ردیف، حافظه زنده موسیقی ایران است؛ مجموعه‌ای از نغمه‌ها که قرن‌هاست گوشه‌به‌گوشه در سینه استادان حفظ شده و امروز به‌عنوان شناسنامه موسیقی کلاسیک ایران شناخته می‌شود. این میراث شنیداری در سال ۲۰۰۹ به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ موسیقی جهان به دست آورد.
ردیف موسیقی ایرانی، شبکه‌ای منظم از گوشه‌ها است؛ قطعات کوتاهی که با نظم خاصی در دستگاه‌ها و آوازها قرار گرفته‌اند و اساس بداهه‌نوازی و آهنگ‌سازی موسیقی سنتی ایران را شکل می‌دهند. این گنجینه، با مهاجرت هنرمندان ایرانی به نقاط مختلف جهان، نه‌تنها حفظ شد بلکه به صحنه‌های بین‌المللی راه یافت و الهام‌بخش نسل‌های جدید در موسیقی شد. اگر می‌خواهید راز ماندگاری این هنر را بدانید، با دستی بر ایران همراه شوید.
یادگیری ردیف، فراتر از آموزش ملودی است؛ این فرآیند، شاگرد را با شیوه اندیشیدن و روح بداهه‌پردازی موسیقی ایرانی آشنا می‌کند.
-برونو نتل
تعریف ردیف موسیقی ایرانی
ردیف، مجموعه‌ای از چندین ملودی (نغمه) سنتی ایرانی است که با ترتیبی خاص به شکل دستگاه صوتی (الگو) تنظیم شده است. ردیف موسیقی کلاسیک ایرانی همچنین به مجموعه قطعات گوشه و نظم و ترتیب آنها مرتبط است. گوشه‌ای با وسعت صوتی پایین‌تر «درآمد» نامیده می‌شود و گوشه‌های دیگر در دنباله‌ی درآمد قرار می‌گیرند.
شاید بتوان گفت که ردیف موسیقی ایرانی شیوه‌ای برای آموزش این گوشه‌ها، آوازها و الگوهاست. در گذشته، موسیقی‌دانان ایرانی بر اساس ذوق موسیقیایی خود، این قطعات گوشه را به‌عنوان گام‌های موسیقی گردآوری کردند و نظم دادند. گوشه‌ها را به نام «مقام» نیز می‌شناسند.
برونو نتل (Bruno Nettl) با بررسی ردیف موسیقی ایرانی، اظهار می‌کند:
در ابتدا، به نظر می‌رسد که ردیف مجموعه‌ای از گوشه‌ها با همان میزان اهمیت است؛ اما این امر صحیح نیست. در واقع، هر گوشه ارزش قابل توجه خود را دارد. برخی از گوشه‌ها بلند هستند و برخی دیگر ممکن است پردهگردانی به وجود آورند که در واقع، تغییر از یک الگو به الگوی دیگر است.
از «گام» تا «الگو» در موسیقی ایرانی
در گذشته، نوازندگان ایرانی موسیقی را با استفاده از «مقام» آموزش می‌دادند. با وجود این، زمانی که گام‌ها به الگو تغییر پیدا کردند، آنها گوشه را به‌عنوان زیرشاخه‌ای از هفت الگو معرفی کردند. این روند در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی در زمان تیموریان اتفاق افتاد.
به‌گفته‌ی رافائل یورگ کیزوتر (Raphael Georg Kiesewetter)، این تغییرات به‌سمتی سوق پیدا کردند که آموزش اِلمان‌های موسیقی ایرانی به ترتیب صورت بگیرد. در واقع، این روند به‌تدریج از زمان صفویان تا دوران قاجار ادامه یافت. اما، «ردیف» در اواخر دوره‌ی قاجار به شکل خاصی مورد استفاده قرار گرفت.
محافظان میراث فرهنگی ناملموس ایران
هنر موسیقی در ابتدا به‌صورت فردی آموزش داده می‌شد؛ اما زمانی که ردیف ایجاد شد، دانشجویان موسیقی آنها را یاد می‌گرفتند و بعد، خودشان ردیف‌های مخصوص خود را به آن اضافه می‌کردند و سپس، آن را به دانشجویان خود آموزش می‌دادند. این فرایند، سبب محافظت از ردیف موسیقی کلاسیک ایرانی شد. البته، این قطعات گوشه به ترتیب سنتی آموزش داده می‌شدند و اساسی منطقی نداشتند.
بااین‌حال، علی‌اکبر فراهانی، یکی از موسیقی‌دانان بااستعداد ایرانی شروع کرد به طبقه‌بندی موسیقی بر اساس سلیقه و علاقه‌ی خاص خود. ردیف‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله قدیمی‌ترین ردیف‌های مشهور هستند. این دو ردیف مشهور، به‌ویژه ردیف میرزا عبدالله، نقش مهمی در آموزش و بقای این میراث فرهنگی غیرملموس ایران داشتند.
