یکی از شاخص‌ترین عناصر معماری ایرانی پس از اسلام، محراب‌ها هستند. محراب‌ها به واسطه قداست و اهمیتی که در بناها دارند، با کاربری‌های مختلفی در مسجد، مدرسه و کاخ به‌کاربرده شده‌اند. در آغاز، محراب در یکی از مقدس‌ترین بناهای اسلامی (مسجد) ساخته شد که برای نشان دادن جهت قبله، برای اقامه نماز به وجود آمد. هنرمندان محراب مسجد را که اصولاً تبدیل به یک عنصر اصلی در معماری مذهبی ایران کردند. این عنصر یک تکه سنگ ساده، چوب و غیره بود که رنگ مشخصی به آن می‌زدند.
در طی دوره‌های مختلف، محراب با هنرهایی مانند گچ‌بری، حجاری، چوب کاری، آجرکاری و کاشی‌کاری در قالب کتیبه‌نگاری، نقوش و اشکال تزیینی مزین می‌شده است. محراب‌ها به علت قرار گرفتن در اماکن سرپوشیده کمتر ویران شده‌اند و به‌عنوان آثاری شاخص برجای مانده‌اند. به همین دلیل، آنها می‌توانند معرف هنر و معماری زمان خویش و سیر تحول آن باشند.
واژه‌شناسی محراب
برای محراب تعاریف متعددی آمده است که در ادامه به هریک از این تعریف‌ها اشاره خواهیم کرد.
بر اساس کتب تفسیری و لغوی، محراب برگرفته از فعل حَرب و در لغت به معنای «محل مبارزه با شیطان» و در اصطلاح «جایگاه ایستادن امام در مسجد» است.
بر اساس منابع تاریخی، منظور مورخان از محراب مسجد، محل و جایگاه نماز است. این واژه امروزه بر اساس فرهنگ‌نامه‌های هنر و معماری و دایرة‌المعارف فارسی، به معنای فرورفتگی در دیوار قبله است؛ محلی که امام جماعت هنگام نماز در آن می‌ایستد. از این رو، محراب امروزه به‌عنوان نشانه و نمادی از قبله در مساجد استفاده می‌شود.
معانی متعدد محراب مسجد
- جنگاور و شجاع: نمازگزار با شیطان جنگ می‌کند و با حضور قلب با نفس مبارزه می‌کند.
- دوری از دیگران / جدا بودن: گاهی آن را جایگاه بزرگان دانسته‌اند که باید از مردم عادی جدا باشد.
- بالای خانه و بهترین محل در آن: بلندترین اتاق در ساختمان، صدر مسجد، صدر اتاق و بهترین جای خانه است.
- بیشه و معمای شیر: این لقب به خاطر گوشه‌نشینی شیر آمده است. زیرا در جایی که دور از دسترس باشد، جایگاه خود را می‌سازد.
- محل عبادت: قصر یا فرورفتگی‌هایی که در معابد قرار می‌دهند و مجسمه در آن قرار دارد.
- معنای غیردینی محراب: یک سکوی برجسته و جایگاه پادشاه در کاخ است.
منشأ یا خاستگاه محراب مسجد کجاست؟
در مورد منشأ محراب مساجد نظرات مختلفی مطرح شده است. برخی منشأ آن را محراب کلیسا می‌دانند. برخی تاقچه کنیسه‌ها و حتی برخی محراب را برگرفته از نیزهٔ پیامبر می‌دانند که هنگام نماز آن را بر زمین می‌زد. تا مدت‌ها تصویر این نیزه بر روی سکه‌های دوران اموی ضرب می‌شد. برخی معتقدند محراب با فرورفتگی جایگاه پادشاهان در کاخ مرتبط است. البته باید گفت محراب ابتدا در کاخ بود و کارکرد غیردینی داشت و سپس وارد مساجد شد.
شرق شناسان و مورخان تاریخ هنر دو منشأ برای محراب مساجد بیان می‌کنند: تاق‌نماهای بودائی و محراب مسیحی. اگر خاستگاه محراب مسجد، محراب کنیسه، کاخ و کلیسا باشد، ابتدا باید کارکرد محراب در این مکان‌ها مورد مطالعه قرار بگیرد.
