موسیقی بخشی های خراسان به‌عنوان هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود. شناخت این موسیقی و درک نوع آن برای پژوهشگران و گردشگران و دوست‌‌داران موسیقی سنتی ایرانی از جذابیت خاصی برخوردار است. شنیدن این موسیقی فرصت و موقعیتی بسیار جالب برای گردشگرانی فراهم می‌کند که می‌خواهند از هنر و فرهنگ ایران لذت ببرند. سبک موسیقی بخشی خراسان در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.
خراسان؛ مهد موسیقی بخشی ها در ایران
درحال‌حاضر، سه استان خراسان شمالی و خراسان جنوبی و خراسان رضوی در ایران وجود دارد. در گذشته، مرزبندی این منطقه‌ی تاریخی به‌گونه‌ای بود که تا افغانستان امروزی و شرق ایران و بخش‌هایی از تاجیکستان و ترکمنستان و ازبکستان گسترش می‌یافت. این منطقه به خورشید شرق شهرت داشت.
در خراسان، افزون بر حرم امام هشتم شیعیان، آرامگاه چهره‌های برجسته تاریخی و هنری و نیز شاعران بنام جای گرفته است. همچنین، از دیرباز این منطقه مهد هنر موسیقی بوده و آرامگاه بسیاری از بزرگان این هنر در خاک خراسان است؛ ازاین‌رو، آنجا به یکی از مناطق تاریخی با جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیر تبدیل شده و طرف‌داران موسیقی اصیل ایرانی را به بازدید از خود فرامی‌خواند. ازآنجاکه منطقه‌ی خراسان زادگاه موسیقی بخشی است، برخی آن را فلورانس ایران نامیده‌اند.
در میان ژانرهای مختلف موسیقی سنتی در این منطقه، موسیقی بخشی های خراسان یکی از انواع موسیقی در دستگاه سنتی و مقام موسیقی ایرانی است. موسیقی بخشی ها مانند سایر مقام‌های موسیقی فولکوریک، از زندگی مهاجران عشایر با اصلیت کُرد و ترک و نیز روستاییان ظهور یافته است. عظمت و ارزش معنوی این موسیقی به‌قدری بوده است که یونسکو آن را به‌عنوان یکی از میراث فرهنگی غیرملموس ایرانی به ثبت رسانده است.
تجربه‌ی شنیدن چنین موسیقی‌ای به‌صورت حضوری در جایی که نواخته می‌شود، احساسی فراموش‌نشدنی در ذهن فرد باقی می‌گذارد. بسیاری افراد از شرکت در محافل موسیقی لذت می‌برند؛ به‌خصوص زمانی که آلات موسیقی در این محافل با استفاده از انواع مختلف چوب ساخته شده باشند.
این موسیقی با سبک خاصِ نوازنده و خواننده همراه است؛ به این صورت که وی با فریادی دلنشین و پر فراز و فرود آواز می‌خواند و موسیقی را با بداهه‌سرایی همراه می‌کند. بسیاری از نوازندگان این ژانر موسیقی، گاه آن‌قدر در موسیقی و آواز خود غرق می‌شوند که بدون آنکه متوجه شوند تارهای سازشان انگشتشان را بریده است، به نواختن و آوازخواندن ادامه می‌دهند.
دوتار، نماد عشق در موسیقی بخشی های خراسان
آنچه این نوع موسیقی را از سایر موسیقی‌ها متمایز می‌کند، ساز آن یعنی دوتار است. همان‌طور که از نام این ساز پیداست، فقط دو تار برای نواختن دارد که نمادی از یک زوج (زن و مرد) است. نوازنده ملودی‌ها و نواهای لذت‌بخشی را می‌سازد که در حافظه‌ی شنونده تا ابد می‌ماند. یکی از معروف‌ترین آوازهای موسیقی بخشی های خراسان «نوایی» نام دارد. لحن این سبک موسیقی در دستگاه مقام موسیقی ایرانی شگفت‌انگیز است و باید حتماً آواز آن را بشنوید.
تاریخچه و مضامین موسیقی بخشی های خراسان
تاریخچه و سازندگان این نوع موسیقی برای ما ناشناخته‌اند. براساس برخی شواهد، این موسیقی سنتی ایران از دوران باستان وجود داشته و از استادان به شاگردان منتقل شده و نسل به نسل، به دوران ما رسیده است. در گذر ایام، این هنر به‌طرز چشمگیری غنی شده و جایگاهی خاصی یافته است. در گذشته، خوانندگان موسیقی بخشی های خراسان عموماً کشاورزان بودند. اصولاً این موسیقی را مردان و در زمان کارکردن در مزرعه یا در زمان استراحت، می‌خواندند که مضامینی این‌چنینی دارد:
- داستان‌های مفصل
- حوادث و اتفاق‌ها
- پندهای اخلاقی
- غم دوری و جدایی از معشوقه
- گلایه درباره‌ی رنج و غم
- حال‌وهوای عرفانی
- و دیگر عواطف و احساسات انسانی.
