آداب و رسوم ایرانی شامل همه‌ی سنت‌ها، مراسم، جشن‌ها و گردهمایی‌هایی است که به مناسبت‌های گوناگون برپا می‌شوند. از جشن‌های سالیانه نوروز، چهارشنبه‌سوری و یلدا گرفته تا جشن‌های ماهانه تیرگان، مهرگان، سپندارمزگان، از آیین‌های پیر چک‌چک و پیر شالیار و مراسم قره‌کلیسا گرفته تا مراسم مشهد اردهال و غسل منداییان در کارون و نیز آیین‌های محلی بیل‌گردانی و جشن شکوفه و…، همگی گوشه‌هایی از این آداب و رسوم ما هستند که از نیاکانمان به ارث گرفته‌ایم.
ایرانیان از روزگاران بسیار کهن، موقعیت‌های خاصی را جشن می‌گرفتند تا سنت‌هایشان را زنده نگاه دارند. گاه گردهمایی مردمان برای شادمانی نبود؛ بلکه آنها گرد هم می‌آمدند تا یاد شخصی را گرامی دارند یا اهداف دیگری درنظر داشتند. معمولاً اسطوره‌ها و افسانه‌ها منبع الهام‌بخش بسیاری از گردهمایی‌هایی ایرانیان مانند نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا و سده بوده‌اند. تمامی این آیین‌ها در قالب سنت‌ها، مراسم و آداب و رسوم ایرانی برگزار می‌شدند که در این نوشتار به برخی از شاخص‌ترین آنها می‌پردازیم.
معرفی آداب و رسوم ایرانی
آداب و رسوم ایران؛ تقسیم‌بندی سنت‌ها و مراسم
با بررسی آیین‌های کهن و امروزی ایران، به تقسیم‌بندی انواع گردهمایی‌ها و جشن‌های ایرانیان دست می‌یابیم که به‌طور کلی، گردهمایی‌ها و جشن‌های باستانی و اسطوره‌ای، جشن‌های فصلی یا ماهانه، آیین‌های محلی و منطقه‌ای، جشن‌های مذهبی، جشن‌های ملی یا دولتی و همچنین، جشن‌های خانوادگی را شامل می‌شوند.
در ادامه، به معرفی مختصر معمول‌ترین آداب و رسوم ایرانی می‌پردازیم که امروزه نیز در ایران برگزار می‌شوند.
گردهمایی‌ها و جشن‌های باستانی، اسطوره‌ای و فصلی
بیشتر ایزدان ایران باستان خاستگاهی طبیعی داشتند و مردم تغییر در احوال طبیعت را بهانه‌ای برای نیایش این ایزدان می‌دانستند. تغییر شب و روز و فصل و سال در تقویم ایرانی به پاسداشت آنان اختصاص داشت. در ایران باستان، مردمان با برگزاری جشن و شادی به ایزدان و ایزدبانوان در انجام وظایفشان یاری می‌رساندند. جشن نوروز، جشن تیرگان و بسیاری دیگر که تا امروز دوام آورده یا فراموش شده‌اند، ازجمله‌ی آداب و رسوم ایرانی هستند. در ادامه، به معرفی برخی از جشن‌های باستانی ایرانی می‌پردازیم.
جشن چهارشنبه سوری
در ایران باستان چند جشن آتش وجود داشت: سده، چهارشنبه‌سوری، آذرگان و شهریورگان.
نام چهارشنبه‌سوری نامی است که بعدها به این جشن داده شده است و در ایران باستان به آن جشن سوری می‌گفته‌اند که پنج روز آخر سال را شامل می‌شده است. قدیمی‌ترین کتابی که از چهارشنبه‌سوری یاد کرده، «تاریخ بخارا» است که در آن، گفته‌اند منصور نوح سامانی جشن چهارشنبه‌سوری را برگزار کرده است.
این جشن باستانی به مرور زمان دستخوش تغییرات بسیار شده است. در گذشته، برای رفع‌شدن نحسی و دعوت پاکی‌ها و نور، آتش می‌افروختند. اعتقاد بر این بود که در این شب، فروهرها بر زمین فرومی‌آیند.
افزون بر افروختن آتش، شب چهارشنبه‌سوری آداب دیگری هم دارد که در شهرها و روستاهای ایران با اندک تفاوتی به جا آورده می‌شود:
- در گذشته در برخی مناطق، کوزه‌ی آب خانه را از بلندی پرتاب می‌کردند و می‌شکستند یا جارویی که یک سال با آن خانه را روفته بودند، آتش می‌زدند. به این ترتیب، کوزه یا جاروی خانه را نو می‌کردند.
- در برخی مناطق، به یاد عزیزان ازدست‌رفته، بر بام خانه آتش می‌افروزند.
- در مراسم شالگردانی، پسران بر بام خانه‌ها می‌رفتند و شالی را از روزن سقف به داخل می‌انداختند و اشعاری می‌خواندند. صاحبخانه به‌عنوان شادباش، در شال آنها آجیل و شیرینی و تخم‌مرغ رنگی قرار می‌داد و گره می‌زد.
- قاشق‌زنی شبیه شالگردانی است و در آن، دختران روی خود را با چادر می‌پوشانند و با زدن قاشق بر ظرف، از صاحبخانه طلب شیرینی و هدیه می‌کنند.
