زابل یکی از شهرهای تاریخی استان سیستان و بلوچستان در ایران است. از شاخص‌ترین جاذبه های گردشگری این شهر می‌توان به قلعه رستم، قلعه کهک کهزاد، گمرگ بلژیکی‌ها، کاروانسرای فرنگی، آسبادهای حوض دار، بانک ایران و انگلیس، موزه مردم شناسی زابل و آرامگاه خواجه غلطان اشاره کرد.
آثار شهر سوخته سیستان با تمدن چندین هزار ساله در ۷۰ کیلومتری زابل واقع شده اند. قدمت این شهر به دوران حکومت هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان می رسد.
جغرافیای زابل
شهرستان زابل با مساحت ۳۴۴ کیلومترمربع در ضلع شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند و از جنوب به شهرستان‌های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می‌شود.
آب و هوای زابل از نوع بیابانی و گرم و خشک با میانگین دما 22 درجه سانتیگراد است. ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر و میانگین بارش سالانه۷۴ میلیمتر می باشد.
شیوه های سفر به این شهر متنوع است:
- زمینی با خودروی شخصی
مسافت تهران تا زابل حدودا ۱۴۳۱ کیلومتر است که بین ۱۶ تا ۱۷ ساعت زمان برای رسیدن به آن لازم است. فاصله ی زابل تا اصفهان ۱۲۴۰ کیلومتر، تا شیراز ۱۱۲۲ کیلومتر، تا مشهد ۸۵۰ کیلومتر، تا زاهدان ۲۱۱ کیلومتر، تا بندرعباس ۹۲۳ کیلومتر و تا اهواز ۱۶۵۴ کیلومتر است.
- زمینی با اتوبوس
اتوبوس های بین شهری از شهرهای مشهد، زاهدان، ایرانشهر، بیرجند، گناباد، نهبندان، کرمان و جیرفت به سمت زابل وجود دارند.
- هوایی
زابل چند روز در هفته به مشهد و تهران پرواز دارد. مدت زمان سفر هوایی از تهران تا زابل یک ساعت و نیم و از مشهد به زابل 45 دقیقه تا یک ساعت است.
جمعیت و اقتصاد زابل
جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال 2016 میلادی در ایران، برابر با ۳۲۹٬۳۱۷ نفر بوده است.
محصولات عمده زراعی شهرستان غلات، محصولات جالیزی و نباتات علوفه‌ای هستند. تعدادی واحد صنعتی پرورش و نگهداری دام و طیور نیز در سطح شهرستان فعال هستند. عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان کرومیت، مرمر، سنگ لاشه است که کارگران زیادی از شهر زابل در آن ها فعال می باشند.
تاریخ زابل
هیرمند، قدیمی‌ترین بخش این شهر است که کتیبه‌های تاریخی به آن اشاره کرده اند. در دوران حکومت هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان، نام‌های مختلفی به منطقه زابل داده شده است که نشان دهنده قدمت این شهر است.
محلی که امروز زابل نامیده می‌شود در گذشته زمینهایی با تپه‌هایی از ماسه‌های روان و رسوبات دریایی بوده که قسمتی از آن در مسیر رودخانه هیرمند قرار داشته است. با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی های اطراف آن افزوده شد و با اتصال این منطقه به روستای حسین‌آباد، یک آبادی بزرگ تشکیل گردیده است.
بعدها تاسیس پادگان نظامی بر اهمیت آن افزوده است. در سال 1935 میلادی، آن آبادی را زابل نامیدند و در سال 1937 میلادی به مرکز سیستان تبدیل شد. بیراند رایس، محقق آلمانی در کتاب خود با نام زابل، زمان پیدایش این شهر را سال ۱۸۶۹ میلادی می‌داند.
جاذبه های تاریخی داخل شهر
در اینجا به ذکر آن دسته از جاذبه های تاریخی زابل می پردازیم که داخل شهر قرار دارند:
گمرگ بلژیکی‌ها
یکی از مکان هایی که اروپاییان در زابل قدیم در آن مشغول فعالیت بودند، گمرک بود که به آن گمرک بلژیکی‌ها می گویند. فعالیت این گمرک در سیستان به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد.
بانک ایران و انگلیس
این اثر تاریخی متعلق به دوران استعمار انگلستان در ایران است که تاریخچه فعالیت‌های تجاری و سیاسی استعمار در شمال سیستان و بلوچستان را در قالب یک موزه نشان می دهد.
موزه مردم شناسی زابل
این موزه در آغاز سده نوزده میلادی توسط انگلستان به عنوان کنسولگری برای اهداف استعماری در منطقه احداث شد. در سال 1989 میلادی این ساختمان به عنوان گنجینه موقت و نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان زابل عنوان یافت و بعد از ۱۸ سال موزه مردم‌شناسی فعالیت خود را در این مکان شروع کرد.
بازار سرپوشیده زابل
این بازار که از شلوغترین بازارهای شهر به حساب می آید، در زمان ناصر الدین شاه قاجار و توسط شخص شاه بنیان گذاری شد و مدتی هم به همین اسم معروف بوده است. هم اکنون یکی از مهمترین مراکز تجاری زابل می باشد.
