هنر تذهیب که در لغت به‌معنای طلاکاری و زراندود کردن است، هنری برای تزیین سطوح مختلف با استفاده از نقوش بدیع و زیباست. این هنر یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که شهرت بسیاری دارد و امروزه در رشته‌های مختلف از آن استفاده می‌شود. جالب اینکه هنر مزبور در سال ۱۴۰۲ خورشیدی و در هجدهمین نشست کمیته‌ی بین‌الدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت رسید.
گفتنی است که هنر کتاب‌آرایی سابقه‌ای بسیار طولانی در تاریخ ایران دارد. چندین سده پیش از ورود اسلام به ایران و در زمان پادشاهی ساسانیان، نقاش ماهری به نام مانی کتاب‌های خود را برای انتقال بهتر پیام، با نقاشی می‌آراست. طبق شواهد به‌دست‌آمده، هنر تذهیب نیز دنباله‌ی شیوه‌ی مانوی است.
هنر تذهیب چیست؟
تعریفی که در فرهنگ‌لغت‌های فارسی از تذهیب ارائه شده، چندان دقیق نیست. اطلاعات ما صرفاً محدود به نام چند تن از نقاشان و مُذهِّبان است که نویسندگان در کتاب‌های قدیمی و بیشتر تذکره‌ها از آنها یاد کرده‌اند. با این حال، می‌دانیم که لغت تذهیب واژه‌ای عربی از مصدر ذهب در باب تفعیل به‌معنای طلاست. بنابراین، هنر تذهیب را نیز می‌توان طلاکاری و زرندود کردن معنا کرد. ضمن آنکه در فرهنگ‌لغت عمید، «تزیین و نقش‌ونگار دادن اوراق کتاب‌های خطی با آب زر و لاجورد» در شرح این واژه آمده است.
اگر بخواهیم یک تعریف کلی از این هنر ارائه کنیم تعریف زیر می‌تواند تا حدودی گویای مطلب باشد:
طراحی، رنگ‌آمیزی و طلاکاری انواع طرح‌ها و نقوش گیاهی، اسلیمی، ختایی، هندسی و گاهی نقوش انسانی و حیوانی به‌منظور تزیین سطوح مختلف با قلم‌موهای ساخته‌شده از موی طبیعی سمور و گربه، هنر تذهیب نام دارد.
به‌طور معمول، نقش‌های زیبای به‌کاررفته در این هنر برای زیباترکردن انواع کتاب‌های مذهبی، فرهنگی و تاریخی، دیوان اشعار، جُنگ‌های هنری و قطعه‌های زیبای خط استفاده می‌شوند. این نقوش را می‌توان در کناره‌ها و اطراف صفحات انواع کتاب به کار بست.
انواع هنر تذهیب و کاربرد آنها
نقاشان و مذهِّبان ممکن است از هنر مزبور به شیوه‌های مختلفی برای زیباترکردن کتاب‌های دینی، به‌ویژه قرآن، استفاده کنند. این هنر در حالت کلی به دو نوع شانه‌ای و معرق تقسیم‌بندی می‌شود که در ادامه، آنها را معرفی می‌کنیم:
- تذهیب شانه‌ای: این شاخه از هنر ایرانی در دوره‌ی قاجار ابداع شد که استفاده از کاغذ ابری جزو ملزومات آن است؛
- تذهیب معرق: این شاخه از تذهیب در دوره‌ی صفوی ابداع شد که برای اجرای آن باید از کاغذهای ضخیم و مخصوص استفاده شود.
در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد این هنر در رشته‌های مختلف را شرح می‌دهیم:
هنر تذهیب خطاطی
از زیباترین هنرهای بصری می‌توان هنر خطاطی را نام برد که زیبانوشتن تنها یکی از جنبه‌های آن است. در واقع علت تمایل افراد به این هنر، مربوط می‌شود به اصول هندسی و نظام‌بندی فوق‌العاده‌ی آن. هنر خطاطی را کاری زیبا و ظریف می‌پندارند که خوش‌نویسان با دقت تمام و متناسب با سلیقه‌ی خود، آن را به ثمر می‌رسانند. در این هنر، نحوه‌ی چیدن حروف روی کاغذ، نیاز به دقت و رعايت اصول خاصی دارد که خوش‌نویسان با درنظرگرفتن آن، جملاتی زیبا و چشم‌نواز می‌آفرینند.
