هنر آینه کاری سنتی؛ نبوغ و خلاقیت در معماری ایرانی-‏اسلامی

از زمانی که انسان زندگی روی زمین را آغازید، به داشتن شیئی آینه‌‏مانند و دیدن خود در آن احساس نیاز می‌کرد. انسان برای رفع این نیاز از آینه‌ای كه طبیعت در اختیار او گذاشته بود، یعنی آب استفاده می‏‌كرد. آینه افزون بر كاربرد آرایشی، کاربردهای دیگری در طلسم و جادوگری و همچنین برای درمان مریضی‌ها نیز داشت. بعدها و با گذشت زمان، آینه ‌کاری سنتی به‌عنوان عنصری بدیع در تزیین بناها کاربرد پیدا کرد و باعث شکل‌گیری شیوه‏‌ی متفاوتی در زیباسازی بناها و عمارت‌های ایرانی شد.

یکی از هنرهای ایرانیِ در خدمت معماری، هنر آینه کاری است. لازم به یادآوری است که در فرهنگ ایرانیان، آب و آینه همواره نماد پاکی و روشنایی و راست‌گویی بوده‌اند. احتمالاً به‌کارگیری آینه در تزیینات معماری ایرانی برگرفته از همین فرهنگ باشد. با ورود آینه‌های نازک به ایران، هنرمندان به تلفیق آینه و هنر گره‌چینی پرداختند؛ همین کار باعث شد در ایران، هویتی منحصربه‌‏فرد برای این هنر پدید آید.

از ابتدا، آینه کاری سنتی ایرانی با هویت اروپایی آن کاملاً متفاوت بود. آینه کاری متأخرترین ابتکار هنرمندان ایرانی بود كه در معماری و تزیین داخلی بنا به كار گرفته ‏شد. این هنر سنتی، بیشتر در تزیینات داخلی اماکن تاریخی، همچون کوشک باغ‌ها و خانه‌ها و به‌ویژه بقاع متبرک و اماکن مذهبی کاربرد دارد. در این‌گونه بناها، در راستای اثبات پاکی و قداست روشنایی و باارزش‏بودن محیط، از قطعات کوچک آینه برای ایجاد فضایی روشن و رؤیایی و پرتلألؤ استفاده می‌‏شود.

خواستگاه اولیه‏‌ی آینه

برای بررسی خواستگاه ابتدایی آینه، باید به دوران پیش از تاریخ ایران نگاه کرد. انسان در دوره‏‌ی مس و سنگ توانست آینه‌های فلزی بسازد. در ایران، قدیمی‌ترین آینه‌ها از کاوش‌های باستان‌شناسی تپه‏‌ی سیلک (نزدیک كاشان) به دست آمده است.

این آینه‌ها عبارت‌اند از صفحات گردی از مس كه اطراف آن اندكی برآمده است و بدون دسته‌ ساخته شده‌‏اند. از حدود هزاره‏‌ی چهارم پیش از میلاد، ساختن آینه در ایران آغاز شده بود. این صفحات ساخته‌شده از مس، به‌‏نحوی صیقلی و صاف می‌شدند كه قابلیت انعکاس پیدا می‌کردند.

پس از اختراع فلز مِفرغ، آینه‌های مفرغی جایگزین آینه‌های مسی شدند. نمونه‌هایی از این آینه‌ها، از کاوش‌های تپه حصار دامغان، شوش، خوروین فارس، املش، لرستان و نقاط دیگر ایران به دست آمده‌اند. به‌طور کلی، آینه‌های برنزی شامل صفحات نازک و گردی هستند كه هر دو طرف آن به‌خوبی صاف و صیقلی شده‏ است.

تاكنون آینه‌ای از دوره‌ی هخامنشیان به دست نیامده است. در دوره‏‌ی ساسانیان نیز از آینه‌های فلزی استفاده می‌شد. در میان اشیای متعلق به دوره‌‏ی ساسانیان نیز آیینه‏‌ی كوچک مدوری از املش کشف شده است. نکته‏‌ی جالب‌توجه درباره‌‏ی این آینه، تداوم و شفافیت‏ و صیقلی‌‏بودن آن تاکنون می‌باشد.