این سبک از آواز، نوعی خوانندگی در نسخه‌های ترکی و کردی و خراسانی زبان فارسی است که به‌مرور، راه خود را در میان محافل خانوادگی و جشن‌ها و حتی در درمان بیماران یافته است. امروزه، وضعیت این موسیقی متفاوت است و به‌شکل نوعی موسیقی مقامی برای موقعیت‌ها و مراسم شاد تبدیل شده و جزو آثار فرهنگی ایران نیز به حساب می‌آید.
این روزها، افراد و گروه‌های موسیقی در همه‌ی سنین این نوع موسیقی را می‌خوانند؛ همچنین، گروه‌های معروفی که موسیقی بخشی های خراسان را می‌نوازند به کنسرت‌های مختلف در سراسر دنیا دعوت می‌شوند تا این موسیقی را اجرا کنند. چنین نوازندگانی برای هنر منحصربه‌فرد و زیبای خود عناوین باارزشی را نیز به دست آورده‌اند.
برای نوازندگی و خوانندگی به شیوه بخشی چه‌چیزی لازم است؟
از دیدگاه خوانندگان و مردم خراسان، اگر کسی صرفاً به‌عنوان خواننده یا نوازنده بر اجرا تسلط داشته باشد، هنرمند بخشی محسوب نخواهد شد. برای تبدیل‌شدن به هنرمند واقعی موسیقی بخشی، باید از همه‌ی مهارت‌های لازم برای ساخت دوتار، اجرای موسیقی، آوازخواندن، بداهه‌سرایی، قصه‌گویی و شعرسرایی برخوردار بود.
ازآنجاکه واژه‌ی «بخشی» ریشه در کلمه‌ی «بخشش» به‌معنای «بخشیدن» یا «هدیه‌دادن» دارد، مردم معتقدند فقط خداست که می‌تواند چنین هدیه‌ای بدهد تا شخصی هنرمند شود. نوازنده و خواننده باید همه‌ی ویژگی‌های لازم برای موقعیت رفیع هنری و روحانی و عرفانی را داشته باشد. به همین دلیل، چنین هنرمندی برای مردم خراسان بسیار محترم و ارزشمند است. بسیاری از خوانندگان این سبک از موسیقی از ریش‌سفیدان و بزرگان این منطقه هستند.
سفر به خراسان، زادگاه موسیقی بخشی‌ها
زمانی که به شمال شرق ایران یعنی استان‌های خراسان سفر می‌کنید، می‌توانید از کارگاه‌های ساخت آلات موسیقی دیدن کنید و به بازدید از شهرها و مناطقی مانند بجنورد، تربت جام، شیروان، قوچان، اسفراین و درگز بپردازید. درضمن، فراموش نکنید که از نواختن موسیقی بخشی های خراسان نیز دیدن کنید. این خوانندگان در دشت‌های بنفش‌رنگ زعفران از عشق، مردم، دین و تاریخ می‌خوانند. شرکت‌کردن در محافل نوازندگان بخشی و گوش‌فرادادن به صدای ساز دست‌ساز خودشان بسیار لذت‌بخش است و قلب و روحتان را به این جادوی شرقی پیوند می‌زند.
موسیقی ایرانی یکی از جلوه‌های غنی فرهنگ ایرانی است و ما به‌عنوان ایرانیانی که کشورمان را دوست داریم، باید آن را بهتر بشناسیم.
پرسش‌های متداول درباره موسیقی بخشی های خراسان
در صورتی که پاسخ سؤال‌هایتان را در این قسمت پیدا نکردید، می‌توانید در بخش دیدگاه‌های همین بلاگ، پرسش‌های خود را مطرح کنید. ما در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.
منظور از «نواحی» در سبک موسیقی نواحی چیست؟
این سبک موسیقی به نغمه‌ها و سازها و نواهای مناطق مختلف ایران می‌پردازد. ازاین‌رو، موسیقی نواحی نامیده می‌شود. موسیقی محلی، موسیقی فولکلور و موسیقی اقوام و مقامی نیز سایر نام‌هایی است که به این نوع موسیقی نسبت داده شده است.
محیط چه تأثیری بر موسیقی بخشی های خراسان داشته است؟
موسیقی خراسان از اقلیم جغرافیایی بسیار تأثیر گرفته است. برای نمونه، موسیقی در این منطقه به دو بخش موسیقی کوهپایه‌ای و جلگه‌ای تقسیم شده است. هرکدام از این مناطق، ویژگی‌ها و نشانه‌ها و سازهای خاص خود را دارند؛ به‌طوری که موسیقی‌شناس به‌راحتی می‌تواند موسیقی آن منطقه را تشخیص دهد.
مضمون اصلی موسیقی نواحی شمالی خراسان چیست؟
محتوای اصلی موسیقی نواحی بر پایه‌ی مضامین عاشقانه، وقایع تاریخی، آیینی و اساطیری تولید می‌شوند.
