جغرافیای عمومی ایران

برای آشنایی با جغرافیای ایران، باید از مطالب کلی شروع کنیم. ایران کشوری است که در جنوب غربی آسیا و در کرانه شرقی خلیج فارس واقع شده است. این کشور در شرقی‌ ترین نقطه جغرافیایی و در منطقه‌ای فرهنگی به نام خاورمیانه قرار گرفته است. برای شناخت بهتر جغرافیای عمومی ایران، ابتدا با همسایگان این کشور آشنا شویم:

همسایگان ایران ارمنستان و آذربایجان در شمال غربی، ترکمنستان در شمال شرقی، عراق و ترکیه در غرب، افغانستان و پاکستان در شرق می‌باشند.

ایران بعد از عربستان سعودی دومین کشور بزرگ در خاورمیانه است. این کشور مساحتی برابر با 1,648,000 کیلومترمربع دارد. ایران کشوری تقریباً مثلثی شکل است که طولانی‌ترین ضلع آن از مرز ترکیه در شمال غربی تا مرز پاکستان در جنوب شرقی کشیده شده است و 2,500 کیلومتر طول دارد.

بیش از نیمی از مرز بین‌المللی ایران به طول 4,430 کیلومتر ساحلی است و شامل 740 کیلومتر مرز در حاشیه دریای خزر در شمال و 1,700 کیلومتر مرز در خلیج فارس و دریای عمان در جنوب می‌باشد. بندرعباس بزرگ‌ترین بندر ایران در جنوب کشور است که در تنگه هرمز واقع شده است. تنگه هرمز راه عبور باریکی است که خلیج فارس و دریای عمان را از هم جدا می‌کند و هر روز ده‌ها تانکر نفتی از آن به مقصدهای گوناگون در نقاط مختلف جهان عبور می‌کند.

جغرافیای ایران و مناطق طبیعی

ایران به عنوان یکی از کشورهای پرکوه جهان دو رشته کوه اصلی دارد. البرز که بلندترین قلّه را در آسیا دارد (قلّه دماوند با ارتفاع 5671 متر بالاتر از سطح دریا) و در غرب رشته کوه‌های هیمالیا قرار گرفته است و زاگرس که با بیش از 1,600 کیلومتر طول از شمال غربی تا جنوب شرقی کشور کشیده شده است. این دو رشته کوه بیش از 2,300 متر ارتفاع دارند و مقدار قابل توجهی رطوبت را که از دریای خزر به جنوب یا از دریای مدیترانه به شرق می‌رود از محیط می‌گیرند.

رشته کوه‌های محلی دیگری نیز در ایران وجود دارد که در حاشیه‌های آن‌ها آبگیرهایی وجود دارد که به عنوان فلات مرکزی شناخته می‌شوند. این آبگیرها عبارتند از دشت کویر، صحرایی بسیار بزرگ و پوشیده از نمک در شمال مرکزی ایران و کویر لوت، صحرایی پوشیده از ماسه و سنگریزه در جنوب شرقی کشور. واحه‌های آبخیزی در این مناطق وجود دارد که نمونه‌های واقعی و زنده عزم ایرانیان قدیم برای بقا و زندگی بخشیدن به مناطق خشک و بی‌آب است.

جغرافیای ایران شاهد چندین رودخانه است، اما تقریباً همه آن‌ها نسبتاً کوچک و کم‌عمق هستند که برای کشتیرانی مناسب نمی‌باشند. تنها رودخانه‌ای که در ایران امکان کشتیرانی در آن وجود دارد، رود کارون است که از شهر اهواز در جنوب غربی ایران می‌گذرد و به خلیج فارس می‌ریزد. اکثر رودخانه‌ها از کوه‌ها سرچشمه می‌گیرد و در داخل آبگیرها فرو می‌ریزند.

