ارس، اروندرود، اترک، هریرود، آستاراچای، هیرمند، زاب کوچک و باهوکلات از جمله رودخانه های مرزی ایران هستند که بخشی از حیات ایران و کشورهای همسایه به آنها وابسته است. شاید بتوان گفت که بخش قابل توجهی از مرزهای ایران را رودخانه‌های مرزی تشکیل می‌دهند. بنابراین، کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی آنها اهمیت بسیاری دارد.
رودهای مرزی ایران روی نقشه
برای دیدن مسیر رودهای مرزی ایران به نقشه‌های زیر رجوع کنید:
رودخانه های مرزی ایران کدامند؟ آشنایی با مهم‌ترین رودهای مرزی ایران
چندین رودخانه مرزی در کشورمان شناخته شده‌اند که در ادامه به معرفی آنها با ذکر محل دقیقشان می‌پردازیم:
رودخانه مرزی ایران و عراق
«اروندرود» و «زاب کوچک» رودخانه‌هایی هستند که در مرز بین ایران و عراق قرار گرفته‌اند. شرح بیشتر درباره‌ی آنها را در ادامه می‌خوانید:
اروندرود
این رودخانه پهناور از اتصال سه رود دجله، فرات و کارون به یکدیگر ایجاد شده است؛ به اینصورت که ابتدا دجله و فرات قبل از اتصال به کارون در شهری به نام قرنه (حدود 375 کیلومتر مانده به بغداد) به هم می‌پیوندند. سپس، این دو رودخانه با کارون یکی می‌شوند و به‌سمت خلیج فارس حرکت می‌کنند. کل این مسیر از قرنه تا خلیج‌فارس را اروندرود می‌نامند که طول آن حدود 190 کیلومتر است.
این رودخانه بین دو شهر فاو عراق و اروندکنار ایران قرار دارد. رودخانه مزبور به‌دلیل فراهم کردن امکان کشتی‌رانی در مسیر خود در بهبود اقتصاد شهرهای بندری پرشماری همچون بصره و فاو در عراق و خرمشهر، آبادان و خسروآباد در ایران تأثیرگذار بوده است.
اروندرود به دلیل عرض 400 تا 1000 متری خود به این نام مشهور است. عمق آن نیز بین 9 تا 18 متر است؛ هرچند در برخی جاها بیشترین عمق آن را هنگام جزر و مد حدود 25 متر برآورد کرده‌اند.
زاب کوچک
رودخانه دیگر در مرز ایران و عراق «زاب کوچک» یا «زهاب» است که از دامنه‌های زاگرس در کوهستانهای بین مهاباد و پیرانشهر و از ضلع شرقی کوهستانهای قندیل سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه شاخه‌های فرعی متعددی دارد که عبارتند از: رودخانه‌های لاوین، بادین‌آباد و سیلوه در پیرانشهر و رودخانه‌های پردانان، خدرآباد، نستان، کانی زرد، قازان و ویسک در حوزه سردشت.
رودخانه‌ی مزبور ابتدا از شرق به غرب جریان می‌یابد و با تغییر مسیر به سمت جنوب کشور در داخل دره‌ای عریض و مستقیم در مسیر جاده پیرانشهر-سردشت به‌طرف سردشت می‌رود. سپس، در دهستان آلان سردشت با جریان یافتن به‌سمت غرب از ایران خارج و به اقلیم کردستان عراق وارد می‌شود؛ در نهایت، در شهر کرکوک عراق (نزدیک شهر حویجه) به رودخانه دجله می‌پیوندد.
رودخانه مرزی ایران و آذربایجان
رودخانه‌ی مرزی و کوچک «آستارود» یا در زبان ترکی آذربایجانی، آستارا چای، بین دو شهر آستارای ایران و آستارای جمهوری آذربایجان قرار گرفته و این دو شهر را از هم جدا کرده است. این رودخانه مرزی ایران آب موردنیاز خود را از ارتفاعات گردنه حیران، دامنه‌ی کوه شیندان و ارتفاعات روستای آق مسجد (از توابع شهر آستارا در استان گیلان) تأمین می‌کند؛ سپس، بعد از عبور از کنار روستاهای مرزی به دریای خزر می‌ریزد. یکی از بزرگ‌ترین شاخه‌های این رودخانه در حوزه‌ی روستاهای گیلده و آقچای ایران، با 60 درصد دبی لحظه‌ای قرار دارد.
رودخانه‌ی مزبور یکی از غنی‌ترین بانک‌های ژنی آبزیان در استان گیلان محسوب می‌شود که در آن ماهی‌های متعددی همچون ماهی سفید، سیاکولی، ماهی آزاد، سَس ماهی و انواع ماهی‌های فلسدار مشاهده شده‌اند. آب این رودخانه برای مصارف روزانه و آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود.
رودخانه مرزی ایران و افغانستان
دو رودخانه «هریرود» و «هیرمند» از رودخانه‌های مرزی ایران و افغانستان هستند. البته، رودخانه هریرود با ترکمنستان نیز مرز مشترک دارد:
رودخانه هریرود
این رودخانه که طولی در حدود 1100 کیلومتر دارد، از افغانستان به‌طرف ترکمنستان جریان دارد. در واقع، از کوه بابا و مناطق مرتفع دو وُلُسوالیِ (معادل شهر در ایران) لعل و سرجنگل سرچشمه می‌گیرد و از ولایت‌های غور و هرات افغانستان و از مرز ایران و افغانستان عبور می‌کند. سپس، بعد از پیوستن کشف‌رود به آن با نام رودخانه تجن به شنزارهای کشور ترکمنستان وارد می‌شود و در نهایت به بیابان قره‌قوم ترکمنستان می‌رسد.
