یکی از مهم‌ترین اجزای جدایی‌ناپذیر معماری ایرانی قدیم و بافت‌های تاریخی شهرها، میدان های ایرانی بوده‌اند که امروزه به‌کلی از بین رفته‌اند یا تغییر شکل داده‌اند. این نوع میدان‌ها در همه‌ی شهرها وجود داشته‌اند؛ چراکه در شهرسازی قدیم حائز اهمیت بوده‌اند.
میدان های ایرانی عرصه‌ی نمایشی است از زندگی موجود در شهر، حرکت، کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندان. میدان با طرح و ترکیبش به شهر هویت می‌بخشد و از هویت ساکنان آن خبر می‌دهد. میدان‌ها کارکردهای متنوعی داشته‌اند؛ مانند برگزاری مراسم مذهبی، تجارت و دادوستد و گردهمایی‌های اجتماعی و سیاسی.
معنا و کارکرد میدان
واژه‌ی میدان در واژه‌نامه‌ها محل و عرصۀ انجام یک کار، میدان فعالیت، ساحت، گستره، صفحه‌ی صاف، زمین بی‌عمارت، محوطه، جولانگاه، معرکه، رزمگاه و… معنا شده است. البته در فارسی به‌صورت «میدان» به‌معنای «پیاله‌ی می» نیز کاربرد داشته است. همچنین به عیش فراخ و خوش نیز معنا شده است.
میدان های ایرانی در راه‌های اصلی یا خیابان‌های اصلی شهر قرار داشتند و عموماً جایگاهی برای اجتماع مردم شهر و روستا بود تا به فعالیت‌های مختلفی بپردازند؛ ازجمله:
- آگاهی‌رسانی جمعی
- تبادلات اقتصادی و تجارت خرده‌فروشان
- برگزاری ورزش‌ها و تفریحات جمعی
- رژه‌ی سپاهیان
- تنبیه متخلفان و مجرمان و اجرای اعدام‌ها
- تجمع برای رویدادهای مهم مذهبی، سیاسی و فرهنگی‌اجتماعی مانند مراسم محرم و رمضان، انتخابات و جشن‌های ایرانی همچون عید نوروز
تنوع کارکردهای یادشده حاکی از آن است که در شهرهای بزرگ و پرجمعیت، همواره یک میدان مهم و اصلی وجود داشته و میدان‌های کوچک نیز در سطح محله‌ها فعال بوده‌اند. میدان‌های اصلی در همه‌ی دوره‌ها، محل رویارویی انسان‌ها و تعاملات اجتماعی و نیز بهمنزلهی مکانی عمومی برای نشان‌دادن جایگاه و ارزش‌های گروه‌های مختلف اجتماعی بوده است.
تعریف میدان های ایرانی بر اساس کتاب‌های معماری
در اصطلاح معماری، معنای میدان های ایرانی این‌گونه بیان شده است:
“محوطه‌ای که معمولاً به‌شکل دایره و محل برخورد چند خیابان است. اندازه‌ی آن، مسافتی برابر یک‌چهارم فرسنگ دارد، محوطه‌ی بازی و مسابقه، زمین و محوطه‌ای وسیع که در اطراف آن، کالا و به‌ویژه میوه و تره‌بار می‌فروشند و محوطه‌ای که در آن، جنگ و مبارزه انجام می‌شود.”
میدان‌ها افزون بر آنکه در داخل محدوده‌ی شهر جای داشتند، دارای کارکردهای شهری نیز بودند و فعالیت‌های شهری در درون و پیرامون آنها برقرار بودند. طرح برخی از این میدان‌ها، بنا بر نقش و اهمیت کارکردی، به‌صورت هندسی و در شکل مربع یا مستطیل بوده است.
علت پیدایش میدان
در هر منطقه‌ی پرجمعیتی مانند روستا یا شهر، زندگی گروهی انسان‌ها گاه نیازمند مکانی است که در آن تجمع کنند و باهم در ارتباط باشند. از گذشته، وجود محلی برای تجمعات مرکزی مانند میدان به‌منظور اجتماع و دادوستد، آسان‌ترین و منطقی‌ترین راه‌حل برای جواب‌گویی به این نیاز بوده است.
به‌طور کلی، اگر شهر کوچک بود، در میدان آن بازاری هفتگی یا ماهانه شکل می‌گرفت و اگر بزرگ و پرجمعیت بود، یک بازار دائمی برای آن طراحی می‌شد. با آنکه کارکرد اصلی میدان تجمع و دادوستد بود، گاه با عملکردهای دیگری بر اهمیت و قابلیت پاسخگویی آن به نیازهای اجتماع، افزوده می‌شد.