کاخ
به فرورفتگی تاقچه مانندی که در مکان‌های مذهبی محراب نامیده می‌شود، در کاخ صدر می‌گویند که جایگاه پادشاهان است. برخی منشاء محراب را همین صدر می‌دانند.
سواژه می‌نویسد:
“محراب نمونۀ کوچکی از صدر است؛ تالارهای تشریفات که معمولاً جای نشستن حکام بود.”
پس انتخاب چنین شکلی برای تعیین جای استقرار پیامبر طبیعی می‌نمود. لذا صدر و محراب جنبۀ نمادین داشتند. محراب را متعلق به کسی می‌دانند که مقام و جایگاه آسمانی دارد. صدر را جای کسی می‌دانند که مورد حمایت آسمان است، شاه. این نظریه نیز این‌گونه بیان می‌کند که محرابی که در کاخ صدر نامیده می‌شد، عنصری شاهانه بود که محل تجلیل پادشاه محسوب می‌شد.
محراب در کنیسه‌های یهودی
شایان ذکر است که در ابتدا کنیسه‌های یهودی جهت مشخصی نداشتند. با گذشت زمان و گسترش معماری، یک تورفتگی به سمت اورشلیم در کنیسه‌ها ایجاد شده است. این تورفتگی در عقب ساختمان تعبیه می‌شد و در حکم محرابی مقدس با هدف قرار دادن تورات بود.
محراب در کلیسا (مذبح)
کلیسا بنایی مقدس و نماد عیسی مسیح است. محراب مقدس‌ترین مکان کلیسا است. مسیحیان محراب را نماد حضور خدا می‌دانند. آنها معتقدند که محراب یادآور محل قربانی شدن مسیح است. مسیحیان به محراب، «مذبح» می‌گویند. در کلیسا از محراب برای قرار دادن تصاویر مقدس استفاده می‌شده است.
با رواج مسیحیت، اولین کلیساهای روم در سال ۳۳۳ میلادی، با پلان مستطیلی شکل ساخته شدند. در سال ۵۳۲ میلادی، در دوره شکوفایی هنر بیزانسی، کلیسای ایاصوفیه در قسطنطنیه ساخته شد. شکل این کلیسا ساده بود و درون آن فضاها و فرورفتگی‌هایی وجود داشت و محراب آن در انتهای تالار و روبه‌روی در، واقع بود.
در دو طرف محراب کلیسا، دو اتاق قرار دارد و مسیر رسیدن به محراب از طریق دو راه‌پله هفت‌تایی است. به اعتقاد مسیحیان چون عیسی مسیح به آسمان هفتم رفته است، این هفت پله سمبلی از عروج به آسمان هفتم هست.
محراب (مهرابِه) در آیین مهر
پیروان مکتب میترا یا مهر اعتقاد داشتند که میترا یا مهر در یک غار متولد شده است. از این رو، هر جا غاری را می‌دیدند، مهر را نیایش می‌کردند و آنها را «مهرابه» می‌گفتند. در جاهایی که غار نبود، زمین را می‌کندند و ایزد مهر را نیایش می‌کردند. مهرابه درون مهراب ساخته می‌شد و در آن مجسمه یا شمایل مهر را قرار می‌دادند.
محراب در اسلام
در دوران قبل از اسلام، اعراب صحرانشین بر بالای مقبره‌ها چادرهایی شبیه گنبد بنا می‌کردند. برخی معتقدند شاید همین چادرهای دایره‌وار منشأ محراب مسجد باشد. محراب بخشی از یک بنای مذهبی و یا غیرمذهبی است که شکل آن در عربستان پیش از اسلام وجود داشت، اما کاربرد معماری یا هنری نداشت. برخی نیز معتقد هستند محراب همان جایگاه نماز است که پیامبر هنگام نماز عصای نیزه‌مانند خود را روی زمین می‌گذاشت تا محدوده نماز مشخص شود.
برخی از مورخان نیز معتقدند که ساخت محراب در مسجد به‌نوعی با استفاده از نیزه در صدر اسلام در ارتباط است، زیرا مسلمانان در ابتدا هیچ وسیله‌ای برای تعیین قبله نداشتند. برای حل این مسئله نقشه مسجد را با نیزه بر روی زمین می‌کشیدند و نیزه را در جلوی آن قرار می‌دادند. این نیزه نخستین علامت عبادی شد و تا مدت‌ها بر روی سکه‌های دوران اموی به‌عنوان نماد عبادی حک می‌شد. در این تصاویر یک تاقچه دیده می‌شد که نیزه‌ای درون آن قرار داشت که بیانگر نیزه پیامبر در محراب بود.