ساخت آینه‌های امروزی اندکی متفاوت‌تر از گذشته می‌باشد. در قرن 13 میلادی در ونیز ایتالیا، ساخت آینه‌هایی با ورقه‌های از سرب آغاز شد؛ اما بعدها به سمی‏‌بودن سرب پی‌‏بردند و آینه‌های جدید را با قلع و جیوه ساختند. این آینه‌‏ها پس از مدتی به بازارهای جهانی وارد شدند.

تعریف آینه کاری سنتی ایرانی

هنر ایجاد شکل‌های منظم در طرح‌ها و نقوش متفاوت، با استفاده از قطعه‌های كوچک و بزرگ آینه‌ را آینه کاری گویند. این هنر به‌منظور تزیین بخش‌های داخلی بنا به کار می‌رود. آینه کاری سنتی، سبب ایجاد فضایی درخشان و پرتلألؤ می‌شود كه از انعکاس پی‌درپی نور در قطعات بی‌‏شمار آینه پدید می‌آید.

ابزارها و مواد کاربردی در آینه کاری سنتی

ابزار كار آینه کاری سنتی بسیار ساده است؛ هرچند به هنر و تجربه استادكار نیز بستگی دارد. ابزارهای کار آینه کاری سنتی عبارت‌اند از:

• آیینه‏‌ی ساده با ضخامت كم (2 و 1.5 و 1 میلی‌متر)
• الماس نرم‏بر
• گونیا
• خط‏‌كش

مراحل و شیوه‌های اجرا

مراحل مختلف آینه کاری سنتی به این صورت است كه نخست، نقاش یا معمار بنا یا خود آینه‌کار، طرح كار را تهیه می‏‌کند. در طرح‌های پیچیده، كاغذ را سوزنی می‌کنند و به‌وسیله‌‏ی آن سطح را گّرده می‌زنند؛ سپس آینه کاری را مطابق با سطح، گرده‌‏زنی می‌کنند.

در بخش آینه کاری، زمینه‏‌ی کار، نقوش یا خطوط برجسته و فرورفته دارد. گچ‏بُر زمینه‏‌ی کار را (مشابه با طرح آینه کاری) آماده می‌کند؛ سپس آینه‌‏بُر یا آینه‌کار، قطعات آینه را در اندازه و شکل‌های مدنظر با الگویی مقوایی، بدون جداسازی از هم برش می‌دهد. پس از آن، به‌وسیله‏‌ی خمیر، آینه‌‏ی چسبان را می‌سازند. خمیر، ترکیبی از گچ و سریش است.

قطعات آینه را بر اساس طرح، با فشارآوردن دست به محل برش آن‌ها روی گچ کُشته، بر سطح کار می‏‌چسبانند و با فشار دست، برآمدگی و فرورفتگی مدنظر را ایجاد می‌کنند؛ سپس نقوش مدنظر را شکل می‌دهند. در پایان، سطح کار را پاک و براق می‌کنند.

کاربرد آینه کاری در فضای بناها

به‏‌کارگیری آینه کاری سنتی در ساخت سردرها، کتیبه‌ها، در و پنجره‌ها و تاق‌ها رواج داشته است.

گاهی قاب‌های تشکیل‌‏دهنده‌‏ی سقف نیز فقط از آینه‌های مستطیل‌‏شکل (شبکه‌بندی سقف) بودند که تصویر دیوارهای آینه کاری‏ شده و اشیای داخل تالار عمارت، نقش‌های رنگارنگ قالی كف تالار، شیشه‌های رنگی پنج‌دری‌ها و ارسی‌ها در آن‌ها بازتاب می‌‏شد و منظره‌های دل‏پذیری را پدید می‌آورد.

در سقف‌ها، آینه‌هایی یکپارچه به كار می‌رفت كه پشت بعضی از آنها را با رنگ دست‌ساز نقاشی می‌کردند. نقاشی اسلیمی، گل و مرغ، گل و بوته و تصویر اشخاص. طرح‌های دیگری همچون شمسه‌‏ی ترنج و قطارسازی نیز متداول بوده است. این‌گونه طرح‌ها بر سطح‌های صاف ایجاد می‌‏شدند.

