از میان کوه های آتشفشانی ایران، کوه‌های دماوند، تفتان، سبلان، سهند و بزمان بسیار معروف هستند. از بین آنها فقط کوه سهند خاموش است و مابقی نیمه‌فعال تلقی میشوند. البته، شواهدی نیز وجود دارند که ثابت می‌کنند کوه تفتان نوعی کوه فعال در ایران است. پیشنهاد می‌کنیم علاوه بر خواندن نوشتار پیش رو درباره‌ی خاصیت آتشفشانی این کوه‌ها، پست دیگر ما درباره‌ی کوه های ایران را نیز بخوانید.
نقشه کوه های آتشفشانی ایران
برای دیدن موقعیت کوه های آتشفشانی به نقشه‌ی زیر مراجعه کنید:
عکس آتشفشان های فعال ایران
دیدن تصاویری از آتشفشان‌ها و فعالیت آنها حتما برایتان جذاب است. تصاویر زیر را به همین منظور تهیه کرده‌ایم:
نام کوه های آتشفشان ایران و ویژگی‌های آنها
با بررسی اسامی کوه های آتشفشانی در ایران متوجه می‌شویم که کوه‌های دماوند، تفتان، سبلان، سهند و بزمان، 5 مورد از معروف‌ترین این کوه‌ها هستند که هرکدام ویژگی‌های متمایزی دارند. در ادامه، دعوت می‌کنیم با خصوصیات آتشفشانی این کوه‌ها و ویژگی‌های آنها آشنا شوید:
کوه دماوند
بلندترین کوه ایران و غرب آسیا، دماوند، با ارتفاع 5671 متر، یکی از کوه‌های آتشفشانی نیمه‌فعال است که در طی سال‌های اخیر (1386 خورشیدی)، دود و بخاراتی از دهانه‌ی آن خارج می‌شد. به طوری که کارشناسان اذعان داشتند که ممکن است فعالیت آتشفشانی صورت گرفته باشد، ولی چنین نبود. آنها با انجام تحقیقات بیشتر متوجه شدند که نفوذ آب به درون قله در فصل‌های پربارش و برخورد آن با سنگ‌های داغ عامل اصلی خروج دود و بخار از دهانه دماوند بوده است.
کوه تفتان
این کوه از بلندترین کوه‌های جنوب شرقی ایران در استان سیستان‌وبلوچستان است و ارتفاع آن به 3941 متر می‌رسد. زمین‌شناسان کوه تفتان را متشکل از دو کوه در مجاورت یکدیگر می‌دانند که قسمت زین‌مانند و باریکی آنها را به هم پیوند داده است. این کوه سه دهانه دارد که همواره از آنها بخارات گوگرد خارج می‌شود. وجود تخته‌های گوگرد خالص در ورودی حفره‌های آتشفشانی گواهی بر این ادعاست.
کوه مزبور جزو کوه های آتشفشانی نیمه فعال است و تاریخ آخرین فعالیت آن به 6950 سال پیش برمی‌گردد. البته، کارشناسان با مشاهده‌ی ابرهای سفیدی که از دهانه این کوه آتشفانی بیرون می‌آید و از فاصله‌ی 100 کیلومتری قابل تشخیص است، آن را جزو کوه‌های آتشفشانی فعال دسته‌بندی می‌کنند؛ نه نیمه‌فعال. به طور کلی، طبق نظر زمین‌شناسان هر کوهی که از آخرین فعالیت آن 10 هزار سال گذشته باشد، کوهی فعال است. تفتان این ویژگی را دارد.
اولین فعالیت تفتان نیز که باعث پیدایش آن شده است به دوره‌ی پلسیتوسن مربوط می‌شود. فعالیت‌های گدازه‌ای آن و تشکیل گدازه‌های آندزیتی نیز به دوره‌ی کواترنری برمی‌گردد.
کوه سبلان
یکی دیگر از مهمترین کوه های آتشفشانی ایران ، کوه سبلان است که در شمال غرب کشور و در استان اردبیل قرار دارد. این کوه نیمه‌فعال ارتفاعی در حدود 4811 متر را شامل می‌شود. وجود چشمه‌های گوگردی متعدد در دامنه‌ی جنوبی سبلان که دمای آب آنها به 40 درجه می‌رسد، گواهی بر فعالیت آتشفشانی این کوه است.
کوه سهند
این رشته کوه نیز با وجود 17 قله، از آتشفشانهای خاموش ایران است که در استان آذربایجان شرقی و جنوب تبریز قرار دارد. ارتفاع بلندترین قله‌ی آن که به نام قوچ‌گلی داغی معروف است، به 3707 متر می‌رسد. این کوه دارای مخروطی پهن و گسترده است که از تجمع خاکسترهای فراوان تشکیل شده و نفوذ آب‌های جاری به داخل آنها، دره‌های تنگی را به وجود آورده است. از طرفی، وجود مراتع و سبزه‌زارهای متعدد در دامنه‌های این کوه باعث شده است که آن را عروس کوه‌های ایران بنامند.
