قلعه بُمپور یکی از قلعه‌های نظامی و مهم آسیاست که بر بالای تپه‌ای دست‌ساز در غرب ایرانشهر، از توابع استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این بنا به‌علت قدمت تاریخی‌اش، توجه گردشگران بسیاری را به خود جلب کرده است و به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی ایرانشهر شناخته میشود. بنای مزبور از آثار ثبت ملی ایران نیز به شمار می‌رود که باید از آن محافظت شود.
وجه تسمیه قلعه بمپور ایرانشهر
به‌عقیده‌ی بسیاری از صاحب‌نظران، قلعه‌ی بمپور در ابتدا به‌صورت بهمن‌پور خوانده می‌شد و بعدها مخفف آن استفاده شد. در واقع، بر اساس اسطوره‌های ایرانی این قلعه در گذشته به پسر اسفندیار یعنی بهمن تعلق داشته است.
علاوه بر آن، با استناد به برخی کتب تاریخی، متوجه می‌شویم که محل قرارگیری قلعه را در گذشته با عنوان بن‌پهل به‌معنای شهر آخر می‌شناختند. سپس، به‌تدریج به بن‌فهل، بن‌فول، بن‌فور، بن‌پور و در نهایت به بُمپور تغییر نام داده است. البته امروزه، بسیاری از اهالی ایرانشهر این بنا را به‌اشتباه بَمپور می‌خوانند.
دیرینگی ساخت بنا
گفته میشود که قلعه بمپور در دوره‌های مختلف و به‌ویژه در میانه‌های دوره‌ی قاجار، نقش تاریخی مهمی در تحولات سیاسی منطقه ایفا کرده است. به همین دلیل، تاکنون بسیاری از باستان‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی تلاش کرده‌اند که اطلاعات توصیفی دقیقی از این قلعه ارائه دهند. البته، قبل از انجام کاوش‌های باستان‌شناسان، شخصی به نام فیروز میرزا فرمانفرما، حاکم کرمان و بلوچستان به مطالعه‌ی این قلعه پرداخته است. این شخص و پسرش عبدالحسین، نخستین افرادی هستند که موفق به ارائه‌ی اطلاعات توصیفی دقیقی از قلعه شده‌اند.
پس از آن، باستان‌شناسی مجارستانی به نام ارل اشتاین ضمن کاوش در تپه‌ی بمپور، موفق میشود اطلاعات مختصری درباره‌ی سفال‌های کشف‌شده از منطقه و ویژگی‌های قلعه‌ی بمپور ارائه کند. کاوش‌های سایر باستان‌شناسان نیز اطلاعات اندکی در اختیارمان قرار می‌دهند. ما اکنون درباره‌ی تاریخ دقیق ساخت قلعه‌ی بمپور اطلاعات دقیقی نداریم.
در واقع، اطلاعات ما درباره‌ی دیرینگی ساخت قلعه محدود به این است که ساختمان آن بر روی قسمتی از تپه‌ی متعلق به عصر مِفرَغ بنا شده است. در این راستا شواهد باستان‌شناسی مختلفی را بر اساس کاوش‌های انجام‌گرفته در سال ۱۳۹۶ خورشیدی ارائه کرده‌اند. در طی این کاوش‌ها همچنین مشخص شده است که ساختار اصلی و بقایای قلعه به دوره‌ی قاجار تعلق دارد. از بقایای بنای مزبور می‌توان به خاکستر، سفال، پای‌افزارهای سنتی (سواز) و… اشاره کرد.
جالب توجه است که حاکم وقت بلوچستان، عبدالحسین میرزا فرمانفرما اظهار کرده است که اطلاع دقیقی از بانی قلعه ندارد. به همین دلیل، باستان‌شناسان در یک فصل کاوش و گمانه‌زنی سعی در مشخص کردن زمان ساخت اولیه بنا داشته‌اند. در این مدت، آنها متوجه شده‌اند که بنای مزبور نهایتاً می‌تواند به دوره‌ی نادرشاه افشار تعلق داشته باشد. هرچند، تعدادی از باستان‌شناسان آن را متعلق به دوره‌های ساسانی و اشکانی می‌پندارند.