پیشینه‌ی ساخت میدان در جهان
بر اساس مدارک باستان‌شناسان، با گسترش شهرنشینی و تکامل روش‌های تولید و تجارت بین جماعات مختلف، بر وسعت و پیچیدگی و اهمیت میدان‌بازار در سلسله‌مراتب فضاهای شهری افزوده شد.
دولت‌شهرهای یونانی بنیاد تجاری نیرومندی داشتند. آنها میدان‌های یونانی را پدید آوردند که نقش مرکزیت شهر را ایفا می‌کردند و «آگورا» نامیده شدند. با پیدایش آگورا، عملکرد این‌گونه فضاهای مرکزی انسجام بیشتری یافت و این فضای باز شهری به یگانه مرکز دادوستد کالاهای روزمره و نیز محلی برای برگزاری اجتماعات مختلف اهالی شهر تبدیل شد.
تاریخچه‌ی میدان های ایرانی
میدان عمومی در تاریخ شهرنشینی ایران قدمت طولانی و جایگاه ویژه‌ای دارد و قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد:
- میدان‌های کهن، از آغاز تا ظهور اسلام
- میدان‌های پس از اسلام، از آغاز خلافت عباسیان تا اواخر دوره‌ی قاجار که طرح سنتی دارند.
نمونه‌های مهمی از میدان‌های تاریخی ایران در یزد، کرمان، سمرقند و اصفهان و بسیاری از دیگر شهرهای ایران قرار دارند.
میدان های ایرانی در دوره‌ی پیش از تاریخ
طرح دقیق میدان‌ها در دوره‌ی پیش از تاریخ ایران (دوران پیش از ثبت و ضبط تاریخ یا سامانه‌ی نوشتاری) چندان مشخص نیست؛ اما با توجه به عملکردهای گفته‌شده، می‌توان تصور کرد که میدان های ایرانی نیز همانند سایر میدان‌های کهن در کنار یا در ارتباط نزدیک با محل کسب و تجارت بوده و گاهی یک یا چند ساختمان مذهبی یا حکومتی نیز به آن مشرف بوده یا دسترسی داشته‌اند.
اطلاعاتی که از چگونگی شکل‌گیری دولت و شهرهای میان‌رودان (بین‌النهرین) و جنوب ایران در حوالی قرن دوازدهم پیش از میلاد در دست است، از ساخته‌شدن شهرها دور معابد و زیگورات‌هایی حکایت می‌کنند که بهمنزلهی مرکز سیاسی و مذهبی این مکان‌ها به شمار می‌رفته‌اند. گرداگرد این معابد را فضایی باز احاطه می‌کرده که محل دیدار و اجتماع، دادوستد و تعامل حاکمان و شهروندان بوده است و از این دید، می‌توان آن را ریشه‌ی میدان‌های اولیه دانست.
در گذشته، شهرها بین حصار و بین دو دیوار دفاعی قرار داشتند. در این فضای باز، روستاییان و شهرنشینان جمع می‌شدند و تولیدات خود را مبادله می‌کردند؛ ازاین‌رو، ارتباط با اماکن مذهبی ممکن می‌شد و اقتدار و موجودیت حکومت نیز از طریق برپایی معابد و قصرها و دیگر نمادهای وابسته به حکومت به نمایش گذاشته می‌شد.
تاریخچه‌ی میدان های ایرانی در ایران باستان و پس از اسلام
نخستین آثار ساخت میدان در ایران باستان (از دوره‌ی پادشاهی ماد تا زمان حمله‌ی اعراب)، به قرن 9 پیش از میلاد تا قرن 3 میلادی برمی‌گردد که مرکزی چندمنظوره برای اهداف فرهنگی و رسمی و تجاری بوده است. همچنین، به‌عنوان فضایی رسمی و سیاسی و مکانی برای قدرت دولت سلوکی به کار می‌رفته است. معنا و کارکرد میدان در ایران به‌عنوان مرکز مبادلات فرهنگی و اقتصادی و رسمی، بیشتر از شهرسازی امپراتوری سلوکی در سال‌های 312 تا ۶۳ پیش از میلاد نشئت گرفته است.
