رودهای ایران همانند شبکه‌ای در سرتاسر ایران جریان دارند و به‌صورت فصلی پرآب می‌شوند. بعضی از رودهای دائمی از البرز یا زاگرس به طرف دریای کاسپین یا خزر می‌روند. برخی نیز به سمت خلیج فارس و دریای عمان جاری می‌شوند.
با بررسی جغرافیای ایران درمی‌یابیم که بعضی از رودهای فصلی ایران یا به یک آبگیر می‌ریزند یا قبل از رسیدن به حوضه‌ی آبریز، خشک می‌شوند. در ادامه، به حوضههای آبریز ایران و رودخانه‌هایی که به آن‌ها می‌ریزند، اشاره خواهیم کرد.
رودهای ایران به کجا می ریزند؟
رودهای ایران که هرکدام حوضه‌ی آبریز خاص خود را دارند که عبارتند از: حوضه‌ی آبریز دریای خزر، حوضه‌ی آبریز خلیج فارس و دریای عمان، حوضه‌ی آبریز دریاچه ارومیه، حوضه آبریز فلات مرکزی، حوضه‌ی آبریز مرزی شرق و حوضه‌ی آبریز قرهقوم هستند. باید این نکته را هم توضیح بدهیم که حوضههای آبریز ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق و نظایر آن باشند.
گفتنی است که حوضه‌ها بخشی از خشکی‌های زمین هستند که شیب و شکل زمین آن‌ها به گونه‌ای است که آب‌های سطح زمین را به پست‌ترین نقطه‌ی موجود در پهنه‌ی خود هدایت می‌کنند. به عبارت دیگر، هنگام باریدن باران بر پستی‌ها و بلندی‌ها آب‌های حاصل از آن با حرکت در جهت شیب زمین در یک نقطه به یکدیگر ملحق می‌شوند و به صورت رود درمی‌آیند تا به طرف دریاها، دریاچه‌ها و… حرکت کنند. این نقطه‌ی تلاقی همان حوضه‌ی آبریز است. پست‌ترین نقطه‌ی این حوضه‌ها جایی است که آب در نهایت به آنجا میریزد و ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق یا نظایر آن باشد و حوضه‌ها نام این نقطه‌ی پست را به خود می‌گیرند.
رودخانه‌هایی که بعد از ملحق شدن آب در حوضههای آبریز شکل می‌گیرند، ممکن است مسیر طولانی یا کوتاهی طی کنند. بدین ترتیب، این رودخانهها طول متفاوتی دارند. به طور کلی، رودها در چهار دسته‌ی دائمی و پرآب، فصلی و موقتی، خشک و بی‌‌‌آب و کم عمق و وسیع قرار می‌گیرند. رودخانه‌های طولانی جزو رودخانه‌های دائمی و پرآب هستند.
بزرگترین رودخانه های ایران کدام‌اند؟
اگر معیار را طول رودها در نظر بگیریم، بزرگترین رودخانه های ایران به ترتیب عبارتند از:
- رودخانه کارون: این رودخانه با طولی در حدود ۹۵۰ کیلومتر بزرگترین و طولانی‌ترین رودخانه‌ی ایران محسوب می‌شود. البته، طول آن نسبت به رود ارس کمتر است. با این وجود، چون رودخانه‌ی ارس جزو رودخانه‌های مرزی ایران است و بخشی از آن در آذربایجان و بخشی در ترکیه قرار دارد، کارون را به عنوان بزرگترین رودخانه کشور می‌شناسیم.
- رودخانه ارس: یکی از رودهای مرزی ایران با طول ۱۰۷۲ کیلومتر است که از کوه‌های بینگول ترکیه سرچشمه می‌گیرد.
- رودخانه کرخه: سومین رودخانه‌ی بزرگ ایران که از ارتفاع زاگرس سرچشمه می‌گیرد، رودخانه‌ی کرخه است. این رودخانه که طولی در حدود ۹۰۰ کیلومتر را شامل می‌شود، بعد از ورود به خاک عراق به رود دجله می‌پیوندد. بیشتر محبوبیت رودخانه‌ی مزبور به وجود سد کرخه بر روی آن مربوط می‌شود که جزو بزرگترین سدهای خاکی جهان دسته‌بندی می‌شود.