اسناد تاریخی نیز حاکی از آن‌اند که در سال ۱۸۴۵ میلادی و در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار قلعه بمپور به توپ بسته شده و متروکه میشود و رو به ویرانی می‌گذارد.
ویژگی‌ها و سبک معماری قلعه بمپور
قلعه‌ی بمپور که مردم محلی آن را با عنوان کَلات می‌شناسند، جزو آثار شاخص سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود که در مقاطع مختلفی از تاریخ به‌عنوان مرکز حکمرانی نیز استفاده می‌شد. این قلعه به‌همراه تپه‌ای که بر روی آن واقع شده است و سایر آثار تاریخی پیرامون خود، مجموعه‌ی تاریخی درخور توجهی را تشکیل می‌دهند. به‌طور کلی، مجموعه‌ی بمپور در حوزه‌ی جغرافیایی و فرهنگی مکران- جازموریان و در دشتی هموار در ضلع شمال غربی شهر بمپور قرار دارد.
قلعه‌ی موجود در این مجموعه، بدون درنظرگرفتن تپه‌ای که بر روی آن قرار دارد، ابعادی به طول ۲۲۰ و عرض متغیر را شامل میشود. جالب توجه است که عریض‌ترین قسمت این قلعه اندازه‌ای در حدود ۱۵۰ متر دارد. در ساخت قلعه‌ی مدنظر، بیشتر از خشت و گل بهره برده‌اند و استحکام‌بخشی دیوارهای آن از طریق شاخه و تنه‌ی درختان، به‌ویژه درخت خرما صورت گرفته است.
این قلعه شکلی بین مستطیل و بیضی دارد و شامل سه بخش اصلی است که عبارت‌اند از:
- صحن جنوبی یا سربازخانه‌ی اول یا قسمت انتهایی: در این قسمت دیوارهای اصلی، درب‌های ورودی و خروجی و چندین برج و بارو برای حفاظت از قلعه وجود دارند. در مرکز دیوارهای غربی و شرقی این قسمت از بنا دو برج استوانه‌ای‌شکل قرار دارند که بسیار زیبا جلوه می‌کنند. این برج‌ها در گذشته شامل چهار برجک دیده‌بانی در چهار گوشه‌ی خود بوده‌اند که امروزه تنها دو برجک از آنها باقی مانده است. ارتفاع این برجک‌های دیده‌بانی به دو متر می‌رسد.
- صحن میانی یا سربازخانه‌ی دوم: در این قسمت خانه‌های مسکونی و برج و بارو قرار گرفته‌اند.
- صحن شمالی یا بخش حاکم‌نشین یا بخش فوقانی: از میان بخش‌های مختلف قلعه، بخش حاکم‌نشین برج مدوری دارد که بلندترین نقطه‌ی آن محسوب میشود. ارتفاع برج موجود در این بخش نسبت به پست‌ترین نقطه‌ی قلعه یا دروازه‌ی ورودی، ۳۵ متر بالاتر است.
گذشته از برج‌های قلعه، محوطه‌ی داخلی آن نیز معماری زیبایی دارد. این محوطه شامل ردیفی از اتاق‌های چسبیده به دیوار است که برای امور مختلف استفاده می‌شدند. این قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز به ارتفاع ۸۰ متر قرار دارد.
جالب توجه است که دیوارهای شرقی و غربی بنای مزبور فاصله‌ی زیادی از یکدیگر دارند و در ضلع جنوبی به هم نزدیک می‌شوند. ضلع جنوبی این بنا کوچک‌ترین ضلع آن به شمار می‌رود. در گذشته، هرکدام از اضلاع بنا برجی استوانه‌ای را در خود جای داده بود و در حالت کلی، تعداد برج‌های قلعه به ۱۰ عدد می‌رسید.
در محوطه‌ی قلعه، یک حلقه چاه نیز وجود داشته که ساکنان از آن استفاده می‌کرده‌اند. قسمت داخلی این چاه در گذشته سنگ‌فرش بود و شکافی در آن تعبیه شده بود تا درصورتی که دشمن قلعه را محاصره کرد، نیروهای قلعه از این شکاف به بیرون راه پیدا کنند. امروزه، با گذشت زمان، حرکت شن‌ها به سمت چاه باعث شده است که شکاف موجود در محوطه‌ی داخلی آن مسدود شود. با‌این‌حال، خود چاه هنوز پابرجاست.