- پخش‌کردن آجیل مشکل‌گشا میان مردم در شب چهارشنبه‌سوری رسم دیگری است که برخی به نیت برآورده‌شدن خواسته‌هایشان انجام می‌دهند.
- فال‌گوش ایستادن بدین صورت است که در مکانی پنهان می‌شوند و مخفیانه به گفت‌وگوی افراد گوش می‌دهند. سپس محتوای گفته‌ها را به نیت فال خود برداشت می‌کردند.
جشن فروردینگان (جشن آخر اسفند ماه)
این جشن طی ده روز، در پنج روز آخر اسفند و پنج روز اول فروردین، برگزار می‌شود و رابطه‌ی تنگاتنگی با جشن نوروز و جشن ماهانه‌ی فروردینگان (فردوگ) دارد.
جشن فروردینگان، جشن نزول فروهرها و روان‌های پاک به زمین است. در آن، مردم خانه‌های خود را پاکیزه می‌کنند و با افروختن آتش و تهیه‌ی خوراکی‌های مخصوص برای پذیرش فروهرها آماده می‌شوند. این باور در میان ایرانیان وجود داشته است که روح درگذشتگان به خانه‌هایشان سر خواهند زد. برخی پژوهشگران چهارشنبه سوری را بخشی به جا مانده از این جشن در میان ایرانیان می‌دانند.
جشن نوروز
ابوریحان بیرونی جشن نوروز را پیشانی سال نو نامیده است. نوروز جشنی باستانی است که در ملل دیگر کمتر مانندی برایش می‌توان یافت.
جشن سال نو (نوروز) از برجسته‌ترین گردهمایی‌های ایرانیان و چندین ملت دیگر است. ایرانیان قرن‌هاست که به گرامیداشت آداب و رسوم ایرانی نوروز می‌پردازند. هنگامی که خورشید بر روی خط فرضی نیمروز به اعتدال بهاری می‌رسد، روزها و شب‌ها تقریباً با یکدیگر مساوی هستند. چنین روزهایی مدت‌هاست که نوروز نامیده می‌شوند. مردم این موضوع را از هزاران سال پیش می‌دانستند و یکی از همین روزها را نخستین روز سال جدید در تقویم خورشیدی ایران تلقی می‌کردند.
در باب پدیداری جشن نوروز داستان‌های اساطیری بسیاری وجود دارد که در یکی از آنها گفته می‌شود هنگامی که سیاهی و پلیدی سراسر زمین را فراگرفته بود، جمشید به جنگ بدی‌ها رفت و پیروز گشت و برکت و شادمانی را به زندگی مردم بازگرداند؛ از این روی، اولین روز سال را نوروز نامیدند.
یکی از دلایلی که این جشن بیش از جشن‌های باستانی دیگر دوام آورده است، شاید همنشینی مناسب آن با نو شدن تقویم و طبیعت باشد.
از عهد صفوی به‌بعد، روز اول فروردین را روزی می‌دانند که پیامبر اسلام(ص) در آن روز حضرت علی(ع) را به ولایت و جانشینی پس از خود برگزیده است. بدین ترتیب، تلاش شده است تا به این جشن رنگ و بوی مذهبی نیز ببخشند.
نوروز در دربار پادشاهان
داریوش هخامنشی در نوروز به بابل می‌رفت و به خدای بابلیان ادای احترام می‌کرد. در این روز، پادشاهان هخامنشی با شکوهی چشمگیر بر ایوانی می‌نشستند و نمایندگان ملل مختلف هدایایی به آنان پیشکش می‌کردند.
از نحوه‌ی برپایی این مراسم در عهد اشکانی، اطلاع چندانی در دست نیست. فقط می‌دانیم که جشن نوروز همانند جشن مهرگان در دربار پادشاهان برپا می‌شده است و همچون بسیاری از آداب و رسوم ایرانی در بین مردم نیز رونق داشته است.
در عهد ساسانی این جشن بسیار باشکوه برگزار می‌شده است. در روز اول نوروز، پادشاه لباسی از برد یمانی بر تن می‌کرد و به‌تنهایی در تالار کاخ بر تخت می‌نشست. اولین فردی که بر وی وارد می‌شد، موبد موبدان بود. موبد با جامی زرین لبریز از شراب، سبزه، شمشیر، تیر و کمان و کودکی نیکو روی به خدمت شاه می‌رسید. پس از موبد، باقی درباریان و نمایندگان ملل برای پیشکش هدایا وارد می‌شدند.
پس از اسلام، تا مدت‌ها جشن نوروز شکوه گذشته را نداشت و خلفای اموی آن را گرامی نمی‌شمردند. مردم نیز آن را کم‌تکلف‌تر از پیش برگزار می‌کردند؛ اما خلفای عباسی که دلیل شکست امویان را بهاندادن به غیرعرب‌ها می‌دانستند، به ایرانیان و آداب و رسوم ایرانی بها دادند. بدین ترتیب، کم‌کم مراسم نوروز به دربار خلفا نیز راه یافت.
آداب و رسوم عید نوروز
از دیرباز آداب و رسوم عید نوروز در ایران به جا آورده می‌شد که با گذشت زمان تغییراتی در برخی از آنها به وجود آمده است. در ادامه، به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
- خانه تکانی: در ایران باستان، پنج روز آخر سال را به زدودن گرد و خاک و پاک‌کردن محل زندگی می‌پرداختند که امروزه نیز این رسم وجود دارد.
