یزد یکی از شهرهای کویری شناخته شده ایران است که به دلایل زیادی مشهور شده است. بسیاری از ایرانی‌ها و غیرایرانی‌ها دوست دارند که از این شهر دیدن کنند زیرا در مورد جاذبه‌های گردشگری این شهر شنیده‌اند و دوست دارند که معماری بومی مناطق کویری را ببینند. این شهر به عنوان شهری با جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی بسیار دیدنی شناخته شده است، مانند بادگیرها، زرتشتیان، ترمه، ابریشم‌بافی، باقلوا و قطاب (شیرینی‌های محلی) و غیره.
سفر به یزد شما را با زندگی در شهرهای بیابانی و چگونگی زندگی مردم در این شهرها آشنا می‌کند. در مورد سیستم استفاده از آب‌های زیرزمینی (کاریز یا قنات) که ایرانی‌ها به آن شهرت دارند، اطلاعاتی به دست خواهید آورد. ویژگی‌های منحصر به فردی که این شهر قدیمی ایران را برای گردشگران ارزشمند نموده است، عبارتند از آب انبارها، یخچال ها، بادگیر ها، برج های کبوتر و ….
جغرافیای یزد
یزد تقریباً در 270 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار گرفته است. ارتفاع این شهر از سطح دریا در حدود 1210 متر می‌باشد. در جنوب این یزد کوه‌های منطقه تفت قرار دارند که بسیاری از مردم یزد در روزهای تابستانی یا آخر هفته‌ها به این منطقه که آب و هایی معتدل دارد، سفر می‌کنند. شهر یزد به دلیل موقعیت خود که بین دو کویر اصلی دشت کویر و دشت لوت قرار گرفته است، تابستان‌هایی داغ و خشک دارد.
دمای سالانه یزد به طور میانگین 19 درجه سانتی‌گراد و بارش سالیانه این شهر به طور میانگین ۶۲ میلی‌متر است. یزد خشک‌ترین مرکز استان ایران محسوب می‌شود. برای سفر به یزد راه‌های گوناگونی وجود دارد که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم.
- راه زمینی
فاصله شهر یزد از تهران ۶۳۱ کیلومتر می‌باشد و مدت سفر زمینی از تهران به یزد در حدود 8 ساعت است. در هنگام سفر زمینی از تهران به یزد از شهرهای قم، کاشان، اردستان، نایین، اردکان و میبد عبور می‌کنید. سفر زمینی از تهران به یزد هم با خودروی شخصی و هم با اتوبوس امکان پذیر است. برای سفر از تهران به یزد با اتوبوس می‌توانید به یکی از پایانه های جنوب و غرب تهران بروید. این پایانه‌ها به صورت روزانه به سمت یزد اتوبوس‌های مسافربری دارند.
- راه هوایی
مدت سفر با هواپیما از تهران به یزد در حدود یک ساعت و ۷ دقیقه است. از فرودگاه یزد به صورت هفتگی به شهرهای تهران، مشهد، بندرعباس و اهواز پرواز وجود دارد. پروازها به یزد در فرودگاه شهید صدوقی یزد به زمین خواهد نشست. این فرودگاه ۱۰ کیلومتر با مرکز شهر فاصله دارد و بعد از رسیدن به فرودگاه می‌توانید با تاکسی به مرکز شهر یزد برسید.
- راه ریلی
مدت سفر از تهران به یزد با قطار تندرو ۶ ساعت می‌باشد که از طریق راه آهن تهران صورت می‌گیرد.
جمعیت و اقتصاد این شهر کویری
یزد در حدود 560,000 نفر جمعیت دارد که این میزان رو به رشد است. به علاوه، این شهر نظر بسیاری از مردم را برای زندگی جلب کرده است.
در گذشته، جاده‌هایی که مسیر عبور کاروان بودند از یزد می‌گذشتند و مردم این شهر بیش از آن که به کار کشاورزی مشغول باشند، به تجارت می‌پرداختند.
یزد از گذشته به ترمه‌هایش معروف بوده است. ترمه نوعی زربافی است که با نقش و نگارهای ایرانی دوخته می‌شود. در گذشته، مسافرانی که از این شهر می‌گذشتند، ترمه می‌خریدند.
زرتشتیان این شهر از قدیم توجه خاصی به کشاورزی داشته اند. کشاورزان در روستاهای اطراف در کوهپایه‌ها و نزدیک به منابع آب که از طریق سیستم کاریز طراحی شده بودند، کشاورزی می کردند.