در گذشته و حال، ایجاد شکل‌های حجمی نیز در آینه کاری معمول بوده است. این شکل‌های حجمی عبارت‌اند از:

• نیم‌‏گره‌های گود، مشهور به «كاسه»
• مقرنس‌های پوشانده‏‌شده با آینه کاری سنتی ایرانی
• سقف نیم‏‌گنبدی (نیم‏‌كاره) ایوان‌ها
• زیرگنبدها (سه‌کنج‌ها)
• کاربندی‌ها

شیوه‌های و طرح‌های آینه کاری

معماری ایرانی کاملاً هندسی است. هندسه در شکل‌گیری این معماری، نقشی بسزایی دارد. رایج‌ترین طرح‌ها در آینه کاری سنتی به «گره» مشهور‌اند كه از نظر گوناگونی اشکال و تنوع و كاربرد آنها در رشته‌های مختلف هنر ایران، در نوع خود مانند ندارند.

طرح‌های دیگری نیز متداول بوده است، همچون قاب‌بندی به شیوه‌های گوناگون شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمی، مقرنس، نیم‏‌گره‌های گود مشهور به «كاسه» یا تركیب و تلفیقی از این شیوه‏‌ها. این‌گونه طرح‌ها را بر سطح‌های صاف اجرا می‌کردند. شکل‌های جامی نیز در آینه کاری گذشته و حال به کار رفته و می‌رود.

در این هنر، افزون بر ترکیب قطعه‌های گوناگون آینه در مایه‌ی گره و طرح‌های گیاهی، دو نوع تکنیک دیگر نیز وجود دارد:

آینه کاری به شیوه‌‏ی هندسی

• شیوه‌‏ی برجسته‌‏ی هندسی
• شیوه‌‏ی تخت هندسی
• شیوه‌‏ی یاقوتی هندسی
• شیوه‏‌ی گچ و آینه هندسی

هنرمندان، آینه‌ها را به اشکال مختلف هندسی چون مثلث و لوزی و مربع می‌بریدند و به‌صورت الماس‌تراش به کار می‌بردند. سقف تالار آینه‌‏ی کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه‌های این‌گونه آینه کاری سنتی است. گاهی در سقف، آینه‌های جام یکپارچه به کار می‌رفت که سطح آن‌ها را با قطعات شیشه، به‌صورت گره‌سازی تقسیم می‌کردند؛ سپس درون اشکال ایجادشده، با رنگ سفید نقش می‌زدند.

زیباترین نمونه از این دست آینه کاری سنتی ایرانی، در کاخ جونقون بختیاری دیده می‌شود.

آینه کاری به‌شیوه‏‌ی غیرهندسی

• شیوه‏‌ی كپ‏بری
• شیوه‌‏ی تخت
• شیوه‌‏ی یاقوتی
• شیوه‏‌ی گچ و آینه

شیوه‌‏ی گچ و آینه

این فن را می‌توان این‏‌گونه بیان کرد: اولین تکنیک آینه کاری که بومی است و رنگ ایرانی دارد. استفاده از بندهای اسلیمی و ختایی گچ‌بری‏‌شده روی آینه، اولین وجه تمایز روش آینه کاری ایرانی از آینه کاری اروپایی است.

از اولین نمونه‌های این شکل آینه کاری (گچ‌بری روی آینه)، می‌توان به گچ‌بری‌های روی آینه در مقرنس‌های ایوان آینه‌ی کاخ چهل‌ستون اصفهان اشاره کرد.

تکنیک دیگری که کاملاً مشابه این شیوه اجرا می‌‏شود، تلفیقی از قطعات آینه و نوارهای گچ‌بری بین این قطعات است که طرح‌های اسلیمی را دربردارند. جلوه‌‏ی بصری این شیوه کاملاً مانند گچ‌بری روی آینه است.

آینه کاری روی درز (آینه روی آینه)

حاشیه‏‌ی (قاب) طرح، نقش رومی است. طرح وسط، گل و بوته روی گچ و نقش وسط حاشیه شامل گل و بوته‏‌ی گلدانی می‌باشد که با تکنیک آینه کاری روی درز انجام شده است. در بقیه‌‏ی قسمت‌ها، از گچ و آینه به‌صورت هم‌سطح بهره می‌رود.

