ایران دارای برخی سکونتگاه های بشری است که فرهنگ و تمدن ایرانی در هر نقطه‌ای از این سرزمین پدیدار است. ذوق و خلاقیت معماری و هنر مردم ایران با اعتقادات و رسوم و همچنین جغرافیای آنان در هم آمیخته‌اند. معماری سکونتگاه های خلیج فارس بر اساس شرایط جغرافیایی خاصی که دارد شکل گرفته است و سبک خاصی از معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد. بندرگاه‌ها و جزایر جنوبی ایران هرکدام ویژگی‌های خاصی دارند که نشان از هوشمندی معماران ایرانی در ساخت بناهایی است سازگار با اقلیم و اوضاع جغرافیایی آن منطقه. در اقلیم گرم و مرطوب به‌طور معمول، فضاهای زندگی بالاتر از سطح زمین ساخته می‌شود تا از نفوذ رطوبت جلوگیری شود.
خلیج فارس حدود ۱۳۰ جزیره‌ی کوچک و بزرگ دارد که در نقاط مختلف پراکنده‌اند. جزایر بخش‌های شمالی اکثراً مسکونی هستند؛ در حالی‌که جزایر جنوبی و شمال غربی به‌دلیل وضعیت خاص طبیعی و مرجانی‌بودن، اغلب غیرمسکونی‌اند.
ویژگی‌های شهرسازی بومی و معماری سکونتگاه های خلیج فارس
از آنجایی که معماری بومی دستاورد اندیشه و تجربه‌ی جمعی است، معماری و شهرسازی بومی و اصیل این نواحی در درجه اول بر اساس محیط و طبیعت خاص این منطقه شکل گرفته است. می‌توان گفت سواحل خلیج فارس به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیری از ایران، همواره در طول تاریخ با وجود ارتباط با دیگر فرهنگ‌ها، تحت‌تأثیر فرهنگ اصلی خود بوده است. معماری و شهرسازی این مناطق نیز با حفظ اصول معماری ایرانی در شرایط محیطی متفاوت، راهکارهایی متنوعی را در پیش گرفته است؛ هرچند که رابطه با اصل خود یعنی معماری ایرانی را قطع نکرده است.
بافت شهری و روستایی بومی
در بافت شهری و روستایی این مناطق، دریا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و شکل‌گیری مرکز اولیه شهر و بافت قدیم و همچنین قرارگیری مساجد بافت قدیم در کنار دریا اتفاقی نبوده است. در این مناطق، دریا اصلی‌ترین عامل رشد و توسعه‌ی شهر است و اساسی‌ترین منبع درآمد و اشتغال و معیشت مردمان این نواحی و ارتباط آنان با سایر مناطق به حساب می‌آید. همچنین، دریا به‌عنوان مهم‌ترین جلوه و سیمای طبیعی شهر، در حوزه‌ی معماری سکونتگاه های خلیج فارس نیز تأثیراتی داشته است؛ به‌طوری که اهمیت اقلیمی و عناصری مانند تهویه طبیعی هوا را در نظر می‌گرفتند.
ویژگی‌های معماری بومی
عناصر معماری سکونتگاه های خلیج فارس بدین شرح است:
- بادگیرها
معمولاً بادگیرها در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف و بر بالای آخرین طبقه یا در طبقات مختلف ساخته می‌شوند. در داخل بناهای بزرگ غیر از آب‌انبار اختصاصی، حمام نیز وجود دارد.
- ایوان
علت ساخت بناها با ایوان‌های ستون‌دار و عمیق در منطقه خلیج فارس تنها برای جلوگیری از نفوذ مستقیم تابش آفتاب بوده است که در سایر مناطق ایران شایع نیست.
- ساباط (سابات)
یکی از کارکردهای ساباط ایجاد سایه و مکانی خنک برای عابران است. نیمه‌پوشیده‌بودن این عنصر معماری موجب می‌شود در تابستان به‌دلیل گردش هوا و وجود سایه، درون ساباط از بیرون خنک‌تر شود. همین نیمه‌پوشیده‌بودن در زمستان هم به گرم‌ترشدن هوای درون ساباط نسبت به بیرون منجر می‌شود.