امروزه کارخانه‌های کاشی سازی و چینی سازی بسیاری بیرون از شهر یزد فعالیت دارند که در اشتغال کارگران موفق بوده اند. این کارخانه‌ها محصولاتی با کیفیت خوب برای بازارهای داخلی و بین‌المللی تولید می‌کنند.
علاوه بر این، شهر یزد به شیرینی‌های متعدد نیز معروف است. قطاب، باقلوا، کیک یزدی، حلوا ارده (مایعی غلیظ از آسیاب کنجد)، پشمک یزدی، نقل، شیرینی های گوناگون، انواع سوهان و لوز از سوغات های شهر یزد هستند. همچنین این محصولات یزد به اکثر کشورها صادر می‌شوند.
تاریخ یزد
در ابتدا، در زمان پادشاهی مادها، زمانی که یزد به وجود آمد، نام این شهر ایساتیس بود. در دوران حکومت ساسانیان، زمانی که یزد مرکز پیروان دین زرتشت به حساب می‌آمد، این شهر شروع به شکوفایی و پیشرفت کرد. به دلیل دور بودن از مرکز ایران و مناطق پرجمعیت، یزد از هجوم نابودگرانه مهاجمان خارجی مانند چنگیز خان در امان ماند. در عوض، این شهر تبدیل به محلی امن برای مهاجرانی شد که تصمیم داشتند شهر دیگری را برای زندگی انتخاب کنند. اما مانند سایر شهرهای کویری، ساکنین این شهر باید با برای محافظت از خود در 900 سال پیش، دیوارهایی بلند در اطراف شهر می ساختند. بعد از هر حمله مهاجمان خارجی و تخریب این دیوار، مجددا آن را مرمت و بازسازی می نمودند.
یزد در زمان حکومت مظفریان که در قرن چهاردهم میلادی حکومت می‌کردند، پایتخت شد. آنها بعد از خراسان به یزد فرار کردند. خراسان شهر اصلی و محل تولد آنها بود که مغول‌ها به آن حمله کرده بودند. بعضی از حاکمان در میبد، شهری دیگر این استان که در قسمت شمالی شهر یزد قرار دارد، ماندند. در اواخر قرن هجدهم میلادی و هم زمان با به قدرت رسیدن سلسله قاجار، خانهای بختیاری در یزد حکومت می‌کردند.
در زمان حکومت صفویان، تحول چندانی در یزد به وجود نیامد. برعکس، مردم این شهر شاهد زوال زیرساخت‌های شهری بودند. اما در زمان حکومت قاجار، شهر شروع به پیشرفت و شکوفایی کرد که این امر به دلیل افزایش تقاضاها برای تجارت بود. در نتیجه، شهر به صورت فیزیکی نیز رشد داشت:
- مناطق مسکونی جدید به مناطق پیشین اضافه شدند،
- تسهیلاتی مانند حمام برای مردم ساخته شد،
- قسمت‌های بیشتری به بازار اضافه شد،
- و غیره.
تعداد زیادی از آن چه که امروز از سلسله‌های پیشین و مردم باقی مانده و در حوزه هنر و معماری می‌باشند، به عنوان جاذبه‌های گردشگری یزد شناخته می‌شوند. این جاذبه‌ها مانند آهنربایی برای جذب گردشگر عمل می‌کنند و افراد زیادی را از داخل و خارج ایران به این شهر کویری جذب می‌کنند.
جاذبه‌های تاریخی داخل شهر
در ادامه به معرفی جاذبه‌های تاریخی داخل شهر یزد می‌پردازیم:
شهر تاریخی یزد
این قدیمی‌ترین بخش شهر است که هنوز مسکونی می‌باشد. خانه‌های این قسمت شهر از خشت ساخته شده‌اند و دیوارهای آن نیز از جنس کاه و گِل می‌باشند. بعضی از قدیمی‌ترین بناهای شهر را می‌توان در این نقطه پیدا کرد.
برج و باروی قدیم شهر
برج و بارو تمهیدات دفاعی بوده که برای حفظ جان ساکنان شهر از هجوم دشمنان ساخته می‌شده است. این بنا با عنوان شهر تاریخی یزد در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
مسجد جامع یزد
این بنا بزرگترین مسجد جامع شهر می‌باشد که در قرن چهاردهم میلادی توسط معماران مشهور یزدی ساخته شده است. مسجد جامع یزد بلندترین مناره‌های ایران را دارد و موزاییک کاری‌های زیبا و نفیس این مسجد هنوز هم منبع الهام برای هنرمندان محلی است.