جاذبه های تاریخی خارج از شهر
در ادامه به ذکر آن دسته از جاذبه های تاریخی زابل می پردازیم که خارج از این شهر هستند:
آرامگاه خواجه غلطان
این بنا، مهمترین زیارتگاه شهرستان زابل محسوب می‌شود که همواره پذیرای تعداد زیادی از زائر و گردشگر بوده است. این ساختمان در بالاترین ارتفاع قله کوه خواجه و در جبهه شمال شرقی به شکل مستطیل ساخته شده و شامل سردر ورودی با طاق نیزه‌دار و یک اطاق گنبد دار است.
روستای تاریخی قلعه نو
این روستا در حدود ۲۶ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار گرفته است. قلعه نو تنها روستایی در سیستان و بلوچستان است که صد در صد معماری منازل آن قدیمی و از خشت و گل ساخته شده و با همان سبک، ویژگی سنتی خود را حفظ کرده است.
تخت جمشید خشتی
ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی در سال‌های ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی آثار تاریخی پیرامون کوهی که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار گرفته است، عنوان تخت جمشید خشتی را به مجموعه قلعه کاخ های تاریخی اطلاق کرد. این مجموعه برای مسیحیان، مسلمانان و زرتشتیان مقدس است.
مجموعه قلعه کاخها در درون کوه خواجه قرار گرفته است و شامل تعداد زیادی از آثار باستانی متعلق به دوره‌های تاریخی ساسانی و اشکانی است. در بخشی از این مجموعه تاریخی، بقایای مکان‌های اسلامی و معبد بودایی در دوره های گوناگون دیده می‌شود.
دهانه غلامان
این اثر تاریخی، نام یک محل باستان شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است. دهانه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی نشین) زرنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود. یکی از بارزترین ویژگیهای این مکان تنظیم سال خورشیدی و ایجاد نظام گاهشماری در ایام باستان است.
محل دهانه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. در این محوطه تاکنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند.
ارگ خان ملک کیانی
این بنا متعلق به دوران پهلوی بوده و در دوره ای نیز متعلق به یکی از خان‌های منطقه سیستان بوده است. این ارگ در ۱۶ کیلومتری مسیر زابل به شهرستان هیرمند قرار گرفته است. بنای این ارگ به صورت مربع و متشکل از ۴ برج می باشد که هر کدام دارای ارتفاعی بالغ بر ۷۰ متر و عرض ۵ متر هستند.
آسبادهای حوض دار
این بنا در منطقه گردشگری «حوض دار» در فاصله هفت کیلومتری شهر سوخته قرار گرفته است، به طوری که گردشگر با یک ساعت کویرنوردی می‌تواند نمادی از زندگی نظام مند ۲۸۰۰ سال قبل در این منطقه را مشاهده کند.
همچنین این مجموعه از بقایای شهر قدیمی دوران ساسانیان شکل گرفته و تا زمان صفویه فعال بوده است. وجود آسبادها در کنار قلعه‌ها نشان دهنده تمدن غنی در این منطقه یعنی حد فاصل بین سیستان و دیگر نقاط استان و استان‌های همجوار است.
قلعه رستم
این بنای تاریخی در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد که در حال حاضر در اثر عوامل جوی به ویرانه تبدیل شده است. اما چهار برج و دروازه ورودی آن قابل مشاهده هستند.
گفته می‌شود این قلعه چهارصد تا پانصد سال پیش متروک شده است. متاسفانه، در این مکان تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته است، اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده آن حکایت از تاریخ طولانی دارند.
قلعه کهک کهزاد
این قلعه تاریخی در نزدیکی رودخانه هیرمند سیستان و در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد که شرقی‌ترین مرز مشترک ایران و افغانستان است. قلعه مذکور با توجه به نوع ساخت و با در نظر گرفتن موقعیت استراتژیکی منطقه، به یک دژ نظامی شبیه است.
کاروانسرای فرنگی
این بنا مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان زابل، ۹ کیلومتری جاده زابل به نهبندان واقع شده است. کاروانسرای فرنگی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
جاذبه های طبیعی این شهر
در این قسمت، جاذبه های طبیعی زابل را که در اطراف این شهر قرار دارند، معرفی می کنیم:
منطقه شکار ممنوع مک سرخ
این محدوده از مناطق زیبا و دست نخورده استان سیستان و بلوچستان است که در ۱۱۰ کیلومتری جنوب غربی زابل و در غرب پناهگاه حیات وحش هامون قرار دارد. پوشش گیاهی آن بسیار متنوع است و حیوانات کمیابی در حیات وحش این منطقه زیست می کنند.
جنگل شیله
این منطقه حفاظت شده در جنوبی ترین نقطه سیستان و همچنین جنوب پناهگاه حیات وحش هامون و شرق رودخانه شیله در فاصله ۸۰ کیلومتری این شهر قرار دارد. درخت گز پوشش قالب این منطقه است و علاوه بر آن گونه‌های گیاهی و جانوری دیگری در آن وجود دارند.