- یاد گذشتگان: در روزهای آخر سال پس از پاکیزه‌کردن خانه، با برافراختن آتش بر بام و قراردادن شیرینی و شمع در خانه، یاد گذشتگان را گرامی می‌داشتند. امروزه نیز مردم در آخرین پنج‌شنبه‌ی سال بر سر مزار عزیزانشان حاضر می‌شوند.
- برافروختن آتش: در شب عید آتشی برمی‌افروختند. در «آثار الباقیه»، اثر ابوریحان بیرونی، آمده است که اولین بار هرمز دلیر، نوه‌ی اردشیر پاپکان، این رسم را به جا آورده است.
- ریختن آب به یکدیگر: در روز اول نوروز بر هم آب می‌پاشیدند که پس از اسلام، این رسم به‌صورت پاشیدن گلاب به جا مانده است.
- هدیه‌دادن به یکدیگر: در روزهای عید، بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها هدیه می‌دهند. در عهد ساسانیان اهدای شکر، عیدی مرسوم بوده است.
- سبزه سبز کردن: در میان مردم و نیز دربار پادشاهان رسم بود که در صحن خانه و بر هفت ستون، هفت نوع غله را سبز می‌کردند. امروز نیز این رسم به‌صورت مختصرتر با سبزکردن یکی‌دو نوع غله به‌خصوص گندم، پابرجاست.
- هفت سین: گستردن سفره‌ای در خانه که هفت عنصر با خاستگاه گیاهی در آن وجود دارد: سیر، سماق، سمنو، سبزه، سیب، سرکه، سنجد. افزون بر این‌ها، در سفره‌ی نوروز اقلام دیگری نیز قرار می‌دهند. پس از اسلام، ایرانیان مسلمان قرآن را نیز بر سفره‌ی هفت‌سین می‌نهند و همچنان به این آداب و رسوم ایرانی پایبندند.
- فرستادن تبریک‌نامه: علاوه بر فرستادن هدایا به نزد پادشاهان، فرستادن نامه‌ای به نظم یا نثر برای عرض شادباش معمول بوده است. حتی مردم عادی نیز برای یکدیگر تبریک‌نامه می‌نوشتند. امروزه نیز فرستادن کارت‌های تبریک کاغذی و الکترونیکی ادامه‌ی همین رسم است.
- سیزده به در: مردم در سیزدهمین روز فروردین، به پاسداشت مادر زمین که لباس نو بر تن کرده است، روز خود را در طبیعت می‌گذرانند.
جشن نیلوفر
از این جشن باستانی ایرانی جز اندکی که در کتاب «آثارالباقیه» ابوریحان آمده است، اطلاعات دیگری در دست نیست. نیلوفر یا لوتوس در ایران باستان جایگاه خاصی داشته است. چنانکه بر روی ظروف و نقش‌های دیوار به جا مانده از عهد هخامنشی، این گل به فراوانی دیده می‌شود. نیلوفر نماد آناهیتا ایزدبانوی آب است. در آب می‌روید و هیچ پلشتی بر گلبرگ‌هایش راه نمی‌یابد. زمان رویش این گل اوایل تابستان است. جشن نیلوفر نیز با آب و تیرگان ارتباط دارد.
در فراهان و محلات در اول تابستان جشنی به نام اول تووستونی برگزار می‌شود که گمان می‌رود همان جشن نیلوفر باشد.
جشن یلدا
طولانی‌ترین شب سال، ۳۰ آذرماه است. سه دلیل مهم برای گرامیداشت این شب در آداب و رسوم ایرانی وجود دارد:
- شب یلدا در باور ایرانیان باستان، شب تولد خورشید و ایزد میتراست.
- این شب طولانی‌ترین شب سال است و پس از آن، به‌مرور روزها طولانی‌تر می‌شوند.
- در این تاریخ، برداشت صیفی‌جات و محصولات کشاورزی تمام شده است و آغاز فصل استراحت کشاورزان است.
مهر کهن‌ترین ایزد آریاییان است. آنان که از سرما و تاریکی در هراس بودند و نور و گرما برایشان نشان امید و زندگی بود، خورشید و مهر را نمادی از پاکی و اهورامزدا می‌دانستند و تاریکی را نشانی از دیوان و ددان. به اعتقاد آنان، در این شب ایزد مهر یا میترا زاده می‌شود.
روز سی‌ام آذرماه به یلدا شهرت دارد. یلدا واژه‌ای سریانی به‌معنای تولد است. در باور باستانی ایرانیان در این شب ایزد مهر یا میترا زاده می‌شود. بعدها که آیین مهرپرستی به اروپا راه یافت و در فرهنگ آنان نفوذ کرد، رومیان این شب را با نام «نوئل» گرامی داشتند. مسیحیان قرن چهارم میلادی، شب یلدا را با شب تولد حضرت مسیح تطبیق دادند و یلدا را به‌عنوان میلاد مسیح گرامی داشتند.
