هنر تشعیر و تفاوت آن با تذهیب

آشنایی با هنر تشعیر
آشنایی با هنر تشعیر
آشنایی با هنر تشعیر
آشنایی با هنر تشعیر

هنر تشعیر به‌‏همراه تذهیب از شاخه‌های صنایع‏ دستی ایران است که در گروه هنرهای ظریف و تزیینی قرار می‌گیرد. این دو هنر زیرمجموعه‌ی هنر نگارگری محسوب می‌شوند که در تزیین و زیباسازی سطوح و حاشیه‌ی آثارِ آن به کار می‌روند. اکنون قصد داریم ضمن معرفی هنر تشعیر، تفاوت آن را با تذهیب بیان کنیم.

تعریف هنر تشعیر

تشعیر هنری است که هنرمندان آن نقوشی را با استفاده از یک تا حداکثر سه رنگ ایجاد می‌کنند. به‌‏طور معمول، نقوش ایجادشده با هنر تشعیر روی اشیای مختلفی اجرا می‏‌شود، ازجمله حاشیه و سرفصل‌های برخی کتاب‌ها، در و دیوارها، پرده‌ها، جلدسازی، قلمدان‌سازی، قلم‌زنی روی فلز و خطاطی.

واژه‌‏ی تشعیر برگرفته از «شَعر» به‏‌معنای مو است و معنای کلی آن نقوشی بسیار ریز، نظیر نقش گیاه و پرنده و درخت می‌باشد. به‌‏بیان دیگر، تشعیر را می‌توان تزیین نسخ خطی قلمداد کرد که می‏‌توان آن را با یک الی سه رنگ طلا اجرا نمود. با توجه به اینکه در گذشته این هنر را معمولاً با طلا و قلم‌‏موهای بسیار ظریف انجام می‌دادند، آن را تشعیر نام ‏گذاشتند.

به نظر می‌رسد که رواج هنر تشعیر به‌‏همراه تذهیب برای تزیین حواشی بزرگ‏تر کتاب‌های خطی در دوره‌‏ی تیموریان اتفاق افتاده است. این سبک از نقاشی چینی الهام گرفته شده بود. در آن دوران، طرح‌ها و نگاره‌هایی استفاده می‌شدند که عبارت بودند از:

  • طرح صخره‌ها، حرکت ابر و باد، نقش انواع درختان و حیوانات خیالی و افسانه‌ای نظیر سیمرغ و اژدها، نقاشی حیوانات وحشی در حال جست‌‏وخیز و پرندگان و حیوانات کوچک.

هنر تشعیر شامل دو قسمت کلیِ تشعیر گیاهی یا گل و بوته و تشعیر وحوش است که در ادامه به شرح آن‏‌ها می‌پردازیم:

تشعیر گیاهی یا گل و بوته

در این نوع از تشعیر، تصاویر مدنظر را در حواشی کتاب و بالا و پایین گل‌ها و برگ‌ها نقش می‌زنند. این تصاویر معمولاً با استفاده از رنگ‌هایی نظیر طلایی، آبی، سفید یا مایه‌ی اصلی و ته‌رنگ لاجورد یا سیاه و نظایر آن طراحی می‌شوند. این هنر در آرایه‌های تزیینی قرآن کریم و جلد آن نیز به‏‌همراه تذهیب به کار می‌رود.

تشعیر وحوش

نوع دیگر تشعیر شامل دو نوع «نخجیری» و «گرفت‌و‌گیر» است. در این سبک، از طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان، جانوران زمینی، دریایی و اساطیری در ترکیب‌های خاص استفاده می‌شود. استفاده از تصاویر آسمان، ابرها، ستیغ کوه‌ها و صخره‌ها نیز در این هنر متداول است.

دیرینگی پیدایش

تاریخچه پیدایش هنر تشعیر
نمونه‌ای از هنر تشعیر بر روی چوب

از قرن پانزدهم میلادی از این هنر در کتب خطی استفاده می‌کرده‌اند. با این وجود، پیش از آن نیز انواع مختلف هنر تشعیر استفاده می‌شده است. مطابق با باورهای مذهبی، استفاده از این هنر حتی قبل از پیدایش ادیان رسمیِ دارای کتاب، به‌‏صورت نمادهای حیوانی و گاهی ترکیب‌هایی از انسان و حیوان متداول بود. کشف نقوش جانوران در آثار هنری قرن‌های اولیه‌ی پیدایش بشر، گواهی بر این ادعاست.