آینه کاری یاقوتی

در سال‌های اخیر، نوعی آینه کاری با شیشه‌های رنگارنگ به کار می‏‌رود كه طرح آن بیشتر شامل گل و بوته و ترنج و نیم‌‏ترنج است. برخلاف شیوه‌‏ی سنتی كه قطعات آینه همگی هندسی و گوشه‌دار است، امروزه، آینه‌ها و شیشه‌ها را منحنی و گرد یا بادامی می‌برند و به كار می‌برند. این شیوه‌ی آینه کاری توأم با شیشه را «آینه‏‌کاری یاقوتی» می‌خوانند.

در این شیوه، گاهی قطعات آینه روی شیشه چسبانده می‌شود. نمونه‏‌ی برجسته‌‏ی این روش را در بازسازی بخش‌هایی از آینه کاری کاخ مرمر و تزیینات هتل شاه‌عباس اصفهان می‌توان دید.

آینه کاری مقرنس

آینه کاری مقرنس نوع دیگری از هنر آینه کاری سنتی ایرانی است. این نوع آینه کاری روی سطح‌های صاف انجام می‌شود و بیشتر در اماکن مذهبی کاربرد دارد. در گذشته و حال، شکل‌های جامی نیز در آینه کاری کاربرد داشته‌اند؛ ازجمله کاربرد نیم‏کره‌های کور یا کاو که به «کاسه‌‏ی جام» یا «گلجام» شهرت دارد یا مقرنس‌هایی که با آینه کاری پوشانده می‌شوند و در سقف نیم‌‏گنبدی ایوان‌ها یا زیر گنبدها و سه‌کنج‌ها و نیز در کاربندی‌ها به کار می‌روند. از بهترین نمونه‌های این‌گونه تزیینات مقرنس‌های ایران، آینه‏‌ی حضرت معصومه در قم می‌باشد. آمیزه‌ای از نقاشی بر چوب و آینه کاری نیز معمول بوده است. در سقف تالار بزرگ عمارت نارنجستان شیراز تلفیق این دو هنر را می‌توان دید.

کُپ‏‌بری

در این شیوه‌ی آینه کاری، از آینه‌های محدب (كپ یا كوژ) استفاده می‌شود. احتمالاً پیشینه‌ی ساخت این آینه‌ها قدمتی بیش از آینه‌های قلع‌‏جیوه دارد؛ چراكه بقایای قطعه‌‏ای از آینه‌‏ی سربی شکسته‌‏شده یافت شده است. در فن كپ‌‏بری، با توجه به فرم آینه‌های محدب، طرح موردنیاز آماده می‌شود؛ سپس طرح روی بستر دیوار گرده و منتقل می‌گردد.

روش کار کپ‌‏بری

با توجه به طرح، آینه‌ها را روی دیوار با گچ و سریش می‌چسبانند. مجدداً روی كل مجموعه را با گچ می‌پوشانند و طرح را دوباره دقیقاً روی طرح اولیه گرده می‌کنند. اطراف نقوش روی گچ را كه زیر آن‌ها آینه وجود دارد، تا حد رسیدن به سطح آینه، با ابزار مخصوصی می‌برند. در نهایت، روی گچ باقیمانده را نقاشی یا طلاكاری می‌کنند. ازجمله زیباترین کپ‏‌بری‌ها، بقایای طرح سروهایی است كه در تالارهای برخی از اتاق‌های كاخ هشت‌بهشت باقی‌مانده و میراث دوران صفویان است.

اولین تالار آینه‌‏ی ایرانی

«كاخ تچر» یا کاخ زمستانی، از کاخ‌های زیبای تخت‌جمشید است. قسمت‌هایی از کاخ تچر، مانند درگاه‌ها و تاقچه‌ها و دیوارها، تقریباً سالم مانده‌اند. این بخش‌ها از سنگ‌های کاملاً صیقلی ساخته شده‌اند. شفاف و صیقلی‌‏بودن سنگ‌های این كاخ، به‌ویژه قسمت داخلی پنجره‌های مركزی، به‌حدی بوده كه تصویر چهره به‌خوبی در آن منعکس می‌شده است. به همین سبب، آن را «تالار آیینه» نام‌گذاری کرده‌اند. می‌توان این تالار را اولین تالار آینه کاری در ایران معرفی کرد.