- رودخانه مند: این رودخانه که در جنوب غربی ایران واقع شده است، طولی در حدود ۶۸۵ کیلومتر را شامل می‌شود. رودخانه‌ی مزبور جزو رودهای پرآب کشورمان است که در نهایت به خلیج فارس میریزد.
- رودخانه سفید رود: این رودخانه که طولی در حدود ۶۷۰ کیلومتر دارد، از ترکیب دو رود قزل اوزن و شاهرود حاصل می‌شود. سپس، بعد از طی مسیر طولانی به دریای خزر می‌پیوندد.
البته در کشورمان رودخانه‌های بسیاری وجود دارند که هرکدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. در بالا فقط به ذکر برخی از طولانی‌ترین رودهای ایران پرداختیم.
کدام رود به خلیج فارس میریزد؟
از میان رودخانه‌های متعدد کشورمان، تعدادی از آن‌ها پس از طی مسیری مشخص در نهایت به خلیج فارس می‌ریزند. در زیر نام‌های این رودخانهها ذکر شده‌اند:
- اروندرود،
- کارون،
- جراحی،
- مُند،
- زهره،
- رود شور،
- رود مهران،
- رود نابند،
- رود رودان،
- رود جغین،
- دالکی و
- میناب.
حوضه‌ی آبریز دریای کاسپین
رودهایی که در خط ساحلی ایران به دریای کاسپین می‌ریزند، از ارتفاعات شمال البرز سرچشمه می‌گیرند؛ مانند ارس، سفیدرود، چالوس، هراز، سه‌هزار، بابل، تلار، تجن، گرگان، اترک، قره‌سو و نکا.
رود ارس از طولانی‌ترین رودهای ایران است که ۹۵۰ کیلومتر را در ایران طی می‌کند و سپس به دریای کاسپین میریزد. این رود بسیاری از مناطق ایران مانند دشت مغان در شمال غربی را آبیاری می‌کند.
سفیدرود ۶۰۰ تا ۷۸۰ کیلومتر از سرچشمه‌ی خود یعنی کوه‌های کردستان تا دریای کاسپین را می‌پیماید. دشت گیلان به دلیل وجود سفیدرود منطقه‌ای حاصلخیز به حساب می‌آید. در این رودخانه ماهی پرورش داده می‌شود.
رودخانه چالوس یکی دیگر از رودخانه‌های مهم و پرآب در شمال ایران و مناسب برای پرورش ماهی است.
هراز رودی ۱۵۰ کیلومتری است که دشتی بزرگ در استان مازندران را آبیاری می‌کند و سپس به دریای کاسپین میریزد. ماهی قزل‌آلا مهم‌ترین ماهی این رودخانه است.
رود سه‌هزار دشت تنکابن را آبیاری می‌کند.
رود بابل یکی از رودهای مناسب برای پرورش و تخم‌ریزی ماهی است.
رود تلار ۱۵۰ کیلومتر طول دارد و دشتی به نام شیرگاه در استان مازندران را آبیاری می‌کند.
تجن رودی ۱۲۰کیلومتری است که از ساری، مرکز استان مازندران می‌گذرد و ضمن فروریختن به دریا، سواحل آن را حیات می‌بخشد.
رود گرگان تقریباً ۳۰۰ کیلومتر طول دارد و دشت گرگان را آبیاری می‌کند و سپس به حوضه‌ی آبگیر دریای خزر میریزد.
رود اترک ۵۰۰ کیلومتر طول دارد و به خلیج حسین قلی در استان مازندران میریزد. البته گاهی آب کافی را از رودخانه های دیگر دریافت نمی‌کند و پیش از رسیدن به مقصد خشک می‌شود.
رود قره‌سو ۸۰ کیلومتر طول دارد و از شرق گرگان سرچشمه می‌گیرد.
رود نکا حدود ۱۰۰ کیلومتر طول دارد که از سوادکوه در گرگان سرچشمه می‌گیرد.