الگوی هندسی‌محور ساخت شهرهای ایران با دیوارهایی که آنها را احاطه کرده و شکل مربعی و طرح محوری داخل آنها به‌ویژه در شرق ایران، از اواسط هزاره‌ی اول پیش از میلاد شکل گرفت؛ اما این الگوی شهرهای اشکانی و ساسانی با وجود تلاش مسلمانان پس از فتح ایران، در قرن هفتم میلادی تغییری نکرد و اهمیت نمادین پیش از اسلام شهرهای ایرانی تا قرن نوزدهم ادامه یافت. حتی در قرن نوزدهم میلادی در تهران، کارکرد فرم شهری با محوریت میدان‌های عمومی بوده است؛ با اینکه این شهر بیشتر بر اساس دیدگاه‌های غربی ساخته شده بود.
معماری میدان های ایرانی
ساختار اصلی دیواره‌های میدان های ایران بر دو بخش اساسی استوار است: اجزا و ارتباط بین اجزا؛ یعنی تکرار هماهنگ عمودی و افقی و ارتباط با خط آسمان. در معماری ایرانی، میدان های ایرانی و به‌خصوص در طراحی دیواره‌های میدان، بخش‌هایی قابل‌شناسایی هستند که مجموع آنها در ارتباط با یکدیگر یا در رابطه با برخی از بناها، مکان‌های باز میانی را در بر می‌گیرند. این اجزای نظم‌دهنده، ردیف‌هایی از بخش‌های تاق هستند که محدوده‌ی مکان میدان را به‌صورت هماهنگ و مناسب تعریف می‌کنند.
تقسیم‌بندی معماری میدان های ایرانی به سه گونه
1. گونه‌ی اول، میدانهایی هستند که حجره و حجره‌ی تاق‌نما دارند. حجره‌ی تاق‌نما ایوانی کوچک یا قسمتی از دیوار است که با احداث تاق کم‌عمقی نماسازی و زینت شده و با تاق ضربی یا رومی پوشیده می‌شوند.
منظور از حجره مکانی است اتاق‌مانند در بناهای ایرانی که کاربری تجاری یا غیرتجاری دارند. کاربرد عناصر تاقی در این نوع، ایجاد حجره‌هایی با کاربردهای متفاوت در طبقه‌ی اول و دوم میدان است.
حجره‌های طبقه‌ی همکف میدان نقش‌جهان کاربری تجاری و حجره‌های طبقه‌ی همکف و بالای میدان توپخانه به‌ترتیب کاربری انباری و اقامتی برای نگهداری توپ‌ها و محل اقامت توپچی‌ها داشته‌اند.
2.گونه‌ی دوم، میدانهایی هستند که تاق‌نما دارند. می‌توان تاق‌نما را بخش جدایی‌ناپذیر جداره یا دیواره‌ی بسیاری از میدان‌های تاریخی دانست که به دلایل مختلفی از جمله محصورکردن، کاربرد داشته است؛ مانند دیواره یا جداره‌ای که اطراف کاخ عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان به کار گرفته شده است.
3.گونه‌ی سوم، میدانهایی هستند که رواق در گرداگرد آن ساخته می‌شد. رواق‌ها بخش‌های سرپوشیده و ستون‌دار هستند که از یک طرف مسدود بودند و عموماً برای ارتباط پیرامون یک فضا به کار می‌رفتند. رواق‌های تاقی ایجادشده در این نوع میدان های ایرانی با عرض ۶/۵ متری در میدان گنجعلی‌خان و حدود ۳ متر در سبزه‌میدان و ۳/۵ متر در میدان خان یزد در ارتباط مستقیم با کارکرد تجاری آنها بوده است تا حرکت رهگذران در اطراف میدان را آسان کنند.
میدان های ایرانی بر اساس منابع تاریخی
در نوشته‌های مورخان و جغرافی‌دانان پس از اسلام، اشاره‌هایی به وجود میدان های ایرانی شده است که بر اساس آن، می‌توان به مطالعه‌ی طرح و کارکرد آنها در گذشته پی برد. تعریف فضا و شیوه‌ی ساخت و اجزای میدان با تداوم ساختار اجتماعی و سیاسی سنتی در شهرهای ایرانی مرتبط بوده و با تغییراتی مختصر تا ظهور تجدد در ایران دوام یافته است.
در داستان‌های شاهنامه از مسابقه‌ی چوگان بین ایرانیان و تورانیان گفته می‌شود که نشانی است از دسترسی به میدان چوگان در حوالی اقامتگاه سلطنتی و کاربرد آن به‌عنوان محل برگزاری مسابقات ورزشی و بازی‌های جمعی.
میدان های ایرانی در دوره‌ی پس از اسلام، محلی برای انجام مراسم نظامی و قدرت‌نمایی حکومت‌های وقت بوده و عملکردی مشابه با میدان‌های مدرن داشته است که در روزهایی خاص برای رژه‌ی نظامیان به کار می‌روند. یعنی ضمن فراهم‌آوردن سرگرمی موقتی برای سلطان و اهالی شهر، یادآور اقتدار و توان طبقه‌ی حاکم برای عامه‌ی مردم بوده است.
