بیرجند در ادوار مختلف تاریخ به دلیل قرارگیری در مسیر تجاری هند از رونق بسیاری برخوردار بوده است. وجود کاروانسراها و بازارهای کوچک و بزرگ نشان از رونق آن داشته است. مجموعه باغ ها، عمارت ها، ارگ ها و سایر بناهای درون شهر به اضافه مزارع و جاذبه های طبیعی بیرون این شهر، بخشی از جاذبه های گردشگری بیرجند را تشکیل می دهند و آن را دیدنی می سازند.
جغرافیای بیرجند
شهرستان بیرجَند در کشور ایران و استان خراسان جنوبی واقع شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان قاینات، از شمال شرق به شهرستان زیرکوه، از شرق به شهرستان‌های درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان خوسف و از غرب به شهرستان سرایان محدود است.
آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستان های خشک و گرم است. میانگین سالیانه درجه حرارت این شهر برابر با 16 درجه سانتیگراد است. میانگین بارش سالیانه در شهر بیرجند به طور میانگین برابر با 35.8 میلی‌متر است. همچنین این شهر در ارتفاع ۱۴۷۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است.
راه های سفر به بیرجند متفاوت و متنوع است:
- زمینی با خودروی شخصی
مسیر زمینی تهران به بیرجند، از گرمسار و سمنان می گذرد و به طبس و سپس به بیرجند می‌رسد. فاصله این شهر از تهران حدود ۱۰۶۵ کیلومتر و مدت سفر زمینی ۱۲ ساعت و نیم است.
- زمینی با اتوبوس
اتوبوس ها از پایانه جنوب تهران به مقصد بیرجند حرکت می‌کند. مدت سفر با اتوبوس حدود ۱۶ ساعت خواهد بود. از شهرهای اطراف همچون مشهد و زاهدان نیز به سمت بیرجند اتوبوس مسافربری وجود دارد.
- هوایی
فرودگاه بیرجند چند روز در هفته به شهرهای مشهد و تهران پرواز دارد. مدت سفر هوایی از تهران به بیرجند یک ساعت و نیم است.
- قطار
این شهر ایستگاه راه آهن ندارد. بنابراین باید با قطار تهران به طبس سفر کرد و پس از آن با طی مسافتی حدودا ۳ ساعت، از طبس به بیرجند رسید. مدت سفر با قطار تا طبس حدود ۱۷ ساعت است.
جمعیت و اقتصاد بیرجند
با توجه به سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 2016 میلادی در ایران، جمعیت این شهر ۲۰۳٬۶۳۶ نفر برآورد شده است. محبوب‌ترین تولیدات سنتی بیرجند مواد غذایی هستند که بخشی از اقتصاد سنتی بیرجند را تشکیل می دهند. این محصولات عبارتند از:
- سنجد، آلوبخارا، انجیر، توت خشک، بادام کوهی، گردو، شیرینی سنتی، برگه هلو، نان سمنو و نان زردی.
محصولات دیگری نیز در این شهر تولید می شوند که به شهرها و کشورهای دیگر صادر می شوند:
- عناب، زعفران و زرشک، کشک و قره قروت.
منطقه ویژه اقتصادی بیرجند یکی از قطب های صنعت در این شهر است. صنایع تولید هیدروکربن، ورق های پلی کربنات، لبنیات، محصولات چوبی، زغال فشرده، سیلیس، سنگ و غیره در این منطقه فعال است.
تاریخ بیرجند
این شهر در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر بنا شد تا در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر محلی برای زندگی مردم فراهم گردد.
سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در اطراف بیرجند حکایت از قدمت چند هزار ساله این شهر دارند.
همچنین وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های متعدد دلیلی بر قدمت تاریخی پیش از اسلام این منطقه است. نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند.
پس از ورود اسلام به ایران، بیرجند رونق بیشتری یافت. به طوری که در بعضی کتاب های تاریخی این شهر این گونه توصیف شده است: “آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه‌اند.”
در اواخر دوره صفوی با رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راه‌های دریایی و زمینی، بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان، جهانگردان یا مأموران شد.