بناهای عرب‌ها در دوران قبل از اسلام بسیار ساده بود. بهترین بناهای آنها خیمه‌هایی از پشم شتر بود. بعد از اسلام و با آغاز فتح سایر کشورها، عرب‌ها در ابتدا هیچ تمایلی به گرفتن عناصر معماری از دیگر اقوام نداشتند. با ورود به عراق امروزی، مساجد اولیه‌ای که ساخته شدند، بسیار ساده بودند. با انجام فتوحات بیشتر در شام، کلیساها را به مساجد تبدیل کردند. این تاقچه‌های کوچک شباهتی به فرورفتگی کنیسه‌ها ندارد، زیرا نسبت به محراب مسجد کوچک‌تر بودند و بالاتر از سطح زمین در درون دیوار قرار داشتند. شاید به همین دلیل، می‌توان گفت منشأ محراب مسجد را محراب کلیسا است.
محراب‌ها، چه در بناهای مذهبی چون کنیسه و کلیسا و چه در بناهای غیرمذهبی مانند کاخ، در حکم یک جایگاه مقدس و به‌نوعی در حکم قلب بنا است. محراب در کنیسه و کلیسا تاقچه‌ای برای نگهداری تندیس بود، در حالی‌که استفاده این عنصر معماری در کاخ برای نشستن پادشاه بود.
به‌علاوه، این اعتقاد نیز وجود دارد که حتی شکل محراب مسجد به‌طور قابل‌توجهی مانند محراب مسیحیان است. پس این امکان وجود دارد که این ویژگی از کلیسا اخذ شده باشد. در واقع، آنها این سنت را اخذ و با پوشش اسلامی وارد مساجد کردند. محراب مسجد به‌نوعی کوچک‌شدۀ محرابِ مسیحی است که در آن، مذبح قرار دارد. خود محراب کلیسا وام گرفته از تاق‌نماهای بزرگ معابد یونانی و رومی است که مجسمه‌هایی در آن قرار می‌دادند. محراب‌های اسلامی تا حدی شبیه به مهرابه‌های آیین مهر نیز هستند. بنابراین، با در نظر گرفتن این نکته ها، برخی معتقدند که محراب با گذشت زمان و تحت تأثیر تمدن‌های رومی و ایرانی وارد مسجد شد.
گروهی نیز بر این اعتقادند که آتشده‌های زرتشتی که به‌صورت چارتاقی ساخته می‌شدند، با حمله عرب‌های تازه مسلمان به ایران، تبدیل به مسجدهای اولیه شدند. در این فرآیند تبدیل، یکی از تاق‌ها به عنوان ورودی، باز نگه داشته می‌شد و دو تاق دیگر را کاملا پر می‌کردند. تاق سوم را از بیرون و به‌صورت نیمه پر می‌کردند تا از داخل تاق بلند تورفته‌ای ایجاد شود. این تاق تورفته همواره نزدیک‌ترین زاویه به سمت کعبه امنتخاب می‌شد تا مسلمانان را در جهت درست نیایش قرار دهد.
نمونه‌هایی از آتشکده‌های زرتشتی که در ایران امروزی تبدیل به مسجد شده‌اند، عبارتند از: مسجد تاریخانه دامغان، مسجد حیدریه قزوین، مسجد جامع‌های کاشان، اصفهان، اردستان، یزد، بروجرد،… و بقیعه بی بی شهربانو در تهران.
کاربرد محراب در مساجد اسلامی
- نقش محراب در مساجد اسلامی، مشخص کردن قبله و تعیین جهت نماز و مشخص کردن جایگاه امام جماعت در مسجد بود تا مجبور نباشد هر روز برای پیدا کردن حد وسط مسجد جستجویی دقیق انجام دهد.
- یکی از کاربردهای محراب، بالا بردن صدای امام جماعت و و انعکاس آن در محیط است.