- حیاط مرکزی
هر بنا باغ و باغچه‌ی بزرگی دارد که نخل‌ها و درختان مرکبات در آن کاشته شده‌اند.
- ورودی بناها
درِ ورودی بناها مستقیم به داخل راهرو یا دالان باز نمی‌شود؛ بلکه با استفاده از یک پیچ تند به دالان راه پیدا می‌کند و علت آن جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب به داخل دالان‌هاست. اتاق‌های کناری دالان‌ها اغلب با دریچه‌ی مشبکی به راهروها وصل‌اند و بخشی از هوای خنک دالان در فصول گرما با بازکردن دریچه‌ها به داخل اتاق‌های جانبی ورود پیدا می‌کند.
- دیوارهای بلند و ضخیم
دیوار ساختمان‌ها ضخیم‌اند و مصالح عمده‌ی آنها را کلوخه سنگ‌های گچی تشکیل می‌دهند که در ملاتی قطور از گچ زنده پوشانده می‌شوند. مهم‌ترین کاربرد دیوارهای ضخیم در این مناطق جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و استحکام آنها در برابر باران‌های سیل‌آساست.
- سقف بلند و پنجره‌های مشبک
سقف اتاق‌ها بیش از 5 متر بلندی دارد. بر بالای درگاه‌های ورودی، پنجره‌های مشبکی از نوع پنجره‌های گچی قالبی ساخته‌اند که با نقوش هندسی زیبایی تزیین شده‌اند. یکی از ویژگی‌های شاخص این نوع پنجره‌ها عبوردادن جریان هوای خنک به داخل ساختمان است.
- محور اصلی شهرها
اصلی‌ترین محور شهرها و جهت کلی راه‌ها و کوچه‌ها در مناطق مسکونی به سمت دریا و شمالی‌جنوبی بوده است.
- تزیین درگاه‌های ورودی
بر خلاف دیوارهای بنا که کاملاً ساده هستند، درگاه‌های ورودی ساختمان و اتاق‌ها تزییناتی از چوب کنده‌کاری‌شده دارند. استفاده از چوب‌های منقوش و مشبک در حوزه حاشیه خلیج فارس یکی از عناصر مهم زیبایی بناها محسوب می‌شود که در معماری این منطقه رواج داشته است.
- عرض راهروها
عرض راهروها در تمام بناهای جنوب ایران بیش از 2 متر است که کاربرد این راهروها عبوردادن جریان هوا و خنکی آن است.
در کل، معماری سکونتگاه های تاریخی شمال خلیج فارس هرکدام طرحی متفاوت با دیگری دارد. قوس‌های اطراف پنجره‌ها، بدنه‌ی بادگیرها، درب ورودی ساخته‌شده از چوب سی رسم یا کهور، نحوه‌ی قاب‌گیری اطراف پنجره‌ها و بافت آنها رویه‌ی زیبایی را شکل می‌دهد که شاخص معماری این منطقه است.
در معماری بومی، اغلب سقف‌های بناها از تیرهای چوبی از جنس چندل آفریقایی، حصیرهای بافته‌شده از برگ درخت خرما و حصیرهایی بافته‌شده از نی با پوشش کاه‌گل است.
ساختمان‌های وسیع با طبقات متعدد و اتاق‌های بزرگ و سقف بلند که با پنجره‌های بزرگ و کوچک پوشانده شده و در پشت ایوانی عمیق و ستون‌دار پنهان است، از خصوصیات عمده معماری سنتی حوزه خلیج فارس است. ترکیب عوامل متعدد موجب می‌شود در این نوع ساختمان‌ها، آفتاب در فصول گرما به طور مستقیم به داخل اتاق‌ها و محل سکونت نتابد.