کوه بزمان
این کوه آتشفشانی با ارتفاع ۳۴۹۰ متر در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. بررسی‌ها حاکی از آنند که اولین فوران کوه در ۴.۶ میلیون سال پیش و آخرین فوران در ۴۱ هزار سال پیش اتفاق افتاده است. بر همین اساس، بزمان را یکی از جوان‌ترین کوه های آتشفشانی ایران می‌دانند. هم اکنون، از دهانه‌ی این کوه گازهای دی‌اکسید کربن، گازهای گوگردی و اسید سولوفوریک خارج میشوند که بسیار سمی هستند.
از دامنه‌ی شرقی و شمالی این کوه جریانی از گدازه به پایین سرازیر شده و جلوه‌ی زیبایی به وجود آورده است. مقدار این گدازه و شیب آن در دامنه‌ی شمالی بیشتر است. گدازه‌ی تیره رنگی از جنس سنگ‌های بازالت نیز در اطراف قله چند مخروط کوچک و زیبا ایجاد کرده است.
تحقیق در مورد کوه های آتشفشانی ایران
زمین‌شناسان، زمین‌فیزیک‌دانان و محققان در موسسات مختلف دانشگاهی و پژوهشی ایران و جهان تحقیقات بسیاری در زمینه‌ی بررسی فعالیت‌های آتشفشانی، ترکیب سنگ‌ها و گدازه‌ها، ژئوشیمی، زمین‌ساخت، زمین‌شناسی و مخاطرات آتشفشانی کوه‌ها انجام داده‌اند. این تحقیقات بیشتر به دو کوه دماوند و تفتان مربوط میشوند و در طول سال‌های گذشته، به‌خصوص از سال 1970 میلادی به بعد، انجام شدهاند و همه ساله در حال انجام هستند.
نتیجه‌ی تحقیقات نیز در نشریات علمی و پژوهشی منتشر میشوند یا سازمان زمین‌شناسی و سایر مؤسسات پژوهشی آخرین گزارش‌های فعالیت‌های آتشفشانی کوه‌ها را به مردم ارائه می‌کنند. بدین ترتیب، همه ساله، اقدامات لازم برای کاهش مخاطرات کوه‌ها توسط زمین‌شناسان و سایر کارشناسان این حوزه انجام میشوند.
طبق تحقیقات انجام‌شده دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه‌فعال است که فعالیت‌های آن مثل خروج بخار آب و انواع گازها از دهانه‌ی آن، وضعیت چشمه‌های آبگرم اطراف کوه و سایر نشانه‌های فعالیت‌های آتشفشانی آن باید بررسی شوند. این بررسی‌ها روی تفتان نیز در حال انجام است و حساسیت‌ها روی کوه تفتان نسبت به دماوند بیشتر است؛ چون تفتان طبق بررسی‌های انجام‌شده جزو کوه های آتشفشانی فعال است. یعنی، احتمال فعال بودن کوه تفتان بسیار زیاد است.
نحوه تشکیل کوه های آتشفشانی ایران
کوه های آتشفشانی ایران با فوران مواد مذاب از دل زمین و انباشته شدن این مواد مذاب روی هم تشکیل شدهاند. زمین شامل سه جزء کلی پوسته، گوشته و هسته است. زمین‌شناسان اذعان دارند که پوسته‌ی زمین ابتدا به‌صورت کره‌ی گداخته‌ای بود و بعدها این گدازه سرد شد و پوسته‌ی سختی به وجود آورد. سپس، مواد مذاب این پوسته را سوراخ کردند و از طریق آن سنگ‌های آتشفشانی پرشماری به سطح زمین راه یافته‌اند.
در مواقعی نیز مواد مذاب موجود در هسته‌ی زمین به دلیل فشار زیاد گازها و سنگ‌های مذاب، به بیرون فوران و کوه‌های آتشفشانی را ایجاد کردند. البته، فوران مواد مذاب همیشه ناگهانی نیست و دو حالت کلی دارد:
- فوران آرام
- فوران انفجاری.
گفتنی است تشکیل کوه‌های غیر آتشفشانی بر اثر برخورد صفحات پوسته‌ی زمین به یکدیگر ایجاد می‌شود. این پوسته حدود 8 صفحه‌ی اصلی دارد که همواره در حرکت هستند و برخورد آنها به یکدیگر باعث تشکیل زلزله، گسل، کوه و چین خوردگی‌های دیگر می‌شود. این صفحات شامل دو نوع صفحه‌ی اقیانوسی و قاره‌ای هستند.