تکیه میر چخماق
این بنا سازه‌ای است که عزاداران شیعه برای بزرگداشت شهادت امام حسین، حضرت فاطمه و سایر امامان از آن استفاده می‌کنند. این عزاداران در حجره‌ها و اتاق‌های تکیه می‌نشینند و شاهد عزاداری مذهبی می‌شوند و عزاداران جلوی این بنا عزاداری خود را به نمایش می‌گذارند.
موزه آب
این موزه که متعلق به سازمان آب می‌باشد، نشان می‌دهد که چگونه آب با استفاده از ابزارها، روش‌ها و سنت‌های گوناگون تامین می‌شده است. می‌توان گفت که این موزه بهترین موزه آب با این موضوع در کل ایران می‌باشد.
آتشکده ورهرام
این آتشکده، مشهورترین آتشکده زرتشتیان می باشد. علت این شهرت عمر آتش 1500 ساله آن است که همچنان می سوزد و هرگز خاموش نشده است. بنای ساختمان این آتشکده متعلق به سال 1934 میلادی می باشد. آتش مقدس، درون مجمر بزرگی از جنس برنز قرار دارد و آتشبان، که در زبان پارسی هیربد نامیده می‌شود، مسئول روشن نگه داشتن آن است. این آتشکده به آتشکده یزد نیز مشهور می‌باشد.
برج‌های سکوت
این برج‌ها که به دخمه زرتشتیان شهرت دارند، بناهایی بلند هستند که دیواری دور آنها کشیده شده است و بر بالای تپه‌هایی قرار دارند که مردم در گذشته مردگان خود را روی آن می‌گذاشتند تا کرکس‌ها اجساد آنها را بخورند.
بقعه دوازده امام
این بنا قدیمی‌ترین ساختمان در شهر یزد است که هنوز به عنوان بنای یادبود پابرجا مانده است. این بقعه 900 سال پیش و برای بزرگداشت 12 امام شیعیان ساخته شد.
زندان اسکندر / زندان هارون
این بنا در واقع مدرسه‌ای است که در قرن چهاردهم میلادی ساخته شده است و تزئیناتی نسبتاً ساده دارد. نام واقعی این بنا مدرسه ضیاییه است، اما زندان نامیده می‌شود زیرا گودالی هشت ضلعی در زیر و پایین‌تر از سطح حیاط آن وجود دارد که شبیه به زندان و سیاه چال است.
باغ دولت آباد
این بنا نوعی باغ ایرانی است که در گذشته در قرن هجدهم میلادی خانه حاکم یزد بوده است. این بنا با داشتن بادگیری به ارتفاع 23 متر بلندترین بادگیر یزد را دارد. باغ دولت آباد یکی از 9 باغ ایرانی است که به عنوان میراث انسانی جهان در فهرست آثار یونسکو ثبت شده است.
بادگیرها
بادگیر که محفظه‌ای عمودی از جنس آجر یا خشت است، مانند دستگاه تهویه وظیفه انتقال باد و خنک سازی آن به فضای زیرین خود را دارد . تعداد بادگیرها در یزد بسیار زیاد است و به همین دلیل این شهر به شهر بادگیرها مشهور است.
ساباط
ساباط در واقع سقفی است که بر فراز کوچه‌ها و گذرها ساخته شده تا برای عابرین سایه ایجاد کند. معمولاً در گوشه و کنار ساباط‌ها سکوهایی برای استراحت عابرین و رهگذران تعبیه شده است تا بتوانند برای لحظه‌ای روی آن بنشینند.
میدان ساعت یزد
قدیمی‌ترین میدان ساعت شهری در ایران در شهر یزد قرار گرفته است. بنا به گفته کتاب جامع مفیدی، این ساعت آفتابی نخستین ساعت بوده است که در یکی از شهرهای ایران نصب شده است. نصب ساعت یزد در سال 1325 میلادی انجام شده است. این ساعت در مدرسه رکنیه و در کنار مسجد جامع یزد قرار دارد. این مکان بعدها به نام میدان وقت الساعت شهرت یافت.
عمارت و بوستان ناجی
قدمت ساخت این باغ عمارت به دوران قاجار بازمی‌گردد. این بنا کوشکی است که در میان باغ گرفته است و در مسیر قنات نجف آباد قرار دارد.
عمارت قصر آینه یا موزه آینه و روشنایی
ساخت این عمارت به دوره پهلوی اول یعنی سال 1941 میلادی مرتبط است. این عمارت در ابتدا یک مهمانسرای خصوصی بوده است.
خانه تهرانی ها
این خانه قدمتی ۲۵۰ سال دارد. خانه تهرانی‌ها تا مدت‌ها به عنوان کنسولگری اقتصادی بعضی از کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما این خانه امروزه به عنوان اولین هتل موزه ایران در یزد فعال می باشد. ساختمان این هتل یک حیاط اصلی، نارنجستان و عمارت کلاه فرنگی، و بادگیر دارد و مشرف به بافت تاریخی یزد است.