سابقه سکونت در جزیره قشم
سابقه‌ی سکونت در این منطقه به روزگار پیش از اسلام و شاید به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی آن، به دوران حکومت ماد برسد. به‌طور کلی این جزیره و تمدن باستانی آن همواره به اقوام آریایی و حکومت مرکزی ایران وابسته بوده و عضوی از ایران به حساب آمده است. با پیدایش اسلام و در همان ابتدای استقرار و گسترش حکومت اسلامی، خلیج فارس و جزیره‌ی قشم به دست مسلمانان فتح شد. ازاین‌رو، ترکیبی از تمدن و فرهنگ اسلامی و ایرانی در این منطقه به وجود آمد.
لافت
موقعیت بندر لافت در دماغه‌ی شمالی جزیره قشم، نزدیک‌ترین فاصله با ساحل اصلی ایران است. عمق کم آب در این منطقه از زمان‌های بسیار دور برای این بندر ویژگی‌های خاصی ایجاد کرده است؛ به‌گونه‌ای که احتمالاً اولین ارتباطات و رفت‌وآمدها در جزیره قشم از همین نقطه شکل گرفته است.
یکی از دلایل رشد روستای لافت و شکل‌گیری گونه مشابه معماری سکونتگاه های خلیج فارس در این روستا، مزیت جغرافیایی آن بوده است. منظر عمومی روستا در بافت قدیم و جدید متفاوت است. در بافت قدیم، سیمای عمومی لافت منظره‌ای اخرایی‌رنگ با بافتی فشرده و کوچه‌های کم‌عرض دارد که عناصر شاخص عمودی و بادگیرها در آن جلب‌توجه می‌کنند. در این بافت، مساجد سفیدرنگ که بیشتر آنها مناره دارند، خودنمایی می‌کنند. در بافت جدید، همان منظره‌ی رایج شهری دیده می‌شود. در معماری روستای لافت، ترکیب اتاق‌ها و راهروها و اتصال آنها به حیاط، شبیه معماری نواحی مرکزی و کویری ایران است.
در این بافت، تراکم ساختمانی کمتر، معابر گشوده‌تر و اطراف مساجد خالی‌تر شده است؛ بنابراین مرکز محله مفهوم خود را تا حدی از دست داده است. از نقاط شاخص روستا، کارگاه‌های لنج‌سازی در دو نقطه‌ی شمال غرب و جنوب غرب، در نزدیکی ساحل دریا هستند.
در بخش شمالی روستا، چاه‌های تلا وجود دارند که در قدیم منبع تأمین آب شیرین روستا بوده‌اند. نام تلا برگرفته از دو واژه‌ی «تل» و «آو» است. در گویش محلی منظور از تل، تپه‌ای است مشرف بر این چاه‌ها. آو نیز معنای آب می‌دهد. چاه‌های تلا مخصوص جمع‌آوری آب باران حفر شده‌اند و محل قرارگیری و جنس دیواره و کف آنها طوری است که آب باران را مدت‌ها سالم حفظ می‌کند.
بادگیرها؛ عناصر شاخص لافت
مهم‌ترین ویژگی شهرسازی و معماری سکونتگاه های تاریخی و سنتی بندر لافت تعدد و تنوع بادگیرهاست؛ بادگیرهایی که به شیوه‌ی معمول این مناطق با خشت و گل و شاخ و برگ درخت خرما ساخته می‌شده‌اند. اما آنچه بادگیرهای لافت را مهم می‌کند، تعداد بسیار آنها در یک بافتار متراکم است؛ به‌طوری که از اطراف این قسمت، توده‌ای فشرده از بادگیرها با شکل‌ها و اندازه‌های مختلف دیده می‌شود. بعضی از خانه‌ها بیش از یک بادگیر دارند و با شمارشی تقریبی، تعداد کل بادگیرها به حدود ۳۵۰ تا می‌رسد.
سیراف
سیراف یکی از بندرهای تاریخی ایران است که قدمت آن به دوره‌ی اشکانیان می‌رسد. بعضی از جغرافیانویسان وجه تسمیه سیراف را از شیر و آب می‌دانند و محل وقوع افسانه کیکاووس را سیراف معرفی می‌کنند. به عقیده‌ی آنان، زمانی که این پادشاه پس از تلاش برای عروج به آسمان، به‌سوی زمین بازگشت، چون شیر و آب درخواست کرد، اسم این منطقه را سیراف گذاشتند.