تاریخچه‌‏ی آینه کاری سنتی در ایران

مدارک روشنی از سابقه‌‏ی هنر آینه کاری در ایران موجود نیست. بهره‌گیری از قطعات آینه و هنر آینه کاری سنتی، گذشته از هماهنگی، ریشه‌ای اقتصادی نیز داشته است؛ زیرا بخشی از آینه‌هایی که از سده‏‌ی 16 میلادی از اروپا، به‌ویژه ونیز، به ایران آورده می‌شد، در راه می‌شکست. هنرمندان ایرانی برای بهره‌گیری از قطعات شکسته، راهی ابتکاری یافتند و آن‌ها را در آینه کاری استفاده کردند. ظاهراً آینه کاری با به‏‌کاربردن آن‌ آینه‌های شکسته‌ در ‌راه آغاز شد.

آینه‌کاران ایرانی، در سیر تکاملی هنر خود از قطعات کوچک‌تر آینه بهره گرفتند و آثار دقیق‌تر و ظریف‌تری پدیده ‏آوردند. برای این کار، جام‌های آینه‏‌ی نازک از آلمان وارد شد. آسانی برش‌دادن با آن‌ جام‌ها، موجب پدید‌آمدن روش‌هایی تازه‏ گردید.

مدارک تاریخی نشان می‌دهند كه برای نخستین بار در ایران، تزیین بنا با آینه در شهر قزوین، پایتخت شاه‌طهماسب اول آغاز شده است. در دیوان‌خانه‌ای كه ساخت آن را در سال 951 هجری‏‌قمری (1544 میلادی) آغاز و در سال 985 هجری‏‌قمری (1577 میلادی) به پایان رساندند، اولین آینه کاری سنتی اجرا گردیده است.

پس از انتقال پایتخت به اصفهان، آینه کاری در کاخ‌های تازه‌ساز این شهر، همچون كاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت. شاردن، سفرنامه‏‌نویس صفوی که در زمان شاه‌‏سلطان‏‌حسین به ایران آمد، تعداد این بناهای آینه کاری را بیش 137 عدد نام برده است.

از میان آن‌ها می‌‏توان كاخ معروف به «آینه‌خانه» را نام برد؛ این کاخ به‌‏سبب كاربرد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت یافته است. در كاخ چهل‌ستون نیز كه در دوره‏‌ی شاه‌عباس دوم بنا شد، از آینه به‌طور گسترده استفاده کرده‌اند. گویا در كاخ چهل‌ستون افزون بر آینه‌های قدی یا بدن‌نما، از شیشه‌های لوزی‌‏شکل رنگارنگ و قطعه‌های كوچک آینه برای تزیین سقف و بدنه‌ی ایوان و تالار استفاده شده است؛ حتی ستون‌های 18گانه‌‏ی ایوان را نیز از آینه و شیشه‌های رنگی پوشانده بودند.

در دوره‌‏ی قاجاریه و از زمان ناصرالدین‌شاه، آینه ‏کاری از گسترش و رونق خاصی برخوردار شد. استفاده از این هنر در ساخت بسیاری از بناهای حکومتی و مذهبی، به‌عنوان یکی از تزیینات وابسته به معماری رواج یافت.

شهرهای شهره در آینه کاری سنتی ایرانی

شهرهای مختلف ایران خاستگاه هنرمندان آینه‌کار بوده‌اند؛ اما در میان آن‌ها، شیراز و اصفهان و تهران از شهرت بسیاری برخوردارند.

آینه کاری سنتی در بناهای مختلف

آینه کاری در بناهای مسکونی

تزیینات آینه کاری در بناهای مسکونی، به‌ طرح‌های گل و گلدان و نقوش اسلیمی و آینه کاری روی گچ محدود است. در دوران قاجار، برخی از خانه‌ها تالاری به‌‏نام تالار آینه داشتند؛ در آن تالار، هنر آینه کاری به‌صورت گسترده و به‌شیوه‌‏ی «آینه روی آینه» به کار می‌رفت. آینه‌ها روی دیوار و سقف کار می‌شدند. معمولاً آینه کاری روی دیوار، با برجستگی کم و با طرح‌هایی به‌‏شکل گل و گلدان کاربرد داشته است. آینه کاری در سقف، با برجستگی بیشتری نسبت به دیوار و به‌صورت ترکیب با نقاشی و تزیینات چوبی اجرا می‌گردیده است.