در سال 1876 میلادی، تجارت بیرجند از طریق بندرعباس رونق گرفت و جمعیت این شهر افزایش یافت. در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب، شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.
در آغاز سده نوزدهم میلادی و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی اقدام به تأسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تأسیس نمود.
به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسولگری‌های دو کشور تعطیل گشتند.
اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه با پخش فیلم‌های صامت، فعالیت خود را آغاز نمود.
در سال‌های نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. دومین لوله‌کشی آب شهری در ایران نیز پس از تهران در سال 1924 میلادی در بیرجند انجام شد.
در سال‌های پس از 1924 میلادی، توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین، شاهراه مشهد-زاهدان را ساختند. این شاهراه که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین در آمده بود، با راه آهن ایران رقابت می‌کرد. پس از این دوره و تا به امروز بیرجند رشد و توسعه متوسطی یافته است.
جاذبه های تاریخی داخل شهر
در اینجا به معرفی آن دسته از جاذبه های تاریخی بیرجند می پردازیم که در داخل این شهر قرار دارند:
مجموعه باغ و عمارت جهانی اکبریه
این مجموعه در قالب پرونده باغ‌های ایرانی به ثبت جهانی رسیده است. بنا و محوطه متعلق به دوران قاجاری با اسلوب باغ ایرانی شامل دو عمارت، استخر و باغ محصور در درون شهر ساخته شده اند. زیبایی این مجموعه باعث شده است تا مبدل به یکی از جاذبه های تاریخی بیرجند گردد.
بخش‌هایی از عمارت اکبریه اکنون به موزه مردم شناسی و باستان شناسی تبدیل شده اند که در آن سنگواره‌های بسیار جالبی از این منطقه به نمایش گذاشته شده اند.
مدرسه شوکتیه
این بنا در سال 1906 میلادی احداث شده است. مدرسه شوکتیه در ابتدا فعالیت خود را با حضور ۷ معلم اتریشی و تعدادی مترجم ایرانی و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم است ذکر شود این مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید در ایران است.
قلعه تاریخی بیرجند
این مجموعه دفاعی بر فراز تپه‌ای مشرف بر بافت مسکونی شهر قرار دارد. میان عامه مردم معروف است که از برخی خانه‌های داخل شهر نقبی به درون قلعه قرار دارد، این نقب‌ها در گذشته برای جابه جایی و پناه گرفتن مردم به قلعه در موارد اضطراری بوده است.
ارگ کلاه فرنگی (ارگ امیر حسنخان)
این بنا به عنوان دارالحکومه محل حکمرانی بوده که در اواخر دوره زندیه احداث شده است. بنای مزبور به طور کلی از نظر فرم معماری با سایر بناهای شهری متفاوت است. این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید است و تزئینات معماری و مقرنس‌های بسیار زیبایی دارد.
باغ و عمارت رحیم آباد
این مجموعه تاریخی شامل حصار، برجهای نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی می باشد. باغ جلوه ای از الگوی باغ ایرانی است. در مرکز باغ عمارتی ساخته شده که ویژگی های معماری آن تداعی کننده نوع معماری اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
همچنیـن قدمت این بنا حداقل به دوره زندیـه بر می گردد، و به واسطه زیبایی اش از جمله جاذبه های تاریخی بیرجند به شمار می آید.
ارگ بهارستان (باغ زرشکی)
این بنا در دوران افشاریه و حدود سال های 1791-1792 میلادی ساخته شده است. گفته می شود که زمانی لطفعلی خان زند و همراهانش به اینجا پناه آوردند و مدتی را در آن سپری کردند.
ساختمان پست قدیم
این بنا در دوره قاجاریه به عنوان غورخانه (محل تولید و انبار اسلحه و تجهیزات نظامی) مورد استفاده واقع می شده است. بعدها تا سال 1983 میلادی به عنوان پست و تلگراف بیرجند استفاده شده است. هم اکنون این بنا در غالب ساختمان اداری پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی شهر بیرجند احیاء شده است.
مسجد چهار درخت
این بنا مربوط به اواخر دوره قاجار است و به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده است. در شبستان یک محراب برای نمازگزاران شیعه و دیگری برای اهل سنت در نظر گرفته شده است.
