هنر تشعیر بههمراه تذهیب از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که در گروه هنرهای ظریف و تزیینی قرار می‌گیرد. این دو هنر زیرمجموعه‌ی هنر نگارگری محسوب می‌شوند که در تزیین و زیباسازی سطوح و حاشیه‌ی آثارِ آن به کار می‌روند. اکنون قصد داریم ضمن معرفی هنر تشعیر، تفاوت آن را با تذهیب بیان کنیم.
تعریف هنر تشعیر
تشعیر هنری است که هنرمندان آن نقوشی را با استفاده از یک تا حداکثر سه رنگ ایجاد می‌کنند. بهطور معمول، نقوش ایجادشده با هنر تشعیر روی اشیای مختلفی اجرا می‌شود، ازجمله حاشیه و سرفصل‌های برخی کتاب‌ها، در و دیوارها، پرده‌ها، جلدسازی، قلمدان‌سازی، قلم‌زنی روی فلز و خطاطی.
واژهی تشعیر برگرفته از «شَعر» بهمعنای مو است و معنای کلی آن نقوشی بسیار ریز، نظیر نقش گیاه و پرنده و درخت می‌باشد. بهبیان دیگر، تشعیر را می‌توان تزیین نسخ خطی قلمداد کرد که می‌توان آن را با یک الی سه رنگ طلا اجرا نمود. با توجه به اینکه در گذشته این هنر را معمولاً با طلا و قلمموهای بسیار ظریف انجام می‌دادند، آن را تشعیر نام گذاشتند.
به نظر می‌رسد که رواج هنر تشعیر بههمراه تذهیب برای تزیین حواشی بزرگتر کتاب‌های خطی در دوره‌ی تیموریان اتفاق افتاده است. این سبک از نقاشی چینی الهام گرفته شده بود. در آن دوران، طرح‌ها و نگاره‌هایی استفاده می‌شدند که عبارت بودند از:
- طرح صخره‌ها، حرکت ابر و باد، نقش انواع درختان و حیوانات خیالی و افسانه‌ای نظیر سیمرغ و اژدها، نقاشی حیوانات وحشی در حال جستوخیز و پرندگان و حیوانات کوچک.
هنر تشعیر شامل دو قسمت کلیِ تشعیر گیاهی یا گل و بوته و تشعیر وحوش است که در ادامه به شرح آنها می‌پردازیم:
تشعیر گیاهی یا گل و بوته
در این نوع از تشعیر، تصاویر مدنظر را در حواشی کتاب و بالا و پایین گل‌ها و برگ‌ها نقش می‌زنند. این تصاویر معمولاً با استفاده از رنگ‌هایی نظیر طلایی، آبی، سفید یا مایه‌ی اصلی و ته‌رنگ لاجورد یا سیاه و نظایر آن طراحی می‌شوند. این هنر در آرایه‌های تزیینی قرآن کریم و جلد آن نیز بههمراه تذهیب به کار می‌رود.
تشعیر وحوش
نوع دیگر تشعیر شامل دو نوع «نخجیری» و «گرفت‌و‌گیر» است. در این سبک، از طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان، جانوران زمینی، دریایی و اساطیری در ترکیب‌های خاص استفاده می‌شود. استفاده از تصاویر آسمان، ابرها، ستیغ کوه‌ها و صخره‌ها نیز در این هنر متداول است.
دیرینگی پیدایش
از قرن پانزدهم میلادی از این هنر در کتب خطی استفاده می‌کرده‌اند. با این وجود، پیش از آن نیز انواع مختلف هنر تشعیر استفاده می‌شده است. مطابق با باورهای مذهبی، استفاده از این هنر حتی قبل از پیدایش ادیان رسمیِ دارای کتاب، بهصورت نمادهای حیوانی و گاهی ترکیب‌هایی از انسان و حیوان متداول بود. کشف نقوش جانوران در آثار هنری قرن‌های اولیه‌ی پیدایش بشر، گواهی بر این ادعاست.