گفته می‌شود که بیشتر خطاطان با هنر تذهیب آشنا بوده‌اند و از ترکیب این هنر با خطاطی توانسته‌اند کلمات را با زیبایی هرچه تمام، روی کاغذ بیاورند. در هنر خطاطی تمام کلمات و واژه‌ها متناسب با قواعد و هندسه‌ی خاص و در قالب مشخصی نگاشته می‌شوند. بزرگان این هنر و مخاطبان آن نیز قرن‌های متمادی با این قواعد آشنا بوده‌اند. در هنر خطاطی بیش از زیبانوشتن، رعایت اصول و نکات ریز اوج تجلی آن را نشان می‌دهد. تاکنون، بزرگان و خوش‌نویسان سردمدار انواع رسم‌الخط‌ها و آداب‌المشق‌ها را ارائه کرده‌اند.
هنر تذهیب خوش‌نویسی
در ایران پس از اسلام، هنرمندان ایرانی برای حفظ حرمت قرآن تلاش کردند که از هنر تذهیب در زیباترکردن این کتاب استفاده کنند. این هنر بدان جهت که در نزد مسلمانان کاری ثواب بود، به‌عنوان مکمل خوش‌نویسی معرفی شد و ارزش هنر خوش‌نویسی را افزایش داد. بسیاری از سلاطین و ایرانیان هنرمند دست به تذهیب قرآن زدند و این کتاب را با تصویرهای بسیار زیبایی آراستند.
در کاخ سلاطین نیز هنرمندان و تذهیب‌کاران بسیاری مشغول به فعالیت بودند که بهترین ابزار را برای پیاده‌کردن این هنر در اختیار داشتند. آنها از طلا، سنگ لاجورد و عالی‌ترین نوع کاغذها بهره می‌بردند. این هنرمندان قرآن‌های تذهیب‌شده را به مساجد و اماکن متبرکه هدیه می‌کردند.
به‌تدریج، هنر تذهیب به‌نوعی هنر مادر مبدل شد و اصول و طرح‌های متنوعی در ضمن کار به تکامل رسیدند. سپس، این طرح‌ها در رشته‌های دیگری نظیر کوزه‌گری، گچ‌بری، سنگ‌تراشی، فلزکاری، پارچه‌بافی و قالی‌بافی کاربرد یافتند. از زیباترین آثاری که تاکنون با استفاده از این هنر خلق شده‌اند، می‌توان به سرفصل‌های کتب دوره‌ی تیموری و سرلوحه‌های کتب دوره‌ی صفویه اشاره کرد.
آنچه مسلم است خوش‌نویس هم باید تذهیب‌کار و هم نقاش می‌بود. وجود کتابی متعلق به قرن پانزدهم میلادی نشان از آن دارد که خالق اثر مسلط به هنر تذهیب، هنر خوش‌نویسی و صحافی کتاب بوده است. گفته می‌شود در گذشته، مذهّبانی که به هنر خوش‌نویسی نیز تسلط داشتند، به نام «کاتب» شناخته می‌شدند. آن دسته از هنرمندان نیز که تمامی امور مربوط به کتاب نظیر ساختن کاغذ، کتابت، پیاده‌کردن هنر تذهیب در سرفصل‌های کتاب، نسخه‌برداری و فروش کتاب را بر عهده می‌گرفتند، به‌عنوان «وراق» شناخته می‌شدند.
