شهر سوخته مکانی باستان شناختی با مساحت 151 هکتار است که از آجرهای گلی ساخته شده است. این اثر تاریخی که در فهرست میراث جهانی بشر یونسکو ثبت می باشد، در ساحل رود هیرمند، بین شهرهای زاهدان و زابل، در جنوب شرقی ایران و در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. قدمت این مکان تاریخی به عصر برنز بازمی‌گردد و از سال 3200 تا 1800 قبل از میلاد ساکنانی داشته است.
چهار مرحله از تمدن در این شهر زندگی می‌کردند. قبل از آن که این شهر متروکه شود، سه بار دچار آتش‌سوزی شد. به همین دلیل بسیاری جان خود را از دست دادند. در نتیجه، در کنار این اقامتگاه تاریخی، گورستانی وجود دارد که25,000 تا 40,000 گور را در خود جای داده است.
این بنای تاریخی از چندین تپه تاریخی تشکیل شده که در یک ردیف قرار دارند. هر یک از آن‌ها کاربردی متفاوت داشته‌اند، مثلاً کارگاه، اقامتگاه، گورستان و … بودند.
اهمیت باستان شناختی شهر سوخته و شگفتیهای آن
هیچ تردیدی وجود ندارد که این سکونتگاه بشری، اهمیت خود را مدیون آثاری است که از زیر خاک کشف شده‌اند. اشیای بسیاری که نسبتاً در وضعیت بسیار خوبی قرار داشتند در این منطقه کشف شده‌اند. اشیای منحصر به فرد کشف شده نشان از فرهنگ درخشان بخش شرقی فلات ایران دارند.
در زیر فهرستی از برخی آثار کشف شده و شگفتیهای شهر سوخته را بر اساس اعلام وب سایت‌های میراث آریا و ویکی‌پدیا ارائه می‌کنیم:
- جمجمه دختری 14 ساله که آثار جراحی مغز روی آن وجود دارد. وی احتمالاً به دلیل بیماری که تشخیص داده شده بود، فوت کرده است،
- جامی سفالی که یک بز را روی آن به تصویر می‌کشد که در حالت‌های مختلف در حال دویدن است و زمانی که این جام را می‌چرخانیم، اولین نمونه پویانمایی (انیمیشن) جهان را مشاهده می‌کنیم،
- تاس و تخته نرد که پیش‌تر در جهان کشف شده بود ، نشان می‌دهد که مردم در گذشته این بازی را انجام می‌دادند،
- یک چشم مصنوعی که به عنوان اولین نمونه در نوع خود شناخته می‌شود و از یک لایه نازک طلا روی مادّه‌ای سبک ساخته شده است،
- یک خط کش 10 سانتی‌متری با دقت بالا که نشان از مسلط بودن مردمان این شهر بر ریاضیات دارد،
- نقوش نقاشی شده زیبا بر روی قطعات چرمی همراه با پارچه‌های دیگر که هر یک چندین رنگ دارند،
- مهره مرمری که به زیبایی تراش خورده و از قبر زن جوانی با سن بین 28 تا 30 کشف شده است، و
- صدها شی جالب دیگر مانند جای عودی که بر روی یک آینه قرار دارد، کوزه‌های رنگارنگ، گردنبندهای بسیار ظریف، زغال دان، انواع مهر، کارگاه‌های سفال‌گری و جواهرسازی.
اهمیت فرهنگی شهر سوخته
شهر سوخته از نظر فرهنگی شهری غنی است که با فرهنگ جیرفت مرتبط است. به عبارت دیگر، این مکان باستانی، یک سکونتگاه بشری با فرهنگی مستقل از بین‌النهرین بوده است. کشفیات متعدد نشان داده‌اند که شهر سوخته فرهنگ قابل توجه و خاصی داشته است. در ادامه به نمونه‌های از آن می‌پردازیم:
- به گفته برخی از دیرینه شناسان، زنان نقش مهمی در جنبه‌های اجتماعی و حوزه‌های مالی خانواده داشته‌اند. درون قبر برخی از زنان، نشان‌هایی دفن شده است که اعضای برجسته جامعه را از دیگران متمایز می‌کند.
- اسکلت کشف شده از یک شترسوار حرفه‌ای نشان می‌دهد که او نامه‌رسانی بوده که بسته و نامه را به مسافت‌های طولانی می‌برده است.
- بر اساس حفاری‌های که در شهر سوخته انجام شده، در میان اصناف مختلف این شهر باستانی، کشاورزان و صنعت گران نیز وجود داشتند. بافندگان که فرش، سبد و … می‌بافتند و از دندان‌هایشان برای بافتن استفاده می‌کردند، یکی از اصناف اصلی این شهر بودند که کالاهای مختلفی می‌ساختند. دندان‌های بسیاری در شهر سوخته از زیر خاک کشف شده است.
علاوه بر این، فرهنگی که فراتر از موارد ذکر شده در بالا بوده و کشف شده است (از جمله چشم مصنوعی، جراحی مغز، خط کش، تخته‌نرد و …) همگی حاکی از فرهنگ غنی عمومی در این سکونتگاه بشری عصر برنز در جنوب شرقی ایران می‌باشد.
سقوط شهر سوخته
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، آن‌چه که موجب پایان تمدن در این سکونتگاه بشری بوده است، تغییر مسیرهای مداوم آب و تغییرات جوی بوده است. این منطفه در گذشته مرطوب بوده و سرشار از منابع آب و درختان زیاد بوده است. ساکنین آن از سوزاندن چوب سوخت را تامین می‌کردند. در نتیجه کم‌تر شدن منابع آب و بیشتر شدن گرمای شهر، ساکنان آن شهر را ترک کردند و شهر سقوط کرد.
کشفیات باستان شناختی بیشتری در حال انجام است
حفاری‌های زیادی در تپه‌های تاریخی شهر سوخته در حال انجام می‌باشد. گهگاهی، خبری در مورد یافته‌های جدید در این مکان به گوش می‌رسد. همچنین باید گفت که انجام حفاری‌های باستان شناختی در این مکان کار آسانی نیست زیرا آب و هوای این منطقه نامساعد است. طوفان شن، دمای بالای کویر و دیگر مشکلات جوی از دشواری هایی است که متخصصان باستان شناسی با آن دست به گریبان هستند.
با این حال، برخی متخصصان در حال کار بر روی غذای مردم این منطقه هستند. آن‌ها دریافته‌اند که عدس و ماهی از غذاهای اصلی مردم شهر سوخته بوده است. اطلاعات بیشتر در مورد این شهر هنوز در دست کشف است.
برای خواندن مطالب مشابه، به فهرست میراث فرهنگی ملموس ایران در یونسکو مراجعه کنید!