- محراب چون مکان امام جماعت در مسجد را مشخص می‌کرد، وسیله‌ای برای شناسایی امام جماعت نیز بود.
- همان‌طور که منبر در اسلام حکم یک رسانه ارتباط‌جمعی داشته است، محراب در حکم یک عامل وحدت و وسیله‌ای برای اتحاد مسلمانان به حساب می‌آید.
شکل محراب مسجد در دوره‌های مختلف تاریخی
در سده‌های اولیه هجری قمری، محراب به‌صورت یک تاق نمای مجوف هلالی و پلان چهارگوش ساخته می‌شد. در سده‌های دوم و سوم، تاق محراب به شکل نیزه‌دار می‌ساختند و دو ستون با سرستون‌هایی در دو طرف آن تعبیه می‌کردند. این شکل همچنان تا نیمه سده دوم هجری متداول بود. در اواسط سده نهم هجری، محراب به‌صورت دو تاق‌نما و چهارستون ساخته می‌شد که حاشیه گچ‌بری مزین به نقوش هندسی و اسلیمی داشت. این سبک ساخت محراب مسجد به‌صورت شکل رسمی در محراب سازی مورد پذیرش قرار گرفت. در دوره‌های بعدی نیز این مسئله ادامه یافت و مکررا مورد تقلید قرار گرفت.
تزیینات گوناگون محراب مسجد
در تمام دوره‌های اسلامی از عناصری برای ساخت و تزئین محراب استفاده می‌کردند که اهم آنها عبارت‌اند از: گچ، سنگ، آجر و کاشی که برای ساخت و تزیین محراب‌ها کاربرد داشته‌اند.
محراب گچی
گچ عنصری است که نسبت به سنگ و آجر انعطاف بیشتری دارد، کار با آن آسان‌تر است و بسیار مقرون به‌صرفه است. هنرمندان در دوره‌های مختلف، در اجرای فنون و شیوه‌های ساخت آن تبحر یافته‌اند. آنها از نظر نقش و نگارهای گچ‌بری، بر هنر دوران ساسانی متکی بودند. طرح‌هایی چون پرنده، خوشه انگور و غیره در دوران اسلامی نیز به‌کار رفته‌اند. از سده سوم هجری به بعد، شاهد تزیینات گچ‌بری هستیم که اوج آن را می‌توان در دوره سلجوقیان مشاهده کرد.
در دوره اسلامی نقوش استریلیزه شده (پیچیده) و مفصل به کار رفتند تا سادگی دوران ساسانی را از دست بدهند، ولی همیشه نقوش اسلیمی (نقش‌های تزیینی به شکل گیاه با ساقه‌های مارپیچی که ابتدا و انتهای آنها معلوم نیست) وجود داشتند. علاوه بر نقوش اسلیمی، نقوش هندسی هم به کرات در محراب‌ها به کار می‌رفتند. کتیبه‌های گچ‌بری به‌عنوان عنصر تزیینی محراب نقش مهمی در تزیینات بنا ایفا می‌کردند. در دوره صفوی، شاهد گچ‌بری‌های رنگی نیز هستیم که نمونه آن مسجد جامع ساوه است.
محراب‌های شاخص گچ‌بری در بناهای زیر قابل ملاحظه هستند:
- مسجد جامع نائین
- گنبد علویان
- عتیق شیراز
- مدرسه حیدریه قزوین
- مسجد جامع شیراز
- تاریک‌خانه دامغان
- مسجد جامع ساوه
محراب سنگی
محراب‌های سنگی جایگاه خاصی در محراب سازی ایران به خود اختصاص داده و به اشکال گوناگون به‌کار رفته‌اند. گاه محراب به صورت سنگ یکپارچه نمایان شده و گاه به‌صورت قطعات سنگ کوچک کنار هم جلوه‌گر شده و محراب سنگی را به وجود آورده‌اند. در برخی موارد، محراب سنگی بر روی صخره‌ای، در دل غاری و یا بنای سنگی وجود دارد.
البته باید گفت که سنگ چندان با ذوق معماران ایرانی سازگاری ندارد و کمتر مورد توجه بوده است؛ چرا که سنگ خاصیت شکل‌پذیری خیلی کمتری نسبت به گچ، چوب و کاشی دارد.
