قلم زنی در ایران، زیرشاخه‌ی صنایع دستی فلزکاری محسوب می‌شود. هنرمندان قلم زن به این روش نقوش گل و مرغ، اشعار فارسی و آیات قرآن را بر روی ظروف مختلف فلزی، حک می‌کنند. از معروف‌ترین هنرمندان شناخته شده‌‌ای که آثار آنها به وسیله این هنر از صنایع دستی ایران تجلی یافته است، می‌توان به طرح های استاد فرشچیان مینیاتوریست و آقای علمداری، استاد قلمزنی، اشاره نمود.
دیرینگی پیدایش صنایع دستی قلم زنی در ایران
به عقیده‌ی باستان‌شناسان، دیرینگی پیدایش این هنر به زمان «سکاها یا اسکیت‌ها» برمی‌گردد که جزو مردمان کوچ‌نشین و ایرانی‌تبار قبل از هخامنشیان بودند. البته، با توجه به این‌که آثار قلم زنی از دوران مزبور در دست نیست نمی‌توان با قطعیت پیدایش آن را به زمان سکاها نسبت داد.
همچنین، برخی از صاحب‌نظران عقیده دارند چند هزار سال پیش از میلاد مسیح، انسان‌ها از فلز مس در ایران و خاور نزدیک استفاده می‌کردند. آنها معتقدند که در اواخر هزاره‌ی دوم و اوایل هزاره‌ی اول پیش از میلاد، در نقاط مختلف ایران هنر فلزکاری رواج داشته است. این نقاط عبارتند از:
- شمال و شمال غربی کشور و حاشیه‌ی جنوبی مازندران.
یکی از آثار بر جای مانده از این دوران «جام طلای حسنلو» است. این جام طلا که در سال ۱۳۳۶ خورشیدی کشف شد، نقوش بسیار زیبایی دارد.
از این هنر آثاری نیز از دوره‌ی حکومت مادها بر جای مانده است که تعدادی از آنها از استان آذربایجان کشف شده‌اند. پس از مادها در زمان حکومت هخامنشیان هنر قلم زنی تحول بسیار یافت و جایگاه اصلی خود را پیدا کرد. این هنر توانست در زمینه‌های مختلفی از قبیل ریخته‌گری، چکش‌کاری، ترصیع و… به اوج خود برسد.
متأسفانه، در اثر حمله‌ی اسکندر به ایران و تخریب تخت جمشید، بسیاری از آثار مربوط به هنر قلم زنی در ایران نیز از بین رفتند. امروزه، تعداد اندکی از آثار فلزکاری متعلق به دوران هخامنشی در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شوند. این آثار عبارتند از:
- دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و لوحی زرین به وزن ۵ کیلو گرم.
فعالیت در این هنر و صنایع دستی دیرین در دوره‌های سلوکی، اشکانی، ساسانی و دوره‌ی ایران پس از اسلام نیز ادامه یافت. در اوایل دوره‌ی پس از اسلام، قلمزنی در ایران به تقلید از روش‌های مرسوم در دوره ساسانی انجام می‌شد. رفته رفته هنرمندان از آیات قرآن نیز بر روی آثار خود استفاده نمودند و بدین ترتیب هنر نوینی خلق کردند.
هنر قلم زنی در ایران صرفاً محدود به این دوره‌ها نبود و در طی دوره‌های بعدی نیز ادامه یافت. اوج شکوفایی این هنر را می‌توان به دوره‌ی صفوی نسبت داد، اما در زمان حکومت قاجار این هنر رو به نابودی گذاشت.
قلم زنی چیست؟
این رشته از صنایع دستی به «کندن و تزیین نقوش بر روی فلزات مختلف اعم از نقره، مس، طلا و برنج»با استفاده از چکش و قلم فولادی اطلاق می‌شود.
همچنین، قلم زنیِ برجسته نوع خاصی از این هنر دستی است که سبب ایجاد حالتی سه بعدی می‌شود. این روش در ساخت ضریح برای امام‌زاده‌ها کاربرد بسیاری دارد.