هنر تذهیب در رشته‌های گوناگون
این هنر علاوه بر اینکه برای تزیین کتاب استفاده می‌شود، برای موارد دیگری نیز کاربرد دارد. در زیر نمونه‌هایی از کاربرد این هنر آمده است:
هنر تذهیب در نگارگری
همان‌طور که می‌دانید، هنر نگارگری همان هنر تصویرگری به شیوه‌ای ظریف است که ویژگی‌های تزیینی دارد و از دیرباز، در شرق نزدیک متداول بوده است. این هنر معمولاً در تصویرسازی انواع کتاب‌های علمی، پزشکی، مذهبی و به‌ویژه ادبی کاربرد داشته است. جالب اینجاست که برخی هنرمندان، هنر تذهیب را زیرمجموعه‌ی نگارگری می‌دانند؛ حال آنکه این هنر در طول زمان به رشته‌ای مستقل مبدل شده است. البته در هر صورت، نمی‌توان از رابطه‌ی بین این دو هنر چشم پوشید.
چنانچه بخواهیم جایگاه این هنر در نگارگری را شرح دهیم، شاید بهترین تعریف این باشد: «هنر آراستن کتب دینی و تاریخی، بناها، تابلوها و سایر آثار هنری با نقوش زرین و رنگارنگ.»
هنر تذهیب جزو اصیل‌ترین و ظریف‌ترین هنرهای ایرانی شناخته می‌شود که در کنار سایر هنرها نظیر نگارگری، میناکاری، خاتم‌کاری و مرصع استفاده می‌شود. زمانی که سخن از تذهیب در نگارگری می‌شود، استفاده از نقوشی نظیر اسلیمی، ختایی و مشعر (تشعیر) پررنگ‌تر می‌شود. در زیر خصوصیات این نقوش زیبا شرح داده شده‌اند:
نقوش اسلیمی
از زمان آشنایی ایرانیان با خطوط عربی، تزیین کتب خطی شکل تازه‌ای به خود گرفت. هنرمندان در این دوره به استفاده از طلا جهت طراحی نقوش گل، ساقه و برگ در حاشیه، آغاز و پایان کتب و سرلوح‌ها روی آوردند. نقوش اسلیمی که پیش از اسلام نیز به‌صورت نقش‌های تزیینی گیاهی، با خطوط منحنی و درهم‌پیچیده در میان هنرمندان ایرانی رواج داشت، برای ترکیب‌بندی تذهیب استفاده شد.
هم‌اکنون، استفاده از نقوش اسلیمی به‌واسطه‌ی بهره‌گیری از الگوهای هندسی و منظم برای طراحی الگوهای تذهیب تکامل یافته است. در مواقعی از طرح‌های خطوط کوفی نیز به‌عنوان الگو در طراحی استفاده می‌شود.
نقوش ختایی
در هنر تذهیب از نقوش ساقه، برگ، گل‌های درهم‌تنیده به‌صورت مارپیچ و با رنگ‌های خاص نیز استفاده می‌شود. این نقوش به نام نقوش ختایی شناخته می‌شود و آنها را با عنوان نقوش گل و بته نیز می‌شناسیم.
نقوش مشعر (تشعیر)
ترکیب نقوش اسلیمی و ختایی و استفاده از تصاویر پرندگان، حیوانات، مناظر طبیعی و چهره‌های انسانی در کنار آنها را نقوش مشعر یا تشعیر می‌نامند. در این شیوه‌ی تزیین، استفاده از تصویر موجودات افسانه‌ای نظیر هما، سیمرغ، اژدها و جانورانی نظیر شیر، پلنگ و آهو نیز مرسوم است.
جالب توجه است که در تذهیب به‌سبک تشعیر، بیشتر از رنگ طلایی استفاده می‌شود و رنگ‌های دیگر کاربرد کمتری دارند. گذشته از آن، در تذهیب قرآن، نقوش حیوانات استفاده نمی‌شود.