در دوره‌ی اشکانیان، سیراف بندری تجاری و مسکونی بوده است. در زمان ساسانیان، سیراف ماهیت شهری با وسعت زیادی داشته است که هنوز هم بناهای باستانی این شهر کاملاً قابل مشاهده‌اند.
در دره لیر قسمت‌هایی از شهر مردگان قرار دارد که گور دخمه‌هایی در آن وجود دارند. برعکس بیشتر گور دخمه‌ها که به‌صورت عمودی در دل کوه جای دارند، گور دخمه‌های سیراف به‌صورت عمودی در دامنه‌های سنگی کنده شده‌اند؛ اما برخی از پژوهشگران نظریه‌ی گور‌دخمه‌بودن آنها را رد کرده‌اند و عقیده دارند که این چاله‌ها نشان از یک مهندسی دقیق برای ذخیره‌ی آب باران دارد.
سیراف اشکانی و ساسانی به‌دلیل زلزله‌های وسیع یا احتمالاً سونامی یا به‌خاطر جابه‌جایی مراکز قدرت، رواج خود را از دست داد؛ اما در دوران پس از اسلام، سیراف دوباره به اوج و شکوفایی خود می‌رسد و به‌عنوان یکی از بندرها تجاری ایران فعال می‌شود. در سال‌های 987 و 1008 میلادی (در بهار 398 قمری) زلزله‌های دیگری رخ می‌دهد که به روایت برخی مورخان، ۱۵ روز پس‌لرزه‌های سنگین اتفاق می‌افتد و آخرین ضربه را به زندگی سیراف می‌زند. بدین ترتیب، سیراف به‌مدت 900 سال از گردونه‌ی تجارت خارج می‌شود.
مکران
مکران سرزمینی است در جنوب بلوچستان که از سابقه‌ای کهن برخوردار است. دوران تاریخی دریای مکران، از زمان حکومت سومری‌ها در بیش از پنج‌هزار سال قبل آغاز شد. در کتیبه‌های باقیمانده از دوره‌ی سومریان، از مناطقی با نام‌های مَگان و ملوخ یادشده است که درباره‌ی آنها، نظرات مختلفی وجود دارد.
بسیاری از محققان مگان را نام عمومی یکی از ولایات تحت‌تسلط هخامنشیان اطلاق کرده‌اند که بعدها به‌صورت مکه، مکا و مکیا آمده و به دو سوی سواحل دریای پارس گفته می‌شده است. مکران در عهد باستان و نیز در دوران پس از اسلام، یکی از ایالات مهم شرقی ایران بوده و در منابع مختلف، محدوده‌ی آن به‌صورت متفاوت ذکر شده است. همچنین، با نام هایماکا، مکه، گدروزیا و مکوران نامیده می‌شده است.
با وجود طبیعت خشن و بی‌آب، شهرهای زیادی در مناطق نسبت‌آباد بلوچستان وجود داشته است که بیشتر آنها در سواحل دریای مکران با هدف تجارت شکل گرفته بودند.
اسکله‌ی صیادی تیس یکی از قدیمی‌ترین بندرهای سواحل مکران است که زمانی برای تجارت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای استفاده می‌شده است. دارالتجاره‌ی شکر در ایالت مکران و گندم در سیستان بوده و تاجرانی که می‌خواستند کالاهای خود را از هند و آسیای شرقی به مناطق مختلف خاورمیانه و آسیای میانه و قفقاز و به‌عکس جابه‌جا کنند، در تیس لنگر می‌انداختند؛ یعنی زمانی همان نقشی را داشته است که امروز منطقه‌ی آزاد چابهار دارد.