مردم در این شب به جشن و شب‌زنده‌داری می‌پردازند تا شاهد پیروزی پرتوهای نور بر تاریکی طولانی‌مدت شب باشند. از شب اول دی تا دهم بهمن، چله بزرگ نامیده می‌شود و شب یلدا آغاز چله‌ی بزرگ و شروع سرما و یخبندان است. چله‌ی بزرگ با جشن سده پایان می‌یابد.
جشن سده
در شاهنامه چنین آمده است که وقتی هوشنگ، پادشاه پیشدادی به صحرا رفته بود، ماری به وی حمله کرد. هوشنگ خواست با پرتاب سنگ مار را بکشد که سنگ بر سنگ دیگر خورد و جرقه و آتشی به وجود آمد و بدین ترتیب، سنگ چخماق کشف شد و آن روز، روز سده نام گرفت. پس از آن، برگزاری هرساله‌ی جشن سده جزو آداب و رسوم ایرانیان شد.
ابوریحان دربارهی جشن سده می‌نویسد: «سده آبان‌روز از آبان‌ماه و دهم ماه است. در شب آن آتش‌ها افروزند و گرداگرد آن شراب خورند و شادی کنند.»
آنچه مسلم است جشن سده به گرامیداشت آتش، این موهبت ایزدی اختصاص داشته است. دربارهی اینکه چرا این روز به نام سده خوانده می‌شود، روایت‌های مختلفی وجود دارد. بنا بر قولی، چون از روز دهم آبان، پنجاه روز و پنجاه شب تا بهار مانده است به آن جشن سده می‌گویند.
در روایتی دیگر چون صد روز از زمستان گذشته است، به آن سده گفته می‌شود. در گذشته فصل سرما و زمستان از اول مهرماه شروع می‌شد.
گروهی هم معتقدند که در زبان زرتشتی، سده به‌معنای طلوع و زایش است و چون چهل روز از زایش خورشید در شب یلدا گذشته است، این روز را به پاس زایش نور و خورشید به نام سده جشن می‌گیرند.
پس از اسلام، برپایی این جشن از رونق افتاد و فقط زرتشتیان هستند که این آداب و رسوم ایرانی را به جا می‌آورند.
در دوران پس از اسلام، بزرگ‌ترین جشن سده را مرداویج دیلمی برگزار کرد. او به کمک مردم در کوه‌های اصفهان چنان آتشی برافروخت که تا هفت‌فرسنگی، فروغش دیده می‌شد.
در دوره‌ی پهلوی نیز برای زنده‌کردن این جشن تلاش‌هایی صورت گرفت؛ چنانکه علی خوروش دیلمانی در کتاب «جشن‌های باستانی ایران» می‌نویسد: «از دهم بهمن‌ماه سال 1327 خورشیدی در دانشکده افسری در هنگام اعطای سردوشی به دانشجویان، جشن سده را با افروختن خرمن‌های آتش با تشریفات خاصی برپا داشتند.»
سده یک جشن باستانی غیرمذهبی است که در آن، پیروان همه‌ی دین‌ها گرد هم می‌آیند، آش مخصوصی می‌خورند و به خوردن میوه و تنقلات مشغول می‌شوند. همه‌ی آنان لباس‌های رنگارنگ می‌پوشند، آرایش می‌کنند و خوش می‌گذرانند.
جشن‌های ماهانه ایرانیان باستان
ایرانیان از دیرباز به شادی و جشن اهمیت بسیار می‌دانند؛ چنانکه داریوش و خشایارشا، امپراتوران هخامنشی، در کتیبه‌های گنجنامه خدا را برای آفرینش شادی برای مردم سپاس می‌گویند.
افزون بر جشن‌هایی که معرفی شد، در آداب و رسوم ایرانیان هر ماه گردهمایی و جشن مخصوص خود را داشت که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
جشن فروردینگان
این جشن که امروزه به نام فردوگ می‌شناسیم، در فروردین روز که مصادف با نوزدهم فروردین است برگزار می‌شود. در این روز مردم به پاسداشت روان درگذشتگان می‌پردازند و سعی می‌کنند با کارهایی چون تمیزکردن خانه، تهیه خوردنی‌های مخصوص و معطرسازی خانه آنها را شاد کنند. این روز با جشن ده‌روزه‌ی فروردینگان هم‌نام است اما جشنی دیگر و در ماه فروردین است.
جشن اردیبهشت‌گان
روز سوم اردیبهشت در تقویم باستانی ایران اردیبهشت نام دارد و روز جشن باستانی اردیبهشت‌گان است. از آن روی که این ماه در دل بهار و اوج زیبایی طبیعت است، این جشن با گل‌ها و گیاهان گره خورده است و به آن جشن گلستان نیز می‌گویند. از چندوچون نحوه‌ی برگزاری این جشن در دوران باستان اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما می‌دانیم که در آداب و رسوم ایرانی، این روز برای پاسداشت نیکویی اخلاق بوده است.
جشن خردادگان
خرداد نام پنجمین روز از ماه‌های تقویم ایران باستان است که در ماه هم‌نام خود یعنی خرداد، به‌مناسبت آن جشنی اختصاص دارد.
خرداد به‌معنای کمال و بی‌مرگی و از نمادهای آب است. کشاورزان بیشتر از باقی طبقات جامعه به برگزاری جشن خردادگان اهمیت می‌دادند. شستن تن در آب، کندن چاه و لایروبی کاریزها از آیین‌های این روز بود.