رودخانه هیرمند
این رودخانه یکی از رودخانه‌های ولایت بزرگ هلمند افغانستان است که در نهایت به دریاچه‌ی مشترک ایران و افغانستان، دریاچه هامون، وارد می‌شود. طول آن حدود 1100 کیلومتر است. بین دو رودخانه سِند و فُرات قرار دارد. از رودهای پرآب افغانستان و به‌طور کلی رودهای پر آب قاره آسیا محسوب می‌شود.
رودخانه های مرزی ایران و ترکیه
«رودخانه ارس» مرز بین ایران با کشورهای ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان را شکل می‌دهد. این رودخانه پرآب و خروشان، از کوه‌های بینگول ترکیه (آناتولی سابق) سرچشمه می‌گیرد؛ سپس، در مسیر خود بعد از پیوستن به رودخانه‌ی آرپا از مرز مشترک ایران با کشورهای نخجوان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان عبور می‌کند. رودخانه‌ی مزبور در نهایت، از شمال استان اردبیل به جمهوری آذربایجان وارد می‌شود و به رودخانه‌ی کورا می‌پیوندد. طول رودخانه ارس در حدود 1072 کیلومتر است.
در بستر این رودخانه 809 جزیره کوچک و بزرگ خالی از سکنه با نام محلی «شام» مشاهده شده‌اند که فقط برای چرای حیوانات مناسب‌اند. حدود 427 عدد از این جزیره‌ها به ایران و 382 عدد از آن به جمهوری آذربایجان (شوروی سابق) تعلق دارند. نام برخی از آنها عبارتند از: خُرامه، بویدوز، پیرواتلر، قره‌قباح و کثیری.
رودخانه مرزی ایران و پاکستان
«رودخانه باهوکلات» در انتهای مسیر خود به مرز ایران و پاکستان می‌رسد. این رودخانه در جنوب شرقی ایران، استان سیستان و بلوچستان و در منطقه‌ی باهو واقع شده است و با چابهار 90 کیلومتر فاصله دارد. رودخانه‌ی مزبور از کوهی در جنوب شرقی ایرانشهر سرچشمه می‌گیرد و در انتهای مسیر خود به خور باهو در خلیج گواتر وارد می‌شود. خور باهو قسمتی از منطقه حفاظت‌شده‌ی گاندو در اطراف جنگل حرا به شمار می‌رود.
رودخانه مرزی ایران و ترکمنستان
«رودخانه اترک» از رودهای خروشان و سیل‌گیر کشورمان است که از مرز ایران و ترکمنستان عبور و به دریای خزر (کاسپین) در خاک ترکمنستان وارد می‌شود. این رودخانه مرزی آب موردنیاز خود را از کوه‌های هزار مسجد استان خراسان رضوی تأمین می‌کند. رودخانه‌ی مزبور در مسیر خود به دشت‌های قوچان، فاروج، شیروان و بجنورد حیات می‌بخشد و در نهایت به منطقه‌ی ترکمن صحرای استان گلستان، در مرز ایران و ترکمنستان، می‌رسد. این رود در مرحله آخر، باقی مسیر تا دریای خزر را در خاک ترکمنستان طی می‌کند.
سخن آخر
رودخانه های مرزی ایران از منابع آبی مهم ایران و کشورهای همسایه به شمار می‌روند که وضعیت اقلیمی و خشکسالی‌های اخیر تأثیر بسزایی در وضعیت آنها داشته است. این رودخانه‌ها که آنها را با نام رودهای بین‌المللی نیز می‌شناسیم، در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان جایگزین ندارند و خشک شدنشان تمدن این مناطق را با مشکل مواجه می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم که حین سفر به مناطق مختلف کشورمان، حتما سری به رودهای ایران، به‌ویژه رودهای مرزی بزنید و در حفاظت و نگهداری از آنها کوشا باشید.
پرسش‌های متداول درباره رودخانه های مرزی ایران
در ادامه، به تعدادی از پرسش‌های متداول شما درباره‌ی موضوع این نوشتار پاسخ داده‌ایم و مشتاقيم كه سایر سؤالاتتان را نیز دربخش دیدگاه‌ها با ما مطرح کنید تا به‌زودی پاسخ دهیم.
رود های مرزی ایران چه نام دارند؟
ارس، اروندرود، اترک، هریرود، آستاراچای، هیرمند، زاب کوچک و باهوکلات از رودهای مرزی ایران هستند.
نام دو رود مرزی ایران در شمال کشور چیست؟
«رودخانه اترک» بین ایران و ترکمنستان و «رودخانه ارس» در مرز بین ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان از جمله رودهای مرزی شمال کشور محسوب می‌شوند.
آیا زاینده‌رود یک رودخانه مرزی است؟
خیر. این رودخانه داخلی است و در انتهای مسیر خود به تالاب گاو خونی (واقع در جنوب شرقی استان اصفهان و شرق شهر ورزنه) می‌پیوندد.