پوشش گیاهی در منطقه‌ی قرارگیری قلعه بمپور
جالب توجه است که آثار آتش‌سوزی گسترده و خاکستر مواد سوخته در قلعه‌ی بمپور از نمودهای بارز آن است که در جای‌جای آن مشاهده میشود. این آثار تنها محدود به آشپزخانه یا چاله‌ی دورریز بنا نمی‌شود. باستان‌شناسان با توجه به تنوع و فراوانی آثار سوخته در این بنا، توانسته‌اند مطالعات تخصصی خود را در زمینه‌ی گیاهان موجود در منطقه کامل‌تر کنند. چراکه موادی که سوزانده می‌شوند، معمولاً چوب گیاهان یا ساقه‌ی آنها هستند.
بررسی بقایای مواد سوخته، باستان‌شناسان را به این نتیجه رسانده که پوشش گیاهی منطقه‌ی بمپور غالباً شامل نمونه‌های ذیل بوده است:
- درختان گَز، بید، آکاسیا، کَهور و خرما.
از این میان، درخت گز به‌عنوان ماده‌‌ی سوختی و درختان بید، آکاسیا و کهور به‌عنوان مصالح ساختمانی در مقاوم‌سازی ساختمان استفاده می‌شدند. با بررسی اکولوژی و پراکنش جغرافیایی این درختان مشخص شده که آنها گیاهان بومی همین منطقه هستند.
گذشته از آن، در میان بقایای مواد سوخته، گیاهانی نظیر غلات (گندم و جو)، میوه‌ها (خرما) و صیفی‌جات (هندوانه و خربزه) نیز وجود داشتند. این گیاهان نشان می‌دهند که در گذشته، اهالی منطقه به فعالیت‌های کشاورزی نیز مشغول بوده‌اند. به غیر از این گیاهان، بذرهای سوخته‌ای از گیاهان خودرو یا علف‌های هرز نیز شناسایی شدند که شامل نمونه‌های ذیل بودند:
- چاودار، مرغ، جاروعلفی، گندمیان خودرو، ماشک، گَوَن، یونجه، اسفناجیان، سیاه‌شور، علف هفت‌بند، واکاریا، سریشک و جگن.
قلعه بمپور؛ دژی با عظمت تاریخ که باید دید
قلعه بمپور ازجمله بناهای تاریخی ایرانشهر است که هنوز قدمت آن به‌درستی مشخص نشده است. با وجود این، به‌دلیل برخورداری قلعه از معماری زیبا، گردشگران مشتاق بازدید از آن هستند. دستی بر ایران توصیه می‌کند که ضمن بازدید از این بنا، سعی کنید تنها اثری که از شما در محل بازدید برجای می‌ماند، ردپایتان باشد.
پرسش‌های متداول درباره قلعه بمپور
در این قسمت ما به تعدادی از پرسش‌های متداول در خصوص قلعه پاسخ داده‌ایم. چنانچه پاسخ پرسش خود را در این فهرست نیافتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های انتهای همین پست مطرح کنید.
قلعه بمپور کجاست؟
این قلعه در ۲۴کیلومتری غرب ایرانشهر، بخش بمپور و در یک‌کیلومتری شمال شهر بمپور بر روی تپه‌ای دست‌ساز واقع شده است.
بهترین زمان بازدید از قلعه بمپور چه زمانی است؟
با توجه به هوای گرم حاکم بر استان سیستان و بلوچستان، بهتر است در فصول سرد سال یعنی پاییز و زمستان به این استان مسافرت کنید.
دیرینگی ساخت قلعه بمپور به چه زمانی برمی‌گردد؟
درباره‌ی دیرینگی ساخت قلعه اطلاع دقیقی در دست نیست. تعدادی از باستان‌شناسان باور دارند که بنای قلعه مربوط به دوره‌های ساسانی و اشکانی است. تعدادی دیگر آن را به زمان حکومت نادرشاه افشار و برخی به زمان قاجاریه نسبت می‌دهند.