هنر تذهیب روی چوب
به‌دلیل علاقه‌ی هنرمندان به تذهیب، به‌تدریج این هنر به حوزه‌های دیگر نیز راه یافت. برای مثال، استفاده از آن روی وسایل و ظروف چوبی متداول شد. در هنر تذهیب روی چوب، برای پیاده‌کردن نقوش از ابزار مختلفی نظیر مداد، پاک‌کن، پرگار، نقاله، قلم‌مو، چوب صیقل‌داده‌شده و انواع رنگ‌ها استفاده می‌شود.
تذهیب در هنر کتاب‌آرایی
در کشورمان هنر کتاب‌آرایی سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و پیشینه‌ی آن به پیش اسلام برمی‌گردد. گفته می‌شود که قرن‌‌ها پیش، نقاش ماهر ایرانی به نام «مانی» کتاب‌های خود را برای انتقال بهتر پیام به مخاطبان با نقش‌های مختلف تزیین می‌کرد. امروزه، از نقاشی‌های عصر مانی سندی در دست نداریم. این بدان جهت است که موبدان و ارباب کلیسا در آن زمان، دیانت مانی را قبول نداشتند و به همین دلیل، آثار او را از بین بردند.
هنر کتاب‌آرایی در دوره‌ی اسلام نیز به‌واسطه‌ی استفاده از هنر تذهیب ادامه پیدا کرد. پژوهشگران این هنر را دنباله‌ی شیوه‌ی مانوی می‌دانند.
هنر تجسمی تذهیب
هنرهایی که بر پایه‌ی حس بینایی و زیبایی‌شناسی دیداری خلق می‌شوند، با عنوان هنرهای تجسمی شهرت دارند. از جمله‌ی این هنرها می‌توان به نقاشی، خوش‌نویسی، مجسمه‌سازی، چاپ دستی، گرافیک و… اشاره کرد. گذشته از آن، هنرهای تجسمی گروه دیگری از هنرها با عنوان هنرهای کاربردی نظیر طراحی صنعتی، طراحی گرافیکی، طراحی مد، طراحی داخلی، هنر تزیینی و نمونه‌هایی از این دست را شامل می‌شود. هنر تذهیب نیز از جمله‌ی هنرهای تجسمی به شمار می‌رود که در طراحی نقوش آن از حس بینایی بهره می‌برند.
معرفی هنر تذهیب؛ یک هنر ایرانی
طبق مطالعات انجام‌گرفته، پیشینه‌ی هنر تذهیب به دوره‌ی ساسانی برمی‌گردد. چنانچه آثار برجای‌مانده از این دوره و سایر دوره‌ها را بررسی کنیم، متوجه انعکاس هنر تذهیب ایرانی در هنرهای رایج در سایر کشورها نظیر هند، ترکیه، عثمانی و کشورهای عربی می‌شویم. گفته می‌شود که مهاجرت هنرمندان به کشور هند در دوره‌ی صفوی باعث به‌وجود‌آمدن نوعی نقاشی به نام نقاشی ایران و هند شد و آثار بزرگی را پدید آورد.
در آن دوران، هنر تذهیب در کشورهایی نظیر ترکیه و عثمانی رونق چندانی نداشت. مهاجرت هنرمندان ایرانی به این کشورها موجب گسترش این هنر شد. از طرفی، کشورهای عربی نیز به‌واسطه‌ی حضور هنرمندان ایرانی، آشنایی مختصری با هنر مزبور داشتند؛ اما تداوم‌نیافتن حضور هنرمندان ایرانی در این کشورها، باعث شد که این هنر در آنجا به اوج نرسد.