در اسطوره‌ها، خرداد نگاهبانی آب را برعهده دارد و از این روی، با ایزدبانوی آب آناهیتا رابطه دارد. گل سوسن که نشانی از آناهیتاست نمادی از ماه خرداد محسوب می‌شود.
جشن تیرگان
تیرماه، ماه پاسداشت تیشتر، ایزد نابودگر خشکسالی است. در اساطیر آمده است که او در هیبت اسبی سپید به نبرد اسب سیاه خشکسالی می‌رود. روز سیزدهم تیرماه که تیر نام دارد، در آداب و رسوم ایرانی، روز مخصوص جشن تیرگان است. این جشن تا دوره‌ی صفویه با نام جشن آبریزان رونق داشته است. پادشاهان صفوی بر روی پل خواجو در اصفهان این مراسم را به جای می‌آورده‌اند.
مردم استان مازندران در شبانگاه دوازدهمین روز از ماه چهارم تقویمشان (تیرماه)، تیرگان را جشن می‌گیرند. تیرگان اشاره به زمانی دارد که آرش، کمانگیر افسانه‌ای، تیری برای تعیین مرز بین ایران و توران از چله‌ی کمان رها کرد. آرش پس از رهاکردن این تیر، چون تمام توان خود را بر آن نهاده بود، رمق از کف داد و جان سپرد. مهم‌ترین رسم این روز آب‌بازی است. مردم به کنار آب‌های روان می‌رفتند و به نشان زلالی و پاکی به هم آب می‌پاشیدند که هنوز در برخی جاها برگزار می‌شود.
جشن امردادگان
امرداد که در اوستا به‌صورت امرتات آمده، به‌معنای نامیرایی و جاودانگی به کار رفته است. امرداد نام هفتمین روز ماه نیز بوده است که به‌سبب هم‌نامی با ماه امرداد، در آن جشن برپا می‌شده است.
برخی امردادگان را با جشن نیلوفر یکی دانسته‌اند. گل زنبق یا چمبک، گل مخصوص این ماه است. خرداد و امرداد در کنار هم نگاهبان آب، گیاه و سرچشمه‌ی زندگی هستند.
جشن شهریورگان
این جشن در روز چهارم ماه شهریور همراه با برافروختن آتش برگزار می‌شد. هنگامه‌ی جشن هم‌زمان بود با برداشت محصول کشاورزان و فراغت آنها از کار سنگین کشاورزی. به همین دلیل، کشاورزان بیش از همه در این جشن شاد و خرم بودند. یکی از سفارش‌های این جشن رفتار به عدل و داد به‌ویژه برای پادشاهان و فرمانروایان بود.
جشن مهرگان
مهرگان جشنی برای آغاز نیمه‌ی دوم سال است. چنانکه نوروز جشن آغاز نیمه‌ی اول سال و آغاز فصل گرماست، مهرگان نیز جشن آغاز پاییز و فصل سرماست. شانزدهمین روز از ماه مهر به نام مهر خوانده می‌شود و در آن، جشن مهرگان برپا می‌گردد و تا 21مهر ادامه می‌یابد. در اساطیر آمده است که فریدون در این روز بر اژی‌دهاک پیروز می‌گردد و او را در کوه دماوند به زنجیر می‌کشد.
مهر یا میترا از ایزدان مهم ایران باستان است و این جشن گرامیداشت میترا محسوب می‌شود. صفت‌های نیکوی بسیاری برای این ایزد در اوستا آمده است که نگاهبانی از عهد و پیمان و راست‌کرداری از آن‌هاست. مهرگان را در زبان پهلوی مهرکان (mihraka^n) و در زبان‌های قدیمی‌تر میثرکان (mithraka^n) می‌گفته‌اند.
جشن آبانگان
روز دهم آبان زمان برگزاری جشن آبانگان است. در این روز مردم لباس‌های نو و سفید می‌پوشیدند و به کنار آب‌های روان می‌رفتند و بخش «آبان‌یشت» از کتاب اوستا را می‌خواندند. آبان همان‌طور که از نامش پیداست، فرشته‌ی نگاهبان آب است و با آناهیتا، ایزد آب‌ها همراه است. در اساطیر ایرانی نیز این روز جایگاه خاصی دارد؛ روزی است که فریدون، ضحاک را به بند می‌کشد و زو، پسر طهماسب، از پادشاهان دودمان اساطیری پیشدادی دستور می‌دهد که تمام رودها و جوی‌ها لایروبی شوند تا آب زلال در آنها روان گردد.
جشن آذرگان
جشن آذرگان یکی از جشن‌های پاسداشت آذر، ایزد آتش است. روز 9 ماه آذر زمان برپایی این جشن است که هم‌زمان با آغاز زمستان و فصل سرما برگزار می‌شود. ایرانیان این روز را به جشن و پایکوبی و خواندن سرودهای مذهبی در کنار آتش می‌گذراندند.
در هنگام جشن آذرگان آتشدان‌ها را از خاکستر و سیاهی تمیز می‌کردند و هیزم معطر در آن قرار می‌دادند. همچنین رفتن به آتشکده و مشورت دربارهی امور زندگی نیز از آداب رایج این روز بود.