بازار و حمام خان
این مجموعه زیبا و قدیمی از بازار، حسینیه، آب انبار و حمامی مجاور آن تشکیل شده است. این مجموعه در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده است. بازار خان طولانی‌ترین و عریض‌ترین بازار شهر یزد می‌باشد و خشت و گل مصالحی هستند که در ساخت این بنا به کار رفته‌اند.
خانه ملک التجار
این بنا قدمتی در حدود ۱۲۰ سال دارد. خانه ملک التجار دارای اتاق‌هایی متعدد است که هر یک ویژگی خاص خود را دارند. بر دیوار و سقف اکثر اتاق‌ها می‌توان نقاشی‌هایی را مشاهده کرد که کشیدن آنها ۱۰ سال به طول انجامیده است. در حال حاضر، این ساختمان به عنوان مکانی برای اقامت گردشگران استفاده می‌شد. خانه ملک التجار اولین هتل خشتی جهان لقب دارد.
میدان مارکار
این میدان و ساعت آن، یعنی ساعت فردوسی، درست در مرکز ایران قرار دارند. در کنار میدان مارکار، بناهایی مانند دبیرستان و پرورشگاه وجود دارند که به هزینه شخصی یک فرد زرتشتی به نام مارکار برای استفاده عموم ساخته شده‌اند.
نخل چوبی میدان امیر چخماق (نخل حیدری ها)
این سازه چوبی قدیمی‌ترین نخل چوبی ایران است که عمر آن 450 سال می‌باشد و قدمت آن به دوران صفوی بازمی‌گردد. نخل چوبی به نخل حیدری‌ها نیز معروف است. بلندی این نخل 8.5 متر و اضلاع آن نیز 8.5 در 8.5 متر می‌باشد.
این نخل مشبکی از چوب‌های تراشیده شده با گره چینی‌ها و تیرهای بزرگ به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) ساخته شده است. جالب است بدانید که بزرگترین نخل ایران نیز با همین ویژگی‌ها در شهرستان زارچ (استان یزد) قرار دارد.
مردم یزد در ایام سوگواری امام حسین (ع) مراسم نخل‌گردانی اجرا می‌کنند و 150 نفر این نخل را در میان مردم می‌گردانند. در این مراسم ویژه، نخل نمادی از آزادگی و مظلومیت امام حسین (ع)، امام سوم شیعیان، است.
آب انبار شش بادگیر یزد
این بنا به دلیل آن که مجموعه‌ای از شش عدد بادگیر است به شش بادگیر معروف شده است. علاوه بر این، آب انبار شش بادگیر تنها آب انبار شش بادگیر جهان می‌باشد. بادگیرهای این آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل هشت وجهی ساخته شده‌اند. لازم به ذکر است که شهر یزد تنها شهر جهان است که آب انبار هفت بادگیری با دو مخزن دارد. این آب انبار هفت بادگیری در روستای عصر آباد قرار دارد.
خانه لاری‌ها
بنای این خانه به دوره قاجار تعلق دارد. خانه لاری‌ها دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی است. حیاط این خانه در مرکز قرار دارد و قسمت شمالی آن در فصل زمستان و قسمت جنوبی آن که شامل تالار و بادگیر است در فصل تابستان استفاده می‌شود.
خانه هنر یزد (بام یزد)
این بنا که یکی از خانه‌های مجموعه تاریخی ملک زاده است، به دوره قاجار تعلق دارد. این مجموعه در بافت تاریخی محله فهادان و در نزدیکی مدرسه ضیاییه (زندان اسکندر) و خانه لاری‌ها واقع شده است. زمانی که از این بنای تاریخی دیدن می‌کنید، می‌توانید از مکان‌های دیگری همچون کافه، فروشگاه صنایع دستی و گالری نیز بازدید کنید و بافت تاریخی یزد را از پشت بام این خانه ببینید.
آب انبار رستم گیو
این آب انبار که در محله زرتشتیان یزد قرار دارد، متعلق به دوره قاجار است و یکی از آثار ملّی به ثبت رسیده در ایران به حساب می‌آید.
حمام ابوالمعالی
ساخت این بنا متعلق به دوره قاجاریه می‌باشد و تا 40 سال پیش به عنوان حمام فعال بوده است. امروز از حمام ابوالمعالی به عنوان رستورانی سنتی استفاده می‌شود. رستوران ابوالمعالی در بافت تاریخی یزد، روبروی بنای تاریخی زندان اسکندر و بقعه هزار ساله دوازده امام و کنار مسجد چهل محراب قرار دارد.