تقریباً یک سوم کل سرزمین ایران قابل کشت است و فقط 10.4 درصد آن تحت کشت و زرع می‌باشد. 6 درصد دیگر از کل زمین‌های کشور برای چرای دام‌ها استفاده می‌شوند. مناطق جنگلی در دهه‌های اخیر کمی کاهش داشته و 4.3 درصد از کل کشور را به خود اختصاص می‌دهند.

جغرافیای ایران و منابع طبیعی

معادن وسیع نفت و گاز طبیعی ایران به طور عمده در جنوب غربی استان خوزستان و در خلیج فارس قرار دارد. ایران یکی از بزرگترین ذخایر مس جهان را در اختیار دارد که معادن آن در سراسر کشور وجود دارند اما عمده‌ترین معادن مس در مرکز ایران بین شهرهای یزد و کرمان قرار گرفته‌اند.

این منطقه همچنین به عنوان مرکز معادن بوکسیت، سرب، روی، سنگ آهن و زغال سنگ شناخته می‌شود. دیگر معادن زغال سنگ در کوه‌های البرز وجود دارند. معادن سنگ آهن نزدیک شهر زنجان، مشهد و در جزیره هرمز در تنگه هرمز قرار دارد. ایران دارای معادن با ارزش آلومینیوم، کرومیت ، منگنز ، طلا ، نقره ، قلع و تنگستن است. همچنین سنگ‌های قیمتی مختلف مانند لاجورد، فیروزه، کهربا و عقیق نیز در ایران وجود دارد.

گیاهان و جانوران ایران

بیش از 10,000 نوع گیاه در ایران تاکنون شناسایی شده است. پوشش گیاهی طبیعی در بیشتر بخش‌های کشور برای کاشت محصولات زراعی یا خوراک دام مورد استفاده قرار گرفته و نابود شده‌اند. جنگل‌های طبیعی در البرز شامل درخت‌های مختلفی مانند راش ، بلوط ، درختان برگریز و مخروطیان است. در برخی مناطق با ارتفاع زیاد در کوه‌های زاگرس مناطق جنگلی وجود دارد که عمدتاً از درختان بلوط تشکیل شده‌اند.

با بررسی جغرافیای ایران در می یابیم که درختان میوه وحشی هم در کوه‌های البرز و هم زاگرس رشد می‌کنند. این درختان شامل بادام، گلابی، انار و گردو می‌شوند. در بخش مرکزی ایران که هوا خشک‌تر است، پسته وحشی و دیگر درختان مقاوم در مناطقی رشد می‌کنند که فعالیت انسانی در آن جا وجود ندارد. درخت گز و دیگر بوته‌های نمک‌‌ دوست در حاشیه‌های دشت کویر رشد می‌کنند.

تنوع وسیعی از پستانداران، خزندگان، پرندگان و حشرات در ایران زندگی می‌کنند. بسیاری از انواع پستانداران از جمله گرگ، روباه، خرس، بز کوهی، گوسفند بزرگ شاخ، خرگوش و موش صحرایی در ایران به ازدیاد جمعیت خود ادامه می‌دهند. برخی از انواع پرندگان در ایران زندگی می‌کنند و تعداد زیادی از انواع آن‌ها پرندگان مهاجری هستند که بخشی از سال را در کشورهای دیگر می‌گذرانند.

جمعیت ایران

جمعیت ایران در سال 1398 در حدود 83,000,000 نفر تخمین زده شده است. این عدد نسبت به 44 سال پیش از آن که معادل 33,379,000 نفر بوده بیش از دو برابر شده است. بین سال‌های 1378 و 1397، نرخ رشد جمعیت سالانه ایران بیش از 3 درصد بوده است. در میانه اولین دهه پس از انقلاب در ایران و بعد از برنامه گسترده دولت در کنترل جمعیت، شروع به کاهش کرد. در سال 1379، نرخ رشد جمعیت 0.7 درصد در سال کاهش یافت. در سال 1385، نرخ رشد جمعیت به 1.3 درصد رسید و از سال 1394 به بعد نیز دولت در تلاش است تا مردم را به افزایش جمعیت ترغیب کند. در سال 1395، تقریباً 74 درصد جمعیت ایران در مناطق شهری و بقیه در مناطق حومه شهر زندگی می‌کردند. این امر نشان‌دهنده مهاجرت عظیم به شهرها در سال‌های اخیر می‌باشد.