جشن دیگان
واژه‌ی دی به معنی دادار و آفریننده است و صفتی ویژه برای خداوند محسوب می‌شود. طبق آداب و رسوم ایرانی، در دی‌ماه سه روز جشن گرفته می‌شد: دوم، نهم و هفدهم دی، دیگان بودند. در این سه روز مردم به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و غذاهایی چون آش می‌پختند. یکی از سنن ویژه‌ی جشن دیگان جمع‌شدن به دور درخت سرو بود. سرو در فرهنگ ایرانی نمادی از صبر و مقاومت است. مردم با گردآمدن در اطراف درخت سرو، مقاومت در برابر سرمای زمستان را طلب می‌کردند. در جشن دیگان مردم به‌طور خاص از دروغ و کردار زشت دوری می‌جستند و حیوانات را حتی برای غذا نیز نمی‌کشتند.
جشن بهمنگان
این جشن در روز دوم بهمن که آن نیز بهمن نام داشت برپا می‌شد. یکی از آداب و رسوم ایرانیان در این روز، پختن آشی بود که در آن گیاهان بهمن سرخ و بهمن سفید در کنار سایر گیاهان و حبوبات استفاده می‌شد. صبح روز جشن نیز این گیاه را با شیر مخلوط می‌کردند و می‌خوردند. در جشن بهمنگان مردم لباس تمیز می‌پوشیدند و مو و ناخن خود را کوتاه می‌کردند و با تشریفات خاصی به دشت و دمن می‌رفتند تا گیاهان دارویی جمع کنند.
مانند بیشتر جشن‌های باستانی ایرانی، در این روز سربریدن و خوردن گوشت حیوانات روا نیست.
جشن سپندارمزگان
این جشن که طبق تقویم یزدگردی در پنجمین روز اسفند و طبق تقویم امروزی در 29 اسفند برگزار می‌شده، یادگاری از آداب و رسوم ایرانی در دوره‌ی هخامنشیان است. سپندارمزگان را جشن پاسداشت زن، زمین و دلدادگی می‌دانند.
در این روز، بانوان لباس نیکو بر تن می‌کردند و همسرانشان پیشکشی به آنها می‌دادند. کارهای خانه نیز در این روز بر عهده‌ی مردان و پسران بود. ابوریحان بیرونی سپندارمزد را پاسبان زمین و زنان پارسا معرفی کرده است.
جشن‌ها و گردهمایی‌های مذهبی در بین ایرانیان
کوروش کبیر سردمدار مدارا با اقوام و پیروان مذاهب مختلف بود. وقتی بابل را تصرف کرد، بر خدایانشان احترام نهاد و یهودیان در بند را آزاد ساخت تا هرگونه که می‌خواهند، پرستش و عبادت کنند. مردمان سرزمین کوروش، ایرانیان، نیز از دیرباز به عقاید یکدیگر احترام می‌گذاشتند و ازاین‌رو، ادیان و اقوام مختلف در این کشور با صلح و دوستی در کنار هم زندگی می‌کنند و آداب دینی‌شان را به جای می‌آورند. همین رنگارنگی آداب و باورها به کشورمان تشخصی یگانه بخشیده و یکی از جاذبه‌های گردشگری آن شده است. در ادامه به معرفی چند نمونه از آداب مذهبی ادیان مختلف در کشورمان می‌پردازیم.
پیر چک‌چک
زیارتگاهی که زرتشتیان از سراسر جهان در آن گرد هم می‌آیند، به نام پیر چک‌چک است. این زیارتگاه در ۶۲کیلومتری شمال شرقی یزد و در دل کویر قرار دارد و همه ساله، در اول تیرماه شاهد مراسم خاصی است. آداب و رسوم زائران به این ترتیب است که در مدت اقامتشان در آنجا، دو یا سه مرتبه با سرهای پوشیده به درون معبد می‌روند. در آنجا دعا می‌کنند، شمع می‌سوزانند، نذر می‌کنند، لباس‌های سفید می‌پوشند و شال‌هایی به دور کمر می‌بندند.
آنها مواد غذایی مختلف به‌همراه نان و آش نذری میان همه پخش می‌کنند. در ضمن، گردهمایی در این زیارتگاه هنگام خوبی برای تجدید دیدارها، سرگرم‌شدن، آب‌پاشی به یکدیگر و… است. البته آب‌پاشی در جاهای مختلف ایران در مراسم نوروز همراه با سایر گردهمایی‌ها مرسوم است.
پیر شالیار
این مراسم در میان کردهای اورامانات برگزار می‌شود. پیر شالیار از عرفای زاده‌ی منطقه اورامانات است.
مراسم پیر شالیار دو بار در سال برگزار می‌شود. یک بار در بهمن‌ماه به‌مناسبت سالگرد ازدواج پیر شالیار و بار دیگر در اوایل اردیبهشت.
در مراسم بهمن‌ماه، مردم اورامانات چند روزی به برگزاری جشن مشغول هستند. آنها با قربانی‌کردن و تهیه‌ی غذا و رقص محلی، سالگرد ازدواج پیر شالیار با دختر شاه بخارا، بهارخاتون را جشن می‌گیرند. در این جشن، هرکدام از اقوام اورامانات وظیفه‌ای برعهده دارند که طبق باوری قدیمی، اجدادشان در روز جشن عروسی بر عهده داشته‌اند و اکنون به آنان ارث رسیده است.