خانه اعتمادی نیا
این خانه از بناهاي اواخر دوره قاجاریه است که روی تپه ای به صورت پلکانی ساخته شده و تنها خانه ای است که از 3 معبر در 3 ضلع مختلف قابل دسترسی است .بنا دارای قسمت های مختلفی همچون سردر رودی ، هشتی ، دالان ، ایوان ، حیاط مرکزی و اتاق هایی در اطراف حیاط مرکزی است .تزئينات این خانه بیشتر آجرکاری های متعلق به دوره پهلوی است.
مجموعه تکیه نواب
این مجموعه در دوره قاجار و به فرمان یکی از زنان معتقد آن دوره ساخته شده است. مهم‌ترین ویژگی این بنا تزیینات زیبای گچبری آن است که شامل مقرنس، رسمی بندی، کتیبه‌های گچی و گچبری‌های اسلیمی و گل و گیاه است. همین ویژگی هاست که این مجموعه را مبدل به یکی از جاذبه های گردشگری بیرجند نموده است.
بازار بیرجند
این بازار دارای کاروانسراهای قدیمی است، و سابقه بعضی از آن ها به بیش از ۳۰۰ سال پیش می‌رسد. همجواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران، باعث تبدیل شدن آن به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شده است. در آن دوران بازرگانان هندی به بیرجند می‌آمدند و ادویه هندی را وارد بازار بیرجند می‌کردند.
جاذبه های تاریخی خارج از شهر
اکنون به معرفی سایر جاذبه های تاریخی بیرجند می پردازیم که در خارج از این شهر قرار دارند:
قلعه فورگ
این قلعه در روستایی به همین نام در ۵ کیلومتری بخش درمیان و در شرق شهرستان بیرجند قرار دارد. این قلعه بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به‌حساب می‌آمده است. در این محل، فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. همچنین آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است.
باغ و عمارت بهلگرد
این مجموعه در فاصله 150 کیلومتری شمال شرقی بیرجند، در امتداد جاده بیرجند-زاهدان و در روستای بهلگرد واقع شده است. مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخشهای متعددی همچون ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، محل سکونت خدمه، حیاط بیرونی و اصطبل می باشد.
باغ و عمارت بهلگرد به عنوان تفرجگاه ییلاقی حاکم محلی، در دوره قاجار بنا شده است. امروز نیز این مجموعه در زمره جاذبه های گردشگری بیرجند و بسیار پرطرفدار است.
باغ و کوشک امیرآباد
این مجموعه در ۵ کیلومتری غرب بیرجند واقع است. قدمت آن به اوایل دوره قاجاریه باز می‌گردد. در ساخت این بنا، موتیف ها و تزئینات سنتی ایرانی کار شده است. هم‌اکنون بخش‌هایی از آن به کتابخانه، دانشگاه، موزه، سفره خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.
جاذبه های طبیعی شهر بیرجند
در زیر برخی از شاخص ترین جاذبه های طبیعی بیرجند را معرفی می کنیم.
بند دره
این سد مهم‌ترین بند تاریخی بیرجند به حساب می‌آید. آب در پشت این بند دریاچه‌ای را ایجاد کرده و اطراف آن به تفرجگاه تبدیل شده است.
بنه رچ
بیرجند درختان کهنسال بسیاری دارد که برخی از آنها قدمت ۵۰۰ ساله دارند، از جمله این درختان می‌توان به درخت کهنسال بنه رچ، درخت کهنسال یکه درخت و درخت کهنسال بنه اشاره کرد.
مزارع زیبای زرشک و زعفران
این مزارع در آبان ماه که مناظر بی‌نظیری با رنگ های خاص ایجاد می‌کنند، از جمله برجسته ترین جاذبه‌های طبیعی بیرجند به حساب می‌آیند.
آبشار گیوک
این آبشار در انتهای دره‌ای سرسبز واقع شده و در سال‌های اخیر به دلیل ایجاد سد از زیبایی آن کاسته شده است. آبشار مذکور در نزدیکی روستای گیوک در پنج کیلومتری جاده بیرجند به کرمان واقع است. باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو در مسیر این آبشار وجود دارند.
