انتقال طرح یا نقش روی پارچه و کاغذ با عنوان «چاپ های سنتی» شناخته می‌شود. این انتقال معمولاً با قالب و مُهر و قلم‌موی آغشته به رنگ انجام می‌شود. البته، چاپ روی پارچه یکی از متداول‌ترین روش‌های چاپ به شمار می‌رود. در این مجال قصد داریم اطلاعات بیشتری درباره‌ی این رشته از صنایعدستی در اختیارتان قرار دهیم.
معرفی انواع چاپ های سنتی ایران و کاربرد آنها
بهطور کلی، این هنر دستی به دو روش مختلف قابل اجراست و هرکدام از آنها نیز زیرشاخه‌های مخصوص خود را دارند. این دو روش عبارتاند از:
چاپ مستقیم
در این روش، نقوش مدنظر انتخاب می‌شوند؛ سپس با استفاده از قالب یا شابلون رنگ‌آمیزی می‌شوند و روی سطوح مختلف پارچه‌ای یا کاغذی انتقال می‌یابند. شابلون وسیله‌ای مسطح و مقاوم است که نقش‌ها روی آن بهصورت مشبک بریده شده‌اند.
روش چاپ مستقیم را می‌توان یکی از آسان‌ترین و ارزان‌ترین روش‌ها دانست که نسبت به روش‌های دیگر، بیشتر استفاده می‌شود. این روش، نمونه‌های بارز زیادی دارد که «چاپ قلمکار» یکی از آنهاست. در این نوع چاپ می‌توان از نقوش مختلف گیاهی، انسانی، حیوانی یا نقوش انتزاعی استفاده کرد.
چاپ غیرمستقیم
در روش چاپ غیرمستقیم، عمل نقش‌اندازی دو مرحله‌ی مجزا دارد که در ادامه عنوان شده‌اند:
چاپ برداشت
در این نوع از چاپ، از پارچه‌های رنگی استفاده می‌شود. محلی از پارچه که قرار است طرح یا نقش روی آن چاپ شود، با مواد رنگ‌بر سفید می‌شود و طرح یا رنگ مدنظر روی آن چاپ می‌شود.
چاپ مقاوم
در روش چاپ مقاوم، زمینه‌ی مدنظر از پارچه‌ای را که قرار است چاپ روی آن انجام شود، با مواد مقاوم در برابر رنگ، مانند موم، می‌پوشانند. این کار باعث می‌شود که بههنگام رنگرزی پارچه، از جذب رنگ در این قسمت جلوگیری شود. نمونه‌ای از این چاپ با عنوان «چاپ کَلاقه‌ای» یا «باتیک» شناخته می‌شود.
چاپ های سنتی ایران کاربردهایی چنین خواهند داشت:
تهیه‌ی پوشاک، پرده، توسینی، رومیزی، سفره، جانماز، سجاده، کیف و کفش، چادر و خیمه، تابلو، جداکننده و چراغ رومیزی یا آباژور.
مختصری درباره‌ی چاپ باتیک و چاپ قلمکار
این دو نوع چاپ از نمونه‌های معروف چاپ های سنتی ایران هستند و شهرت بسیاری دارند. به همین دلیل، در این قسمت به شرح مختصری درباره‌ی آنها می‌پردازیم:
چاپ باتیک
این نوع چاپ برای نخستین بار در چین اختراع شد؛ سپس در کشورهای دیگری از قبیل مصر، هند، روسیه و ایران انتشار پیدا کرد. معمولاً برای چاپ باتیک از پارچه‌های ابریشمی استفاده می‌شود. این پارچه‌ها در ایران بهطور عمده در شهرستان اُسکو تبریز تولید می‌شوند.
در چاپ باتیک، هنرمندان ابتدا پارچه‌های پشمی را بهواسطهی ترکیبی از کربنات‌دو‌سود و صابون و جوششیرین صمغ‌گیری می‌کنند. سپس این پارچه‌ها را با ترکیب تخم خربزه و روشنک، سفید و نرم می‌کنند تا برای چاپ آماده شوند.