در مراسم اردیبهشت‌ماه بر سر مزار پیر جمع می‌شوند و دف‌زنی و فاتحه‌خوانی اجرا می‌کنند. همچنین یکی از بزرگان با تیشه، سنگی را می‌شکند که نماد پایان فصل سرما و آغاز فصل تلاش و کشت و کار است.
نیایش در قره کلیسا
نیایشگاه باستانی قره کلیسا در نزدیکی ماکو در استان آذربایجان غربی قرار دارد. قره کلیسا یا کلیسای تادئوس زیارتگاه ارمنیانی است که به‌صورت گروهی یا خانوادگی، پس از نیمه‌ی ماه اوت هر سال، یعنی اواخر تیر و اوایل مرداد، به آنجا می‌روند. آنها در خلال این آداب و رسوم ایرانی، حداقل به‌مدت سه روز برای جشن، دعا، آوازخوانی، سرگرمی، رقص، اسب و قاطر و الاغ سواری و… در آنجا می‌مانند.
ارمنیانی که در سال ۳۰۰ میلادی به مسیحیت گرویدند، قومی در درون امپراتوری ایران بودند. گفته می‌شود که تادئوس یکی از شاگردان حضرت عیسی(ع) بوده که به امر بشارت می‌پرداخته است. او سرانجام به شهادت می‌رسد و در آن مکان دفن می‌شود. بعدها این کلیسا را در محل دفن وی می‌سازند.
قالی‌شویی در مشهد اردهال
مردم اطراف اردهال و کاشان به منظور گرامیداشت شهادت یکی از نوادگان نیکوکردار امام پنجم شیعیان، مراسم خاصی را سالی یک مرتبه برگزار می‌کنند. این مراسم شامل شستن قالی آرامگاه او در چشمه‌ی نزدیک زیارتگاه است که به نشانه‌ی یادبود رویدادی انجام می‌شود که در آن، جسد وی را در قالی پیچیده و بعدها قالی را در آنجا شسته بودند.
آداب و رسوم این مراسم به این ترتیب است که مردم، دشمنان او را که به قتلش رسانده بودند، نفرین می‌کنند و چماق‌هایی به‌نشانه‌ی نفرت از دشمنان او در هوا می‌چرخانند. این گردهمایی مشتمل بر پیک‌نیک، خرید و… نیز هست. اما این گردهمایی به‌سبب مراسم خاصی که دارد، در میان آداب و رسوم ایرانی بسیار منحصر به فرد است.
غسل منداییان
گروهی از هم‌وطنان خوزستانی ما دین مندایی دارند. اینان پیروان حضرت یحیی(ع) هستند و دینشان قدمتی 4هزار ساله دارد. در حال حاضر، پایگاه اصلی منداییان ایران و عراق است؛ هرچند سختی‌های پیش‌آمده‌ای همچون جنگ، باعث کوچ بسیاری از آنان به نقاط دیگر دنیا شد، اما هنوز ساحل رود کارون محل سکونت اصلی آنان به حساب می‌آید. از آنجا که غسل در آب جاری یکی ارکان اصلی دین آنان است، کنار رودها را برای زندگی انتخاب می‌کنند. یکی از آیین‌های دین آنها، غسل در آغاز سال نوی مندایی است که زمان آن را پایان تیرماه می‌دانند. آنان سال نو را هم‌زمان با خلقت حضرت آدم می‌دانند.
صابئین یا منداییان مردمانی صلح‌جو و آرام هستند. دین مندایی تبلیغی نیست و افراد غیرمندایی نمی‌توانند به آن بگروند. همین موروثی‌بودن دین و سختی‌هایی که پیش روی این اقلیت دینی قرار دارد، باعث کاهش چشمگیر تعداد صابئین گشته است.
مراسم های خاص در ایران؛ آیین‌های محلی و منطقه‌ای
برخی جشن‌ها و آیین‌های ایرانی ملی هستند و تقریباً در تمام کشور با اندک تفاوتی در جزییات به جا آورده می‌شوند. جشن نوروز، چهارشنبه سوری و شب یلدا از نمونه‌های آداب و رسوم ایرانی هستند. در کنار این مراسم ملی، در هر منطقه از ایران نیز آیین‌ها و مراسمی خاص یافت می‌شود. در ایران، اقوام مختلف ایرانی با پاسداشت آیین‌های محلی خود، به مهر در کنار هم سرزمین رنگارنگ ایران را تشکیل می‌دهند.
گل‌غلتان نوزاد در استان اصفهان، تشت‌گذاری در استان اردبیل، از دیگر آداب و رسوم ایرانی هستند. هزاران آیین محلی زیبای دیگر نیز در ایران مرسوم بوده و هستند که در ادامه، به چند نمونه از آنها می‌پردازیم.
بیل گردانی نیم‌ور
مردم شهر تاریخی نیم‌ور در نزدیکی محلات و در مرکز ایران، هر سال در آغاز بهار، مراسم بیل‌گردانی را برای پاسداشت آب و تشکر از آناهیتا، الهه‌ی باستانی آب، برگزار می‌کنند.