حوضههای آبریز خلیج فارس و دریای عمان
رشته‌کوه زاگرس منبع و سرچشمه‌ی اصلی رودهایی است که به حوضههای آبریز خلیج فارس و دریای عمان می‌ریزند. در میان تمامی این رودخانه ها، اروندرود، گاماسب، کارون، جراحی، زهره، دالکی، مند، شور، میناب، مهران و نابند از بقیه مهم‌تر هستند.
اروندرود از شناخته‌شده‌ترین رودهای ایران است که از به‌هم‌پیوستن دو رودخانه دجله و فرات در عراق شکل گرفته است. عرض این رودخانه ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر است و نسبت به سایر رودخانه‌های حوضه‌ی خلیج فارس پرآب‌تر است.
رود گاماسب از کوه‌های همدان سرچشمه می‌گیرد و به رود دیگری به نام سیمره در لرستان می‌پیوندد. این رود وقتی به خوزستان می‌رسد، کرخه نامیده می‌شود و از همین منطقه به خلیج فارس میریزد.
کارون رودی ۸۵۰کیلومتری است و بسیاری از مناطق غرب ایران را آبیاری می‌کند. این رود قابل کشتیرانی است و بهترین زمان برای کشتیرانی در آن از ماه آذر تا تیر است.
زاینده‌رود از انشعابات کارون و طولانی‌ترین رودهای ایران در مرکز کشورمان است که از زاگرس سرچشمه می‌گیرد و به باتلاق گاوخونی میریزد.
رود دز نیز که در لرستان تشکیل می‌شود، در خوزستان به کارون می‌پیوندد.
رودهای زال و مارون به هم می‌پیوندند و رود جراحی را شکل می‌دهند که در نهایت به کارون میریزد.
رود زهره از کهگیلویه در شمال استان خوزستان جریان پیدا می‌کند و در نهایت به خلیج فارس میریزد.
رود دالکی از دشت ارژن در استان فارس سرچشمه می‌گیرد و به سمت خلیج فارس و نزدیک بندرعباس جریان پیدا می‌کند.
رود مند از شمال غربی شیراز جریان پیدا می‌کند و در نزدیکی بندرعباس به خلیج فارس فرو میریزد.
رود شور بعد از عبور از زمین‌های باتلاقی و شنی تنگه‌ی هرمز، به خلیج فارس میریزد.
دو رود رودان و جغین، رودی به نام میناب را شکل می‌دهند که به شمال تنگه‌ی هرمز در خلیج فارس میریزد.
رودهای مهران و نابند از کوه‌های لرستان در جنوب استان فارس سرچشمه می‌گیرند و در نزدیکی بندر خمیر به خلیج فارس می‌ریزند.
حوضههای آبریز مرکزی و جانبی
برخی از رودهای ایران به این حوضههای آبریز ختم می‌شوند که عبارت‌اند از:
- ارومیه حوضه‌ی آبریز این رودهاست: زرینه‌‌رود با ۲۴۰ کیلومتر طول، تلخه‌رود با ۱۶۰ کیلومتر طول، سیمینه‌رود، صافی‌رود و چند رود کوچک دیگر
- مسیله در شرق قم حوضه‌ی آبریز این رودهاست: جاجرود، کرج، شور و مسیله
- حوض سلطان و حوض مره در شمال غربی مسیله، حوضههای آبریز برای این رودها هستند: مسیله، شور و حبله‌رود.
حوضه آبریز باتلاق گاوخونی
باتلاق گاوخونی در جنوب شرقی اصفهان باتلاقی ۷۰۰ کیلومتری است که با آب زاینده‌رود پر می‌شود.
حوضههای آبریز مرکز فارس و رودخانه‌های آن
سه حوضه‌ی آبریز در این منطقه وجود دارند:
- «نیریز» که با آب رود کر پر می‌شود.
- «مهارلو» که با آب سرچشمه گرفته از رود قره‌باغ پر می‌شود.
- «پریشان» که با آب دو رود فامور و آبگینه پر می‌شود.
حوضه‌ی آبریز هامون جازموریان و رودخانه های آن
هلیل‌رود و بمپور از جمله رودهای ایران در جنوب شرق کشور هستند که به این دریاچه می‌ریزند. این دریاچه در مرز استان‌های سیستان‌وبلوچستان و کرمان قرار گرفته است.