در سال ۱۹۱۱ میلادی، علینقی وزیری که زیر نظر اساتید خود یعنی میرزا حسینقلی و علی‌اکبر شهنازی آموزش دیده بود، ردیف کلاسیک موسیقی ایرانی را نت‌نویسی کرد و «تئوری موسیقی ایرانی» را تهیه کرد.
علاوه بر این، ردیف‌های مشهور دیگری نیز وجود دارند که برای آموزش به کودکان استفاده می‌شوند؛ مانند ردیف‌های درویش‌خان و کامبیز روشن‌روان.
تأثیر فرهنگ ایرانی بر ردیف موسیقی ایرانی
برونو نتل بر این باور بود که میراث فرهنگی ناملموس ایران کالایی فرهنگی است که به‌درستی ساختار فرهنگی ایران را در قرن نوزدهم و بیستم میلادی نشان می‌دهد. وی معتقد بود که مسائل زیر بر شکل‌گیری ردیف تأثیر داشته است:
- طبقه‌بندی در جامعه؛
- فردگرایی یا منحصربه‌فرد بودن؛
- تعارفاتی که در ابتدای مکالمات غیررسمی یا بعد از آشنایی در شرایط رسمی، از روی نیت پاک و خالص افراد بروز می‌یابد.
ترتیب گوشه‌ها در ردیف
ترتیب و توالی گوشه در ردیف به‌صورت فرود آمده، از بم به زیر، است. برای مثال، ترتیب ردیف‌های دستگاه چهارگاه به این صورت است:
- درآمد اولین گوشه است (در پایه)؛
- زابل سوم است؛
- حصار پنجم است؛
- مکلف ششم است؛
- مویه چهارمین است؛
- مغلوب هشتمین است؛
- منصوری هشتمین است؛
- در پایان، یک یا چند گوشه که فرود (خاتمه) نامیده می‌شود، موسیقی آوازی را به بخش ابتدایی برمی‌گرداند.
برای مثال، «حصار» یا «مویه» نت‌های خاص خود را دارد که خارج از ساختار اصلی الگو قرار دارند و موجب پردهگردانی می‌شوند که به این معناست که ملودی‌ها می‌توانند با استفاده از فرود به چهارگاه تغییر کنند.
جایگاه و وضعیت موسیقی سنتی در ایران کنونی
بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷، زمانی که تغییرات فرهنگی عمده‌ای در ایران اتفاق افتاد و ذائقه‌ی مردم در موسیقی تغییر کرد، موقعیت بسیار خوبی برای رشد موسیقی سنتی در ایران فراهم شد. بسیاری از گروه‌ها و خوانندگان، این بخش از فرهنگ ایران را به‌صورت حرفه‌ای دنبال کردند. مردم نیز به این سبک از موسیقی علاقه‌ی وافری نشان دادند.
این روزها، بعضی از کنسرت‌های موسیقی ایرانی در سبک‌های گوناگون در جاهای مختلف ایران برگزار می‌شوند. هر سبکی طرفداران خاص خود را دارد و بسیاری از مردم دوست دارند به کنسرت‌های سنتی ایرانی بروند تا از اجرای نوازندگان و خوانندگان محبوب خود لذت ببرند. اگر این فرصت را داشتید که به یکی از این کنسرت‌ها بروید، به‌شدت توصیه می‌کنیم که در آن شرکت کنید تا ردیف موسیقی ایرانی را بهتر بشناسید و از موسیقی سنتی ایرانی بیشتر لذت ببرید.
سفر به دنیای موسیقی ایران و گذر از موج‌های ملودی‌های سنتی، خاطره‌ای فراموش‌نشدنی و شیرین برایتان به ارمغان خواهد آورد.
پرسش‌های متداول دربارهٔ ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی از چند بخش تشکیل شده است؟
🎼 ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل می‌شود؛ بخش اصلی شامل هفت دستگاه است که اغلب موسیقی نواحی ایران را در بر می‌گیرد.
هفت دستگاه مختلف ردیف موسیقی ایرانی چه هستند؟
🎶 هفت دستگاه ردیف عبارتند از: شور، همایون، ماهور، سه‌گاه، چهارگاه، راست‌پنجگاه و نوا.
چه کسی ردیف را وارد موسیقی ایران کرد؟
🧑🏫 علی‌اکبر فراهانی و فرزندانش، موسیقی‌دانان دربار قاجار، پایه‌گذاران ردیف در موسیقی ایرانی بودند.