بیشتر آتشفشان‌ها نیز هم در خشکی و هم اقیانوس در لبه صفحات تکتوتیکی واقع شدهاند. در خشکی حرکت یک صفحه به زیر صفحه‌ی دیگر آتشفشان را تشکیل می‌دهد. به طور معمول، صفحه‌ی اقیانوسی که نازک‌تر و سنگین‌تر است، به زیر صفحه‌ی قاره‌ای فرو می‌رود و باعث تشکیل آتشفشان می‌شود. هر آتشفشان شامل قسمت‌های مختلفی همچون دودکش، دهانه، مخروط، سوزن و گنبد است.
خطرناک ترین آتشفشان ایران
کوه دماوند از کوه‌های آتشفشانی خطرناکی است که در حال حاضر (بهار 1404 خورشیدی) به حالت نیمه‌فعال درآمده است. وجود چند چشمه‌ی گوگردی در اطراف این کوه و خروج بخار از دهانه‌ی آن بر نیمه‌فعال آن گواهی می‌دهند. دماوند در دوره‌ی زمین‌شناسی هولوسن (حدود 11700 سال پیش) ایجاد شده است. این کوه ریشه در اساطیر ایران نیز دارد و داستان‌ها و افسانههای قهرمانه‌ی پرشماری از آن نقل کرده‌اند. مجله نشنال ژئوگرافیک نیز در سال 2013 میلادی، دماوند را دهمین کوه خطرناک جهان نامیده است.
مزایای آتشفشانهای نیمه فعال در ایران
این کوه‌ها در تأمین منابع انرژی زمین‌گرمایی و معدنی نقش عمده‌ای دارند و چشمه‌های آب گرم و خاک حاصل‌خیزشان فواید بسیاری دارد. از طرفی، از آتشفشانهای نیمه‌فعال در تحقیقات علمی استفاده می‌شود. در ادامه، شرح بیشتری درباره‌ی مزایای آتشفشان‌ها ارائه می‌کنیم:
- تأمین منابع انرژی زمین‌گرمایی: این نوع انرژی که نوعی انرژی پاک، تجدیدپذیر و پایدار است، در تولید برق و انرژی گرمایشی کاربرد دارد؛
- تأمین انرژی معدنی: آتشفشانهای نیمه‌فعال منبع غنی از مواد معدنی همچون گوگرد، طلا، نقره و سایر فلزات ارزشمند هستند که در صنایع مختلف استفاده میشوند؛
- چشمه‌های آب گرم و معدنی: در بالای قله و دامنه‌ی کوه های آتشفشانی انواع چشمه‌های آبگرم و معدنی قرار دارند که خاصیت درمانی دارند و از جمله مقاصد گردشگری مهم نیز به شمار می‌روند؛
- خاک‌های حاصلخیز: خاک‌های آتشفشانی معمولا بسیار حاصلخیز و حاوی مواد معدنی هستند و برای کشاورزی استفاده میشوند؛
- تحقیقات علمی: نیمه‌فعال بودن کوه های آتشفشانی فرصتی فراهم می‌آورد که افراد بتوانند در رشته‌های مختلف مثل زمین‌شناسی و ژئوفیزیک به تحقیق بپردازند.
سخن آخر
کوه های آتشفشانی که با قرارگیری ایران در کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا شکل گرفته‌اند، منابع طبیعی پرشماری همچون معادن گوگرد و چشمه‌های آب گرم را در خود جای داده‌اند. این کوه‌ها هم‌اکنون به عنوان جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی مهم کشورمان به شمار می‌روند که حتما باید از آنها دیدن کنید. بالا رفتن از این کوه‌ها در اول صبح و رسیدن به قله لذتی است که توصیف آن در هیچ نوشته‌ای نمی‌گنجد.
پرسش‌های متداول
در ادامه، به برخی از پرسش‌های متداول شما درباره‌ی کوه های آتشفشانی ایران پاسخ داده‌ایم. اگر پس از بررسی آنها سؤال دیگری داشتید، آن را در قسمت دیدگاه‌‌های پایین همین پست مطرح کنید تا به‌زودی پاسخ دهیم:
کوه های آتشفشانی فعال ایران کدام‌اند؟
به عقیده‌ی زمین‌شناسان کوه تفتان تنها کوه آتشفشانی فعال در کشورمان است که خارج شدن ابرهای سفید از دهانه‌ی آن گواه بر فعالیت آن است. بنابراین، عقیده‌ها مبنی بر وجود دو آتشفشان فعال ایران نادرست است.
خطر فوران آتشفشانهای فعال و نیمه‌فعال ایران چقدر است؟
آتشفشان فعالی مثل تفتان خطرناک است و نیاز به نظارت مستمر دارد، ولی آتشفشانهای نیمه‌فعال مثل دماوند، سبلان و بزمان خطر جدی ندارند.
آیا کوه های آتشفشانی ایران برای گردش ایمن هستند؟
بله، همه‌ی این کوه‌ها مناسب طبیعت‌گردی و کوهنوردی هستند، ولی هنگام صعود به قله تفتان باید احتیاط کنید؛ چون از دهانه‌ی این کوه گازهای سمی خارج می‌شود که خطرناک هستند.