آینه کاری در مکان‌های مقدس

در بیشتر بناهای مذهبی، فن آینه روی آینه (چند لایه آینه) و آئینه ‏کاری روی درز کاربرد داشته است. رنگ غالب این مکان‌ها نقره‌ای بوده و رنگ‌های لاجورد را به‌صورت تکه‌ای یا قالب‌بندی استفاده می‌کردند.

در مکان‌های مذهبی، هنر آینه کاری سنتی به‌صورت وسیع و روی دیوار و سقف کار می‌شد. معمولاً آینه کاری روی دیوار با برجستگی کم و با طرح گره و اسلیمی اجرا می‌گردید. آینه کاری در سقف این بناها، با برجستگی زیاد و به‌صورت شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمی، مقرنس و نیم‌کره‌ای گود رایج بود. در بناهای مذهبی، حاشیه‌‏ی قرنیز هم گاهی به‌صورت تخت و گاهی به‌صورت مقرنس آینه کاری می‌شد.

آینه کاری در باغ‌ها

در ساختمان کوشک باغ‌های ایرانی، مانند باغ‌های دلگشا و نارنجستان و عفیف‌آباد، به‌فراوانی آینه کاری‌ انجام شده است. در آینه کاری این بناها نیز مانند خانه‌های ایرانی، از طرح‌های گل و گلدان با تعداد کمی نقوش اسلیمی بهره برده‌اند. در قسمت‌‏هایی که آینه کاری سنتی به‏‌همراه تزیینات چوبی و نقاشی روی چوب انجام شده، جلوه‌‏ی خاصی به ساختمان باغ‌ها بخشیده است. غالباً در سقف این بناها، آینه کاری به‌صورت آینه روی آینه دیده می‌شود.

علت آینه کاری سنتی در اماکن مذهبی

دیدن هر چیز به تابش نور وابسته است؛ همچنین، نور باعث به‏‌وجودآمدن اشکال متنوع فضایی است. معمار عهده‌دار این وظیفه است که اول فضا را ایجاد کند و بعد با تابش نور اجازه‌‏ی حضور و تجلی آن را دهد.

در معماری ایرانیِ پس از اسلام، هنر آینه کاری به‌‏همراه تابش نور و بازتاب آن، فضایی پر از حضور خدا شکل می‌دهد. کل واحدی که از قرارگیری اجزایی بسیار ریز در کنار یکدیگر متشکل می‌شود، وحدت و یگانگی ذات بی‌نهایت خداوند را تجلی می‌بخشد.

می‌توان گفت که آینه در معماری ایران، یادآور وحدت خلقت و موجودات جهان و نیز راهنمایی برای رسیدن به مقصود است. افزون بر آن، آینه کاری در معماری ایرانی جلوه‌گاه نور است. آینه نور را بازتاب می‌دهد و تابش نور را چندبرابر می‌کند.

آینه در معماری، نمادی از ذات خداوند است. نقوش آینه کاری ایرانی از طرح‌های گره‌چینی گرفته شده‌اند. این نقوش، تجسم ذکرهایی چون حمد و احد هستند. باید گفت آینه کاری سنتی، هنری است که بیننده‌‏ی آن، خود را به ذات مطلق خداوند نزدیک می‏بیند. آینه ‏کاری تجسم بی‌چون‌‏و‏چرایی از هنر دینی است؛ ازاین‏‌رو، نقش تأثیرگذار دین بر هنر اسلامی در آن خودنمایی می‌کند.

آینه کاری مدرن

طراحان و معماران، از آینه در بخش‌های داخلی بنا استفاده می‌کنند تا فضایی مدرن و زیبا و نقش‌ها و طرح‌هایی جدید بسازند. این طراحی‌‏ها با عنوان آینه کاری مدرن شناخته می‌شود. آینه کاری مدرن، طرح و مدل‌های متنوع و متفاوتی دارد.

آینه کاری مدرن در مکان‏‌های مختلفی مانند هتل‌ها و تالارها و منازل مسکونی کاربرد دارد. در قدیم، برای چسباندن آلات گره روی سطوح کار از گچ بسیار نرم به‌‏اضافه‌‏ی سریش یا شیره‌‏ی خرما استفاده می‌کردند؛ اما امروزه از ملات گچ و چسب سفید استفاده می‌کنند.

پرسش‌های متداول

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.