود.

لگدمالی طبیعت

گردشگرانی که به‌دفعات از یک مسیر پیاده‌روی استفاده می‌کنند، پوشش گیاهی و خاک آن را لگدمال می‌کنند و صدماتی به تنوع زیستی و اثرات مخرب دیگر وارد می‌آورند. اگر بازدیدکنندگان از این مناطق، مسیرهای تعیین‌شده را ترک کنند، این صدمات حتی می‌تواند موجب تأثیرات منفی گسترده‌تری نیز بشود. پیامدهای این‌گونه تخریب در برخی نقاط دنیا، مانند ماچوپیچو و سایر مقاصد گردشگری شناخته‌شده مشاهده می‌شود.

لنگراندازی و دیگر فعالیت‌های کنار آب

بسیاری از فعالیت‌های گردشگران در اکوسیستم‌های شکننده و پیرامون دریاها صورت می‌گیرد. لنگراندازی، غواصی و قایق‌سواری، برخی از فعالیت‌های هستند که می‌توانند موجب تخریب مستقیم اکوسیستم‌های دریایی، نظیر صخره‌های مرجانی شوند.

تغییر اکوسیستم‌ها به‌واسطه‌ی فعالیت‌های گردشگری

فعالیت‌های تفریحی گردشگری نیز ممکن است باعث تخریب زیستگاه‌ها شوند. به‌طور نمونه، نگریستن به حیات وحش می‌تواند برای حیوانات استرس ایجاد کند و رفتار طبیعی آن‌ها را تغییر دهد؛ چراکه گردشگران هنگام انجام این فعالیت، بیش‌از‌حد به این حیوانات نزدیک می‌شوند.

آیا می‌توان اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر محیط زیست را کاهش داد؟

خوشبختانه پاسخ این پرسش مثبت است. با وجود تمام آنچه گفته شد، بشر می‌تواند سفر مسئولانه انجام دهد و ردپای منفی کمتری از خود به جا بگذارد. می‌توان از پیشرفت دانش بشری استفاده نمود و با افزایش سطح آگاهی گردشگران، شاهد فعالیت‌های حساب‌شده‌ی مسافران حرفه‌ای بود که درست رفتار می‌کنند و به دیگران نیز می‌آموزند. حاصل امر، کاهش قابل‌ملاحظه‌ در اثرات منفی گردشگری بر محیط زیست خواهد بود که به گردشگری پایدار خواهد انجامید.