این جشن نمونه‌ای از آداب و رسم ایرانی است که بیشتر به کشاورزان تعلق دارد. در روزهای جشن، کشاورزان با بیل‌هایی بر دوش، به محل جشن می‌روند و با برگزاری مراسم گرداندن بیل‌هایی که به هم بسته شده‌اند، به پاسداشت آب می‌پردازند. در گذشته، بیل‌گردانی نمایش قدرت به دشمنان نیز محسوب می‌شد تا با دیدن مهارت و زورمندی جوانان نیم‌ور، فکر تعدی را از سر بیرون کنند.
جشن تی‌تی یا جشن شکوفه
این جشن در روستای رینه در استان مازندران برگزار می‌شود و قدمتی چند صد ساله دارد. جشن تی‌تی را در روزهای آغازین سال و به شکرانه‌ی شکوفه‌زدن درختان برپا می‌کنند.
نواختن ساز و رقص محلی، کُشتی محلی لوچو، بازی‌ها و غذاهای سنتی، این مراسم را رنگ و بوی شادی می‌بخشد. یکی از بخش‌های هیجان‌انگیز برنامه، برگزاری عروسی زوجی از اهالی روستاست که شور و شوق مراسم را دو چندان می‌کند.
زیارت قبور افراد مذهبی در نقاط مختلف
هزاران مقبره در ایران وجود دارند که در آنها نوادگان امامان شیعه دفن شده‌اند. به همین علت است که آنها را امامزاده می‌نامند. این مکان‌ها زیارتگاه‌های شیعیان بومی آن منطقه و نیز غیربومیان به حساب می‌آیند. برخی از ساختمان‌های این مقبره‌ها بسیار قدیمی هستند و گاه نزدیک به هزار سال قدمت دارند. در هر منطقه‌ای از ایران، به علت آنکه گروه‌های قومی و دینی مختلفی در جوار یکدیگر زندگی می‌کنند، آداب و رسوم ایرانی مختلفی در گردهمایی‌ها یا همایش‌های محلی یافت می‌شود.
به طور کلی، ایران از نقطه‌نظر فرهنگ کهن بومی بسیار غنی است و کنکاش و ضبط همه‌ی این‌گونه مراسم و آداب و رسوم ایرانی مربوط به گرامیداشت هریک از آنها در خور توجه جدی است تا به شناساندن این سنت‌های ایرانی به نسل‌های امروز و فردا بینجامد.
برای مطالعه بیشتر:
پرسش‌های متداول درباره آداب و رسوم ایرانی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان در مورد آداب و رسوم ایرانی می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
آیین‌های مهم باستانی ایران کدام‌اند؟
جشن نوروز، چهارشنبه سوری، شب یلدا و سیزده‌به‌در از آداب و رسوم ایرانی پراهمیت و متداول هستند.
کدام‌یک از آداب و رسوم ایرانی ریشه مذهبی دارند؟
در ایران، همراه با آیین و رسم‌های ملی، مراسم مذهبی بسیاری رایج‌اند. عزاداری در ماه‌های محرم و صفر، برپایی مهمانی افطاری در ماه رمضان، گرامیداشت اعیاد مذهبی چون عید فطر و قربان و زادروز پیامبر اسلام و امامان شیعه از جمله‌ی این مراسم‌هاست.
در کدام جشن‌های ایرانیان آتش برپا می‌شود؟
آتش از دیرباز عنصری گرامی و نماد پاکی در میان ایرانیان بوده است. چهار جشن اصلی شهریورگان، آذرگان، سده و چهارشنبه‌سوری جشن آتش هستند و در آنها آتش برپا می‌شود.
دیرینگی جشن نوروز به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
اطلاع دقیقی از تاریخ شروع این جشن باستانی در دست نیست؛ اما بسیاری قدمت برگزاری آن را از قرن پنجم پیش از میلاد و دوره‌ی کوروش کبیر می‌دانند.
دلیل نام‌گذاری شب یلدا چیست؟
یلدا واژه‌ای سریانی به‌معنای زایش و تولد است. این شب در باور ایرانیان شب زایش خورشید یا میترا ایزد نور بوده است. در میان مسیحیان نیز چنین شبی هنگامه‌ی تولد مسیح است.
جشن‌های مهم ایرانیان باستان کدام‌اند؟
جشن نوروز، جشن‌های آتش شامل سده، مهرگان، شهریورگان و چهارشنبه‌سوری، جشن گاهنبار و فروردگان ازجمله‌ی جشن‌های مهم ایران باستان بوده‌اند.
چهارشنبه سوری
متشکرم از ابراز نظر شما.
در زیر تیتر نوروز، فهرستی از آداب و رسوم پیش از نوروز نوشته شده که اولین مورد اون به چهارشنبه سوری اشاره داره.
با این وجود، برای اینکه بهتر مشخص بشه، کمی ویرایش شد تا نظر شما هم تامین بشه.
سلام و سپاس از مقاله خوب شما آیا منبعی (مقاله و یا کتاب) را سراغ دارید که به صورتی جامع آیین ها و مراسم سنتی استانهای مختلف ایران همراه با تقویم و زمان برگزاری آنها را معرفی کند ؟
درود بر شما همراه گرامی،
چنین منبعی نیاز به پژوهش و همت برای گردآوری اطلاعات دارد. ما هم به‌ناچار به منابع گوناگون مراجعه می‌کنیم تا مطالبی را برای خوانندگان‌مان تهیه کنیم.