نمونه‌های محراب‌های سنگی عبارت‌اند از:
- محراب مسجد میمه اصفهان
- محراب سنگی مشهدالرضا
- محراب سنگ مسجد جامع شیراز
محراب چوبی
محراب چوبی چندان مورد توجه معماران ایرانی نبوده است. دو علت اصلی برای عدم استفاده از چوب‌ها وجود دارد:
- با آب و هوای ایران سازگاری ندارد، و
- موریانه‌ها چوب را پیدا می‌کنند و آن را از بین می‌برند.
از نمونه‌های شاخص این سبک می‌توان به محراب مسجد در ابیانه اشاره کرد که با چوب ساخته شده است.
محراب آجرکاری
اصولاً هنر چیدن آجر در بناها به‌منظور تزیین متناسب با شکل و هیبت کلی بنا را هنر آجرکاری می‌نامند. از آجر در تمامی زمینه‌های ایستایی، استاتیکی، اسکلت‌سازی و تزیینی استفاده می‌شود. استفاده آجر به‌تدریج نقش تزیین کننده نیز بر عهده گرفت و علاوه بر طرح‌ها و نقوش هندسی به‌صورت خط بنایی که تابع خطوط افقی و عمودی بود، برای تزیین بنا به کار رفت.
برای ساختن طرح اصلی محراب، ابتدا چارچوب آن را داخل دیوار آجرچینی می‌کردند و طرح اصلی ریخته می‌شد. سپس بر روی آن محراب گچی ساخته می‌شد.
نمونه‌های محراب‌های آجرکاری در بناهای زیر قابل ملاحظه هستند:
- مسجد جامع گلپایگان
- مسجد جامع برسیان اصفهان
- مسجد گار اصفهان
- مسجد گز اصفهان (محراب آجر و کاشی)
- مسجد جامع اردستان
محراب کاشی‌کاری
کاشی از طریق حرارت دادن سفال‌های بزرگ در کاشان ساخته شد. در تاریخ هنر کاشی‌سازی، نقش خاندان ابی طاهر کاشانی را نمی‌توان در تولید و ساخت کاشی‌های زرین‌فام نادیده گرفت. در اوایل سده‌های پنجم و ششم هجری قمری (سده‌های 12 و 13 میلادی)، از قطعات ریز کاشی برای تزیین بناها، مخصوصاً سطوح خارجی محراب‌ها استفاده می‌شد. این قطعات کوچک معمولاً در میان تزیینات آجرکاری یا در بین قطعات سفال همراه طرح‌های تزئینی به‌کار می‌رفتند. این طرح های تزئینی مشتمل بر ترکیب کتیبه و اشکال تزیینی، به رنگ آبی و فیروزه‌ای بودند که به‌صورت صاف و برجسته نقاشی می‌شدند.
در سده‌های هفتم و هشتم هجری (سده‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی) طرح تزیینی جدیدی برای کاشی به وجود آوردند که آن را در بخش مرکزی محراب‌ها بکار می‌بردند. اوج هنر کاشی‌کاری محراب‌ها را می‌توان در محراب‌های زرین‌فام مشاهده کرد.
نمونه‌های محراب‌های کاشی‌کاری عبارت‌اند از:
- امام‌زاده یحیی ورامین
- مسجد میرعماد کاشان
- گنبد سرخ مراغه
- مسجد جامع یزد
- مسجد جامع اصفهان
زیباترین محراب‌های ایرانی
سه محراب به عنوان نفیس‌ترین محراب‌های ایرانی شناخته شده است.
- محراب الجایتو سال 710 هجری قمری (1310 میلادی) ساخته شده است؛
- محراب مسجد جامع نائین 350 هجری ساخته شده است؛
- محراب مسجد جامع نیریز سال 340 هجری ساخته شده است. (محراب مسجد جامع نیریز از دو مسجد دیگر قدیمی‌تر است.)
محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان
اين محراب به عنوان يكى از آثار نفيس دوره ايلخانى، از دوره پادشاهی سلطان محمد خدابنده (الجایتو) باقی مانده است. محراب الجایتو با تاقنمای دوگانه آن، نمونه زيبايى از محراب‌هاى گچ‌بری شده مساجد ايرانی است. این محراب دارای کتیبه‌های متعددى به خط ثلث و يك كتيبه به خط كوفى است و تزيينات ظريفى از نقوش اسلیمی و هندسى دارد. اين محراب به استناد کتیبه‌ای كه به نام پادشاه وقت سلطان محمد الجایتو بر لوح مركزى تاق بالایی آن نقش بسته در سال 710 هجرى قمرى (1310 ميلادى) ساخته شده است.