در مرحله‌ی بعد، هنرمندان نقش مدنظر خود را بهصورت ذهنی انتخاب می‌کنند. سپس، قالب‌ها را با موم می‌پوشانند و نقش را روی پارچه انتقال می‌دهند. در مرحله‌ی بعدی، آنها پارچه را با رنگ مدنظر رنگرزی می‌کنند؛ در این صورت، محل پوشاندهشده با موم رنگ به خود نمی‌گیرد.
درنهایت، پس از رنگ‌آمیزی پارچه و بخاردادن آن، موم یا پارافين را با آب جوش از روی آن جدا می‌کنند. برای جداکردن موم‌های اضافی نیز از مخلوط آب با سولفات‌دو‌سود و اتوی داغ استفاده می‌کنند.
چاپ قلمکار
یکی دیگر از انواع چاپ که در ایران و بهخصوص شهرستان اصفهان رونق زیادی دارد، چاپ قلمکار است. در این روش، از مُهرِ چوبی برای انتقال نقش روی پارچه استفاده می‌شود. این مهر یا کلیشه را با عنوان «قالب» می‌شناسند. بهطور معمول، این قالب‌ها با چوب گلابی تهیه می‌شوند؛ چراکه مقاومت زیادی دارند و بهراحتی تغییر فرم نمی‌دهند.
روش چاپ قلمکار در قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی در کشورمان متداول بود و طرح‌های بسیاری در آن دوران پدید آمدند. برای مثال، در دوره‌ی صفوی نوعی از چاپ قلمکار بهنام «قلمکار رز» شهرت بسیار یافت. در همین چند قرن اخیر نیز شهرهای اصفهان و رشت و کاشان در گروه مراکز عمده‌ی چاپ قلمکار قرار گرفته‌اند.
جالب توجه است که پارچه‌های استفادهشده در چاپ قلمکار، پارچه‌های پنبه‌ای و دستباف یا انواع دیگر پارچه‌ها، از قبیل پوپِلین و چِلوار هستند. این پارچه‌ها به‌منظور لباس، سفره، دستمال، سجاده، پرده، رومیزی و روتختی استفاده می‌شوند. چاپ روی این پارچه‌ها نیز با پنج رنگ اصلی سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و رنگ‌های فرعی قهوه‌ای و رنگ‌های ترکیبی دیگر با پنج رنگ اصلی انجام می‌شود.
روش کار در چاپ قلمکار به این شرح است:
- گذاشتن پارچه‌ها بهمدت یک شبانهروز در آب رودخانه؛
- خواباندن آنها در ظرف محتوی پودر خمیرشدهی پوست انار برای تبدیل آن به رنگ کرمی؛
- انتقال نقوش بهوسیلهی قالب‌ها و رنگ‌ها روی پارچه، آغشتهکردن قالب‌ها به رنگ مشکی و زدن آنها روی پارچه برای مشخصشدن طرح اصلی، آمادهکردن قالب‌های دیگر با سایر رنگ‌ها و انتقال آنها روی پارچه؛
- بخاردادن پارچه و قراردادن آن در آب و سپس در ظرف محتوی آب جوش و پوست انار و آلیزارین (جوهر روناس)؛
- آویزانکردن پارچه برای خشکشدن و تثبیت رنگ روی آنها.
چاپ های سنتی ایران را بیشتر بشناسید
هنر چاپ های سنتی یکی از صنایع دستی ایران به شمار می‌رود و کاربرد گسترده‌ای نیز دارد. شما می‌توانید نمونه‌ای از این هنر را در کارگاه‌های صنایعدستی مشاهده کنید. «دستی بر ایران» ضمن معرفی این هنر دستی، شما را به شناخت بیشتر گردشگری میراث فرهنگی دعوت می‌کند. در گردشگری میراث فرهنگی، آثار ناملموس کشورمان بررسی می‌شوند.