جالب توجه است که آثار مختلفی از تشعیرسازی در زمینه‌های مختلف صنایعدستی و معماری از دوره‌ی ساسانیان به یادگار مانده‌اند. این آثار بهشکل نقوش جانورانی هستند که در بشقاب‌ها و ساغرها و بافته‌های آن ایجاد شده‌اند.
پس از دوره‌ی ساسانیان و با ورود اسلام به ایران، پادشاهان ایرانی سعی کردند به ترویج فرهنگ و هنر ایرانی بپردازند. بهگونهای که فرهنگ و هنر در دوره‌ی سلجوقیان از اهمیت بیشتری برخوردار بود و هنرمندان محترم شمرده می‌شدند. در این دوران، هنرهای متعددی به وجود آمدند، ازجمله:
- هنر معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و هنرهای مربوط به کتاب‌آرایی.
پس از آن و در دوره‌ی تیموریان، استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب‌آرایی و تزیین برخی نسخه‌های خطی متداول شد. دقیقاً از همین دوران بود که بهتدریج آثار زیبایی از هنر تشعیر با رنگ‌آمیزی‌های چشم‌نواز به وجود آمد. به نظر می‌رسد که آثار این دوران نمونه‌های کاملی از هنر کتاب‌آرایی باشند.
در حالت کلی، هنر تشعیر را می‌توان رابطه‌ی میان تذهیب و تصویر دانست. پس از دوره‌ی تیموریان، برای اولین بار از تصویر انسان در تزیین نسخ خطی استفاده شد که بدعتی در هنر تشعیر بود. برای نمونه، می‌توان آثار سلطان احمد جلایر را نام برد که در آن نقوشی از تصویر انسان و فرشتگان و جانوران بههمراه یکدیگر مشاهده می‌شوند.
پس از آن، اندکی قبل از دوره‌ی حکومت شاه طهماسب صفوی اول، همهی صفحات کتاب‌ها با طرح‌ها و نقوش طلایی تزیین می‌شدند. سپس، در دوره‌ی حکومت این پادشاه صفوی، هنر تشعیر رواج بسیاری یافت و نقش انسان و حیوان با مایه‌ی رنگ‌های طلایی روی آثار نقش بست.
تفاوت هنر تشعیر با تذهیب
جالب توجه است که یکی از تفاوت‌های دو هنر تشعیر و تذهیب در نقوش استفادهشده در آنهاست. نقوشی که در هنر تذهیب استفاده می‌شوند، بیشتر شامل اسلیمی و هندسی هستند. این در حالی است که در هنر تشعیر از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و مانند آنها استفاده می‌شود.
تفاوت دیگر این دو هنر این است که در تشعیرسازی شاهد خطوط منحنی بسیار نازکی به باریکی تارِ مو در فضای میانی نقوش هستیم. این خطوط با چرخش قلممو حاصل می‌شوند.
افزون بر آن، کاربرد این دو هنر نیز متفاوت است. بهگونهای که از هنر تشعیر بیشتر در حاشیه‌سازی، تزیین آثار تصویری و نگارگری و کتاب‌های شعر و کلمات قصار استفاده می‌کنند؛ در حالی که هنر تذهیب بیشتر در زمینه‌ی تزیین صفحات قرآنی کاربرد دارد.
دعوت به آشنایی با تشعیر یا تشعیرسازی و تشعیراندازی
هنر تشعیر را می‌توان به‌عنوان یکی از صنایع دستی ایران معرفی کرد که در زیباسازی حاشیه‌ی کتاب‌ها بهطور گسترده استفاده می‌شود. این رشته از صنایعدستی، در شاخه‌ی گردشگری میراث فرهنگی بررسی می‌شود. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که با خرید آثار تشعیرسازی از کارگاه‌های صنایعدستی به یکی از اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه عمل کنید.