محراب مسجد جامع نائین
گچ‌بری‌های محراب مسجد مزبور، بالای محراب و سه ستون روبروی آن از نمونه‌های خاص گچ‌بری در ایران است. این گچ‌بری‌ها الگوی گچ‌بری ایرانی هستند و تأثیر معماری ایرانی بر هنر اسلامی را می‌توان در گل‌های دوازده پر، ستون‌های تزئینی و نقوش گیاهی موجود در محراب مسجد جامع نائین مشاهده کرد. گچ‌بری‌های موجود مسجد در دوران آل‌بویه ساخته‌شده‌اند. این عناصر تزیینی که در حدود هزار سال بدون هیچ‌گونه آسیب باقی‌مانده‌اند، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند.
در قسمت بالای محراب و در گچ‌بری‌های آن، دو کتیبه را به خط کوفی مشجری می‌توان ملاحظه نمود که شامل آیات قرآنی سوره نمل و توبه هستند.
محراب مسجد جامع نیریز
زمینه کتیبه‌های موجود در محراب را نقوش اسلیمی گل برگ‌دار تشکیل می‌دهد، ولی در هیچ‌یک از کتیبه‌ها، این نقوش و کتیبه‌ها باهم ترکیب نشده‌اند. علاوه بر نقوش اسلیمی، از نقوش هندسی نیز استفاده شده که با کتیبه‌ای در داخل تاق‌نماها همراه می‌شوند و شکل‌های کثیرالاضلاع را می‌سازند. بیشتر گچ‌بری‌های این محراب با برجستگی کم همراه هستند و استادکاران سعی کرده‌اند نقوش موردنظر را بر روی سطوح صاف گچ‌بری نمایند. اکثر نقوش در یک سطح واقع شده‌اند، به‌جز گچ‌بری داخل محراب که یک نقش گچ‌بری برجسته و طرحی شبیه به یک پرنده بالدار است. کتیبه‌ها شامل آیات قرانی هستند.
پرسش های متداول درباره محراب‌های ایرانی
در اینجا به برخی از پرسش‌های شما درباره محراب مسجد ایرانی پاسخ می‌دهیم. اگر پرسش مورد نظر شما در زیر این قسمت دیده نمی‌شود، لطفا در بخش دیدگاه‌های این پست، کامنت بگذارید و سوال‌تان را مطرح کنید. تلاش می‌کنیم در اولین فرصت به آن پاسخ دهیم.
معنی محراب چیست؟
محراب برگرفته از فعل حرب و در لغت به معنای محل مبارزه با شیطان و در اصطلاح دینی جایگاه ایستادن امام در مسجد است.
محراب مسجد چیست؟
محراب در مسجد نقطه کانونی و اصلی مسجد است که جهت قبله را نشان می‌دهد. محراب به طرف قبله یعنی کعبه در مکه (عربستان سعودی) ساخته می‌شود.
گودی محراب به چه علت است؟
برخی از مفسرین معتقدند محراب محل حرب با شیطان و نفس اماره است. به همین دلیل، در مذهب شیعه آن را گود می‌سازند تا از غرور در نفس امام جماعت جلوگیری کند.
از منظر فقهی، گودی محراب به این دلیل است که مکان ایستادن امام جماعت باید از محل ایستادن نمازگزاران بالاتر نباشد یا حداقل هم‌سطح با آن باشد. به همین دلیل، در مسجد باید کف محراب، پایین‌تر از محل ایستادن نمازگزاران ساخته می‌شود.
چرا معماران نهایت هنر خود را در محراب به کار می‌برند؟
با توجه به جایگاه و موقعیتی که محراب در بناهای اسلامی دارد، به عنوان نقطه مرکزی مسجد شناخته می‌شود. از این رو، در هر دوره زمانی مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است؛ به‌طوری که ناب‌ترین و بهترین عناصر تزیینی را برای ساخت و تزئین محراب‌ها به کار گرفته‌اند.