مقصود ما از ارائه‌ی مطالب بالا، بیان این مطلب است که هنر تذهیب ایرانی در دنیا نظیر ندارد. ممکن است در کشورهای اروپایی نمونه‌هایی از این هنر را مشاهده کنید، اما آنها تفاوت بسیاری با نوع ایرانی تذهیب دارند. در ادامه، کاربرد هنر تذهیب ایرانی را در کتب مختلف بررسی می‌کنیم:
هنر تذهیب در شاهنامه‌های معروف تاریخی
اکثر شاهنامه‌های تاریخی با وجود نقوش زیبا در حاشیه و اوایل و پایان صفحات خود، جذابیت ویژه‌ای یافته‌اند. بدین ترتیب، توجه خوانندگان را به خود جلب می‌کنند و از خستگی می‌کاهند و بر لذت و زمان مطالعه می‌افزایند. ازجمله‌ی این شاهنامه‌ها می‌توان به شاهنامه‌ی دموت، شاهنامه‌ی شاه‌تهماسب و شاهنامه‌ی بایسُنقُری اشاره کرد. از این میان، شاهنامه‌ی بایسُنقُری نمونه‌ی کاملی است که از نظر زیبایی و آراستگی، کم‌نظیر محسوب می‌شود. اهمیت این شاهنامه به استفاده از هنرهایی نظیر کتابت، صفحه‌آرایی، جدول‌کشی، تذهیب و تصویر برمی‌گردد.
هنر تذهیب در کتب ادبیات و شعر
از کتاب‌های ادبی مهمی که با هنر تذهیب زینت یافته‌اند، می‌توان به دیوان اشعار شعرایی نظیر حافظ و سعدی و کتاب‌های داستانی فارسی نظیر «کلیله و دمنه» و «هزارویک شب» اشاره کرد. نقوشی که برای تزیین این کتب استفاده شده‌اند، در بخش‌های مختلفی از آنها نظیر صفحات آغازین، میانی و پایانی قرار دارند.
هنر تذهیب در کتب علمی
در دوره‌ی قاجار با گسترش سواد و علم‌آموزی در میان مردم، کتب ادبیات و علمی بسیاری به رشته‌ی تحریر درآمدند. این کتاب‌ها متناسب با توان مالی و جایگاه سفارش‌دهنده‌ی کتاب، تزیینات متعددی را شامل می‌شدند. گفتنی است کتب علمی این دوره که با هنر تذهیب زینت یافته‌اند، در زمینه‌ی موضوعات گوناگونی نظیر منطق، طب، لغت‌نامه، نجوم و هیئت نگاشته شده‌اند. صفحه‌ی نخست تمامی این کتب که در کتابخانه‌ی ملی نگهداری می‌شوند، حاوی سرلوح، کتیبه و جدول هستند.
هنر تذهیب را بیشتر بشناسید
از جمله هنرهای ایرانی که در دنیا نظیر ندارد، می‌توان هنر تذهیب را نام برد. این هنر در دوره‌ی ایران باستان وجود داشته است و در قرون اولیه‌ی دوره‌ی اسلامی به اوج شکوفایی خود می‌رسد. امروزه، نوعی از تذهیب در اروپا وجود دارد که در آن از نقوش مختلفی نظیر ساقه‌ی برگ مو، برگ‌های رنگین و گاهی تصاویر پرندگان، حیوانات و انسان استفاده می‌شود. البته، این نوع تذهیب به‌هیچ‌وجه با تذهیب ایرانی قابل‌مقایسه نیست.
پرسش‌های متداول درباره هنر تذهیب
اگر پاسخ سؤال خود را در فهرست زیر نیافتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های انتهای همین پست مطرح کنید. ما در اسرع وقت به آن پاسخ خواهیم داد.
هنر تذهیب جزو کدام نوع از هنرهاست؟
این هنر در گروه هنرهای تجسمی قرار می‌گیرد که با کمک حس بینایی خلق و درک می‌شود.
امروزه هنر تذهیب به کدام رشته‌ها راه یافته است؟
در گذشته، این هنر تنها برای تزیین کتب و نسخه‌های خطی استفاده می‌شد، سپس به‌تدریج به رشته‌های هنری دیگری نظیر نگارگری، کتاب‌آرایی و تذهیب روی چوب راه یافت.
در هنر تذهیب نگارگری بیشتر از چه نقوشی استفاده می‌شود؟
در این نوع از تذهیب استفاده از نقوش اسلیمی، ختایی و مشعر بیشتر مرسوم است.