جمعیت ایران از گروه‌های قومی متعددی تشکیل شده است. پارس‌ها (قوم فارس) 60 درصد جمعیت، آذری‌ها 25 درصد جمعیت، کردها 5 درصد و لرها 2 درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. باقی جمعیت شامل اقلیت‌های عرب، ارمنی، آشوری، بلوچی و … می‌شود. دین اکثر مردم کشور فارغ از قوم یا زبان آن، اسلام است.

آب و هوای ایران

ارتفاعات پست و بلند مختلف ایران دلیل عمده‌ای برای آب و هواهای مختلف ایران است. دشت ساحلی کاسپین در بخش شمالی ایران با ارتفاع متوسط هم سطح با دریا در تمام سال مرطوب است. دما در فصل زمستان به ندرت به زیر صفر می‌رسد و در تابستان به ندرت از 29 درجه سانتی‌گراد عبور می‌کند. میانگین بارش سالانه در بخش شرقی این دشت (استان مازندران) 650 میلی‌متر و در بخش غربی (استان گیلان) 1900 میلیمتر است.

در ارتفاعات بلند غرب، مناطق مسکونی در کوه‌های زاگرس دمای پایین‌تری را تجربه می‌کنند و میانگین دمای آن‌ها در روز در فصل زمستان به پایین صفر می‌رسد. در این مناطق تابستان‌ها نیز هوا گرم است و میانگین دما در شمال غربی 25 درجه سانتی‌گراد و در مرکز و جنوب زاگرس 33 درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارش سالانه از جمله بارش برف در ارتفاعات بیش از 280 میلی‌متر است.

نقشه های جغرافیای ایران در بخش منطقه فلات مرکزی نیز تغییرات منطقه‌ای را نشان می دهند. آبگیرهای خشک مرکز و شرق ایران معمولاً کمتر از 200 میلی‌متر بارش در سال را تجربه می‌کنند.

دشت‌های ساحلی جنوب ایران زمستان‌های ملایمی دارند و میانگین دمای استان خوزستان در ماه دی ماه بین 7 تا 18 درجه سانتی‌گراد است اما میانگین دما در بندرعباس در تنگه‌ هرمز از این میزان بالاتر است. تابستان‌ها بسیار داغ و مرطوب است و دمای هوا در ماه تیر در داخل شهر به 48 درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد. میانگین بارش سالانه در این منطقه بین 145 تا 355 میلی‌متر است.

شهرهای بزرگ در جغرافیای ایران

در ایران، با شهرهای بزرگی مواجه می شویم که رو به رشد نیز هستند. در اینجا به معرفی آنها می پردازیم:

تهران، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر ایران به عنوان مهم‌ترین مرکز اداری، مالی، صنعتی، تجاری، آموزش و انتشاراتی کشور شناخته می‌شود. دیگر شهرها مهم و بزرگ ایران شامل شیراز، اصفهان، تبریز، مشهد و اهواز می‌شود.

شیراز مرکز تولیداتی کشور است که در جنوب ایران و نزدیک خرابه‌های باشکوه‌ترین بنای تاریخی پارسیان، تخت‌ جمشید، قرار دارد.

اصفهان مرکز تولیداتی کشور است که چندین شاهکار معماری اسلامی ایران از قرن‌های هفدهم و هجدهم در آن قرار دارد.

تبریز مرکز صنعتی و تجاری ایران در شمال غربی کشور است.

مشهد مرکز تولیداتی و تجاری کشور است که در شمال شرقی قرار گرفته و مهم‌ترین حرم دینی کشور، یعنی آرامگاه امام هشتم شیعیان، در آن قرار دارد.

اهواز نیز یکی دیگر از مراکز تجاری و تولیداتی کشور است که در جنوب غربی ایران قرار دارد.

نقشه قابل زوم ایران