جالب توجه است که آثار مختلفی از تشعیرسازی در زمینه‌های مختلف صنایع‌‏دستی و معماری از دوره‏‌ی ساسانیان به یادگار مانده‌اند. این آثار به‌‏شکل نقوش جانورانی هستند که در بشقاب‌ها و ساغرها و بافته‌های آن ایجاد شده‌اند.

پس از دوره‌ی ساسانیان و با ورود اسلام به ایران، پادشاهان ایرانی سعی کردند به ترویج فرهنگ و هنر ایرانی بپردازند. به‌‏گونه‌ای که فرهنگ و هنر در دوره‌ی سلجوقیان از اهمیت بیشتری برخوردار بود و هنرمندان محترم شمرده می‌شدند. در این دوران، هنرهای متعددی به وجود آمدند، ازجمله:

  • هنر معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و هنرهای مربوط به کتاب‌آرایی.

پس از آن و در دوره‌ی تیموریان، استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب‌آرایی و تزیین برخی نسخه‌های خطی متداول شد. دقیقاً از همین دوران بود که به‌‏تدریج آثار زیبایی از هنر تشعیر با رنگ‌آمیزی‌های چشم‌نواز به وجود آمد. به نظر می‌رسد که آثار این دوران نمونه‌های کاملی از هنر کتاب‌آرایی باشند.

در حالت کلی، هنر تشعیر را می‌توان رابطه‌ی میان تذهیب و تصویر دانست. پس از دوره‌ی تیموریان، برای اولین بار از تصویر انسان در تزیین نسخ خطی استفاده شد که بدعتی در هنر تشعیر بود. برای نمونه، می‌توان آثار سلطان احمد جلایر را نام برد که در آن نقوشی از تصویر انسان و فرشتگان و جانوران به‏‌همراه یکدیگر مشاهده می‌شوند.

پس از آن، اندکی قبل از دوره‌ی حکومت شاه طهماسب صفوی اول، همه‏‌ی صفحات کتاب‌ها با طرح‌ها و نقوش طلایی تزیین می‌شدند. سپس، در دوره‌ی حکومت این پادشاه صفوی، هنر تشعیر رواج بسیاری یافت و نقش انسان و حیوان با مایه‌ی رنگ‌های طلایی روی آثار نقش بست.

تفاوت هنر تشعیر با تذهیب

جالب توجه است که یکی از تفاوت‌های دو هنر تشعیر و تذهیب در نقوش استفاده‌‏شده در آن‏‌هاست. نقوشی که در هنر تذهیب استفاده می‌شوند، بیشتر شامل اسلیمی و هندسی هستند. این در حالی است که در هنر تشعیر از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و مانند آن‌ها استفاده می‌شود.

تفاوت دیگر این دو هنر این است که در تشعیرسازی شاهد خطوط منحنی بسیار نازکی به باریکی تارِ مو در فضای میانی نقوش هستیم. این خطوط با چرخش قلم‌‏مو حاصل می‌شوند.

افزون بر آن، کاربرد این دو هنر نیز متفاوت است. به‏‌گونه‌ای که از هنر تشعیر بیشتر در حاشیه‌سازی، تزیین آثار تصویری و نگارگری و کتاب‌های شعر و کلمات قصار استفاده می‌کنند؛ در حالی که هنر تذهیب بیشتر در زمینه‌ی تزیین صفحات قرآنی کاربرد دارد.

دعوت به آشنایی با تشعیر یا تشعیرسازی و تشعیراندازی

کاربرد هنر تشعیر در صنایع دستی
کاربرد هنر تشعیر بر روی فلز

هنر تشعیر را می‌توان به‌عنوان یکی از صنایع دستی ایران معرفی کرد که در زیباسازی حاشیه‌ی کتاب‌ها به‏‌طور گسترده استفاده می‌شود. این رشته از صنایع‌‏دستی، در شاخه‌ی گردشگری میراث فرهنگی بررسی می‌‏شود. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که با خرید آثار تشعیرسازی از کارگاه‌های صنایع‌‏دستی به یکی از اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه عمل کنید.

اشتراک گذاری
دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

قبلی
فاصله تبریز تا استانبول چقدر است؟
بعدی
آموزش صفر تا صد آهنگسازی + میکس و مسترینگ و کیوبیس
نوشته‌های مشابه
مسابقه ایران شناسی ماهانه دستی بر ایران