جاذبه های تاریخی خارج از شهر
در خارج از شهر یزد نیز جاذبه‌هایی تاریخی وجود دارد که در ادامه متن به معرفی آنها خواهیم پرداخت:
کاروانسرای زین‌الدین
این کاروانسرا که قدمتی 400 ساله دارد، تنها کاروانسرای دایره‌ای شکل در ایران می‌باشد. کاروانسرای زین‌الدین در نزدیکی شهرستان مهریز و در مسیر یزد به کرمان واقع شده است. این کاروانسرای یکی از 99 کاروانسرایی می‌باشد که به دستور شاه عباس در ایران ساخته شده و تفاوت آن با سایر کاروانسراها معماری دایره‌ای شکل آن است.
در حال حاضر از کاروانسرای زین‌الدین به عنوان یک اقامتگاه سنتی استفاده می‌شود. تماشای آسمان پرستاره کویر از حیاط یا بام این کاروانسرا در هنگام شب برای بازدیدکنندگان لذت بخش است.
مجموعه حجت‌آباد وزیر
این مجموعه در شهرستان صدوق و در مسیر قنات حجت‌آباد واقع شده است. ساخت این مجموعه به اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه برمی‌گردد. عمارت این مجموعه قدمتی در حدود 130 سال دارد. در کنار این مجموعه حمام و بازارچه‌ای با دکان‌های گوناگون و آب انبار وجود دارد.
کاروانسرای حجت آباد وزیر در گذشته محل استقرار کاروان‌های متعددی بود که از کویر می‌گذشتند. کالسکه خانهای که در گوشه‌ای از این باغ به چشم می‌خورد، یک مکان اختصاصی برای اسب و کالسکه‌های وزیر و همراهانش بوده است.
زیارتگاه چک چک (پیر سبز)
این زیارتگاه که در 68 کیلومتری شمال غرب شهر یزد واقع شده است، در دامنه کوهی به همین نام در شهر اردکان قرار دارد. زیارتگاه چک چک برای زرتشتیان ایران و جهان مورد احترام می‌باشد. پنج شبانه روز در سال به نام وقت زیارت این مکان انتخاب گردیده است. در این پنج روز تنها زرتشتیان می‌توانند از این مکان بازدید کنند و در آن سکونت داشته باشند. اما در دیگر روزهای سال این زیارتگاه یکی از جاذبه های گردشگری یزد محسوب می‌شود.
قنات زارچ
این قنات با طول صد کیلومتر طولانی ترین قنات ایران است که در استان یزد واقع شده است. قنات زارچ با قدمت سه هزار ساله خود، یکی از کهن ترین قنات های ایران به شمار می آید.
جاذبه های طبیعی یزد
شهر یزد علاوه بر دیدنی های تاریخی، دارای جاذبه‌های طبیعی نیز می‌باشد که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
ییلاق های میان کوه
این منطقه ییلاقی در شهرستان تفت استان یزد قرار دارد و یکی از خوش آب و هواترین ییلاق‌های یزد محسوب می‌شود. فاصله شهرستان تفت تا یزد 24 کیلومتر است.
غار شگفت یزدان
این غار باستانی در نزدیکی عقدا، یکی از شهرهای شهرستان اردکان، قرار دارد و از غارهای مقدس زرتشتیان به حساب می‌آید. راه ورود به غار شگفت یزدان دشوار است اما در داخل غار محوطه‌ای وسیع وجود دارد که گنجایش پذیرش هزاران نفر را دارد. زرتشتیان آتش مقدس را سال‌های متمادی در این غار نگهداری می‌کردند. فاصله عقدا تا یزد 97 کیلومتر می‌باشد.
آبشار فصلی دره گاهان
این آبشار در جنوب غرب شهر تفت و در ورودی این شهر از سمت استان فارس واقع شده است. آبشار دره‌گاهان بیش از 20 متر ارتفاع دارد و برای صخره نوردی مناسب می‌باشد.
کمپ کویر بافق
این منطقه در حدود یک ساعت و نیم با یزد فاصله دارد. در کویر بافق، کمپی ایجاد شده است که بازدیدکنندگان می‌توانند در آن شتر سواری کنند، سافاری برانند، چای زغالی بنوشند و موتور سواری کنند. امکان اقامت شبانه در آن نیز فراهم می باشد.
کمپ کویری سندباد
این کمپ از نظر امکانات همانند کمپ کویر بافق است با این تفاوت که در کمپ سندباد امکان اقامت شبانه وجود ندارد.