کیش
جزیره‌ی کیش از دیرباز به‌دلیل جایگاه جغرافیایی از یک سو و جزیره‌بودنش از سوی دیگر، دارای پتانسیل طبیعی برای جذب مسافران و تاجران بوده است. این جزیره آب شیرین دارد و همین عاملی برای زندگی و شکل‌گیری معماری سکونتگاه های خلیج فارس شده است. از میان جزیره‌های حوضه‌ی شمالی خلیج فارس، کیش مرکزی برای بازرگانی خارجی و محلی بوده است.
طبق گفته‌ی یکی از مورخان، کیش نامی باستانی و کهن است و شهری در بابل نیز به همین نام بوده است. به نظر می‌رسد در دوران کهن، به‌دلیل کوچ مردمانی از ساکنان شهر باستانی کیش در بین‌النهرین به این منطقه در خلیج فارس، نام این جزیره نیز کیش خوانده شده است.
شهر باستانی حریره در جزیره‌ی کیش از اواخر قرن ۱۰ میلادی، پس از وقوع زلزله در بندر تاریخی سیراف، موردتوجه قرار گرفت. پس از آن، جمعیت این شهر افزایش پیدا کرد و تجارت آن نیز رونق گرفت.
در بخش‌های شمالی جزیره‌ی کیش، تپه‌ای وجود دارد که بیانگر وجود شهری بزرگ و آباد در گذشته به نام شهر حریره است و حدود ۱۲۰ هکتار مساحت دارد. با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده، نوع معماری و نحوه‌ی زندگی مردم می‌توان دریافت که شهر در زمان سلجوقیان شکل گرفته است و جمعیت پرشمار آن دارای فرهنگ ایرانی بوده‌اند.
شکوفایی شهر حریره از قرن یازدهم میلادی بوده است. در منابع تاریخی آمده است که بعدِ از‌بین‌رفتن بندر تجاری سیراف، بسیاری از بازرگانان و تجار سیراف به این ناحیه مهاجرت کرده‌اند. شهر حریره هم‌اکنون از پشته‌ها و تپه‌های سنگی و خاکی تشکیل شده که بر اثر تخریب و فروریختن منازل و اماکن مسکونی و تجاری و کارگاهی یک شهر بزرگ و بندر قدیمی، به وجود آمده‌اند. برای بررسی خصوصیات معماری این شهر صرفاً می‌توان به کاوش‌های باستان‌شناسی و تحلیل داده‌های این گروه تکیه کرد.
برخلاف کیش امروزی که ساختاری پراکنده و گسترده دارد، معماری بومی بندر تاریخی حریره همچون یک شهر متمرکز و یکپارچه در ساحل شمالی جزیره بوده است. بیشتر این شهر بندری با معماری برون‌گرا فاقد الگوی ساختاری شهرهای قدیمی ایرانی بوده است و نشانه‌هایی از دیوار دفاعی را نمی‌توان در آن یافت.
پرسش‌های متداول درباره معماری سکونتگاه های خلیج فارس
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
عناصر بومی معماری حاشیه خلیج فارس کدام‌اند؟
• بادگیرها
• ایوان
• ساباط
• حیاط مرکزی
• دیوارهای بلند و پنجره‌های بنا با شبکه‌هایی از جنس گچ.
ساباط یا سابات چیست؟
یکی از کارکردهای سابات (ساباط) ایجاد سایه و مکانی خنک برای عابران است. در این عنصر معماری در تابستان، به‌علت نیمه‌پوشیده‌بودن و گردش هوا و وجود سایه، درون سابات از بیرون خنک‌تر می‌شود. در زمستان نیز به گرم‌ترشدن هوای درون ساباط نسبت به بیرون منجر می‌شود.
چرا در معماری سکونتگاه های خلیج فارس از بادگیر استفاده شده است؟
بادگیرهای بلند که بناهایی پرحجم با درگاه‌ها و پنجره‌های متعدد و همراه با نقش‌های هندسی متنوع‌اند، کوچه‌های پهن و بلند و میدان‌های کوچک و بزرگی که با توجه به شرایط اقلیمی و متناسب با آب و هوا و با درنظر‌گرفتن نیاز ساکنان این مناطق به وجود آمده‌اند، همگی نشانی از ذوق و هنر معماران ایرانی در ساخت بناها دارد.