البته، نوع دیگری از سبک برجسته‌کاری نیز وجود دارد که اندکی با آن تفاوت دارد و به سبک «نیم‌برجسته‌کاری» معروف است. در این سبک به جای قلم‌های مخصوص برجسته‌کاری، از قلم‌های معمولی استفاده می‌شود.
تفاوت قلم زنی در ایران با حکاکی روی فلز و دواتگری
- در قلم زنی، هنرمند برای شکل دادن یک طرح یا نقش سه‌بعدی، از ایجاد برجستگی و فرورفتگی، توأمان بهره می‌برد. در حالی که در حکاکی صرفاً برجستگی ایجاد می‌شود.
- در قلم زنی، هنرمند برای ایجاد نقوش از چندین قلم استفاده می‌کند. در حالی که در حکاکی فقط یک نوع قلم کاربرد دارد.
همان‌طور که در ابتدا بیان شد، قلم زنی در ایران یک هنر سنتی محسوب می‌شود که در رده‌ی هنرهای دستی و زیرشاخه‌ی فلزکاری قرار می‌گیرد.
در رشته‌ی فلزکاری، شاخه‌ی دیگری به نام «دواتگری» وجود دارد که ساخت ظروف مختلف به روش سرد است و با قلم کاری کاملاً تفاوت دارد. در واقع، ظروف ساخته شده توسط دواتگران به هنرمندان قلم زن سپرده می‌شود تا با حک کردن نقوش، به تزیین آنها بپردازند.
قلم زنی روی مس
قلم زنی بر روی طلا و نقره موجب افزایش ارزش هنری محصول نهایی می‌شود، اما قلم زنی بر روی مس جایگاه ویژه‌ای دارد. چرا که بسیاری از افراد به فلز مس علاقه‌ی زیادی دارند و استفاده از این نوع تزئینات بر روی آن را بیشتر می‌پسندند.
از جمله ظروف مسی مختلفی که برای اجرای این رشته از صنایع دستی مناسب هستند، می‌توان گلدان‌های مسی، سینی‌ها، تابلوها و… را نام برد. این ظروف با ایجاد طرح‌های نوشتاری نستعلیق، جلوه‌ی بسیار زیبایی به خود می‌گیرند.
قلم زنی روی نقره
نقطه‌ی اوج شکوفایی قلم زنی بر روی نقره یا «نقره کوبی» را می‌توان به دوران صفویان نسبت داد. در این دوره، استفاده از انواع تُنگ‌ها و کاسه‌ها با نقوش مختلف قلم زنی بسیار رواج داشت.
علاوه بر آن، از نقش‌های تذهیب یا طلاکاری، خطوط اسلیمی (نقش‌های تزئینی به شکل شاخ و برگ گیاهان و گل پیچک) و خط نستعلیق و ثُلث در این هنر بسیار استفاده می‌شد.
کارگاه‌های قلم زنی در کدام شهر است؟
شهر اصفهان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز هنری کشور در هنر قلم زنی نیز شهرت دارد. تعداد کارگاه‌های صنایع دستی فعال در این شهر از سایر شهرها بیشتر است و اغلب آنها به قلم زنی مس و برنج اختصاص دارند.
شهر اصفهان به دلیل وجود انواع فعالیت‌های هنری به عنوان «پایتخت فرهنگ و هنر» شناخته می‌شود. توجه و علاقه به هنر قلم زنی در این شهر بسیار قابل توجه است.
بازدید از کارگاه‌های قلم زنی را در برنامه‌ی سفر خود بگنجانید
قلم زنی یکی از رشته‌های صنایع دستی ایران است که بیشتر کارگاه‌های آن در شهر اصفهان متمرکز هستند. دستی بر ایران از شما دعوت می‌کند با توجه به اصول گردشگری مسئولانه ضمن بازدید از این کارگاه‌ها از تولیدات آنها خریداری کنید. خرید این محصولات در حفظ و احیای این صنایع بسیار موثر است.