حوضه‌ی آبریز کویر لوت و رودخانه‌هایش
این کویر حوضه‌ی آبریزی است که بعضی رودها به آن می‌ریزند و بعضی نیز در این کویر فرونشست پیدا می‌کنند و در زمین ناپدید می‌شوند. این رودها عبارت‌اند از:
شور (رود دائمی)، شور گز، تهرود، رودپشت، نسا، ریگان، درختنگان (رود دائمی)، سیرچ، اندوجرد، جفتان، کهنوج، کشیت، پاشویه، نخل آب، آب خزان و چاه‌نلی.
حوضه‌ی آبریز دشت کویر و رودخانه‌هایش
بسیاری از رودهای ایران که به این حوضه‌ی آبریز کویری می‌ریزند، رودهای فصلی هستند و قبل از خالی‌شدن در گودال، به درون زمین فرو می‌روند. این رودها عبارت‌اند از:
کالیمور به طول ۵۰۰ کیلومتر، کالشور به طول ۲۵۰ کیلومتر، حبله‌رود، دامغان و موجین.
حوضه‌ی آبریز سیستان و رودخانه‌های آن
فقط ۴۰درصد از این حوضه‌ی آبریز بزرگ در ایران قرار دارد و مابقی آن در افغانستان واقع شده است.
حوضه‌ی آبریز سیستان از چند دریاچه‌ی آب شیرین تشکیل شده است که چاله‌هایی با مرز نامشخص هستند. هامون سیستان، هامون صابری و هامون پوزک از دریاچه‌های معروف این منطقه می‌باشند.
زمانی که باران به مقدار مناسب می‌بارد، این دریاچه‌ها حجم اصلی آب خود را از رودی به نام هیرمند می‌گیرند که سرچشمه‌اش در افغانستان است.
هیرمند از مسیر ۱۲۰۰ کیلومتری کوه‌ها و زمین‌های پست عبور می‌کند. دیگر رودهای کوچک این منطقه که به هیرمند می‌ریزند، عبارت‌اند از: فراه‌رود، هررود و خاش از افغانستان و بندان و شور از ایران.
حوضه‌ی آبریز نمکزار و رودخانه‌های آن
حوضه‌ی نمکزار، گودالی است که در شمال هامون سیستان قرار گرفته است و در واقع، دریاچه‌ای کوچک است. رودهایی که تأمین‌کننده‌ی آب آن هستند، همگی از غرب به آن وارد می‌شوند.
حوضه‌ی آبریز مشاکل و رودخانه‌های آن
این حوضه که در شمال هامون سیستان قرار دارد، آب خود را از رودخانه‌های مشاکل، سیمش و روتاک دریافت می‌کند.
حوضه‌ی آبخیز قرهقوم و رودخانه‌های آن
این حوضه‌ی آبخیز در شمال شرقی ایران و در کشور ترکمنستان قرار گرفته است و آب خود را از رودخانه‌های زیر دریافت می‌کند:
هریرود که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، واحه‌ی سرخس را آبیاری می‌کند و به سمت زمین شنی قرهقوم می‌رود. دیگر رودها مانند کشف‌رود، جم و باخرز که از ایران سرچشمه می‌گیرند، به آن می‌پیوندند.
با رودهای ایران بیشتر آشنا شوید
رودهای بسیاری را در این مطلب معرفی کردیم که رگ‌های جان‌بخش حوضههای آبریز خود هستند؛ اما باید یادآور شد که از دیرباز، آب همیشه در ایران مسئله‌ای حیاتی بوده است و ساکنان این سرزمین با مشکل تهیه‌ی آب مناسب دست‌و‌پنجه نرم می‌کرده‌اند. بسیاری از رودهای ایران آب شور یا فصلی هستند، همین امر موجب شده که آب شیرین قابل شرب ارزش بیشتری داشته باشد و نیاکان ما از روش‌هایی چون حفر قنات برای دسترسی به آب استفاده کنند.
واقعا رودهای خیلی زیبایی در ایران وجود دارند.