این میدان‌ها در یک یا چند ضلع خود، بناهای حکومتی همچون قصر و مراکز حکومتی یا ساختمان‌های مذهبی مانند مسجد و تکیه را جا می‌دادند؛ گاهی نیز به‌لحاظ اهمیت شهر در جوار ابنیه‌ی مذهبی موجود، مرقد یا زیارتگاه ساخته می‌شد و میدان با هویت محلی ویژه، اهمیتی دوچندان می‌یافت.
از نمونه‌های درخور توجه میدان‌بازارهای بزرگ و تاریخی که امروزه نیز در برخی شهرهای ایران بر پا ایستاده‌اند، می‌توان این میدان‌ها را نام برد:
- میدان گنجعلی خان کرمان
- میدان نقش جهان اصفهان
- میدان میرچخماق یزد
- میدان عتیق اصفهان
- میدان بهارستان تهران
- میدان آزادی تهران
- میدان ساعت تبریز
- میدان خان یزد
- میدان حسن‌آباد تهران
- میدان شیر سنگی همدان
- میدان شهرداری رشت
- میدان امام خمینی همدان
در ادامه به معرفی دو میدان مهم و تاریخی ایران خواهیم پرداخت.
میدان گنجعلی خان کرمان
این میدان بخشی از مجموعه‌ای است که حوالی سال 990 شمسی (۱۶۱۱ میلادی) در دوران حکومت گنجعلی خان، والی کرمان، طراحی و در مرکز جغرافیایی شهر قدیم ساخته شد.
ضلع شرقی میدان به مسجد و مدرسه و کاروان‌سرا اختصاص یافته و سه ضلع اصلی آن را بازار سرپوشیده‌ای تشکیل می‌دهد که از طریق چارسوق بزرگ به بافت قدیمی‌تر بازار متصل است و ارتباط مستقیم با دسترسی‌های عمده‌ی شهری را تأمین می‌کند.
نمای خارجی آن به‌سوی میدان، متشکل از دکان‌ها و حجره‌های بازرگانان است که روی دیگرشان به بازار داخلی است. این میدان، حمام و آب‌انبار و خدمات شهری را نیز در خود جای داده است.
میدان نقش جهان اصفهان
زمان ساخت این میدان اواخر قرن شانزدهم میلادی است. مجموعه‌فضاهای عمومی این میدان افزون بر کاخ عالی‌قاپو، شامل مسجد امام و مسجد شیخ لطف‌الله و سردر ورودی بازار موسوم به قیصریه است که خود در بافت مستطیل حجره و دکان‌های دور میدان جای گرفته‌اند. این بافت مستطیلی به بازار کهنه‌ی سلجوقی متصل می‌شود.
جهانگردی اروپایی که در قرن ۱۷ میلادی از اصفهان دیدن کرده است، از انجام فعالیت‌های مختلف اقتصادی و بازرگانی در طبقه‌ی همکف بازار این میدان خبر داده و افزوده است که فضاهای فوقانی این مغازه‌ها نیز عملکرد مسکونی داشته و به مسافران غریب اجاره داده می‌شده است. همچنین به جزئیاتی درباره‌ی عملکرد تفریحی و ورزشی این میدان و وجود مرکزی برای نقالی و پرده‌خانی در این مکان نیز اشاره کرده است.
پرسش‌های متداول درباره میدان های ایرانی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
مهم‌ترین میدان های ایرانی با پیشنه‌ی تاریخی کدام‌اند؟
• میدان گنجعلی خان کرمان
• میدان نقش جهان اصفهان
• میدان میرچخماق یزد
• میدان عتیق اصفهان
کارکردهای میدان چیست؟
میدان کارکردهای متفاوتی داشته است:
• محل نمایش فرهنگ و نماد جهان‌بینی و آرمان متعالی شهر
• محل نمایش قدرت جامعه یا اقتدار نظام سیاسی حاکم بر شهر
• محل نمایش ثروت و توان اقتصادی و فنی شهر
• محل نمایش قدرت خلاقانه و ذوق و درک هنری ساکنان شهر
• محلی برای تبلور و تثبیت اسطوره‌ها و تداوم باورهای ملی
میدان های ایرانی به چند گونه ساخته می‌شدند؟
• میدانهایی که حجره و حجره‌ی تاق‌نما داشتند.
• میدانهایی که تاق‌نما داشتند.
• میدانهایی که دورتادور آنها رواق می‌ساختند.
