مسجد جامع اصفهان که با عنوان مسجد جمعه و مسجد جامع عتیق اصفهان هم شناخته می‌شود، یکی از بهترین نمونه‌های معماری آیینی و مذهبی در ایران است. این مسجد در سال ۲۰۱۲ میلادی، در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسید و از زیباترین جاهای دیدنی اصفهان به حساب می‌آید.
این بنای فاخر، قرن‌ها تاریخ معماری اسلامی در ایران را به نمایش گذاشته است و به‌عنوان یک اثر تاریخی قابل‌استناد، بینش مفیدی برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ برای درک بهتر معماری اسلامی در ایران فراهم می‌کند.
این مسجد را می‌توان یکی از بهترین نمونه‌های معماری اسلامی شناخت که به‌مانند الگوی منحصر‌به‌فردی برای طراحی مساجد دیگر استفاده شده است. آنچه این مکان باستانی را منحصر‌به‌فرد می‌کند، سلیقه‌ی هنرمندانی است که به هر نقطه‌ی آن جلوه‌ی خاصی بخشیده‌اند. هنر آن‌ها را می‌توان در تزیینات شبستان‌ها، گچ‌بری‌ها، کاشی‌کاری‌های ایرانی و همچنین خوشنویسی‌ها یافت.
شبستان‌ها عبارت‌اند از سالن‌ها و فضاهای زیرزمینی که در آن‌ها نماز خوانده می‌شود و در معماری سنتی مساجد به چشم می‌آیند.
اهمیت مسجد جامع در ساخت شهر اصفهان
به‌گفته‌ی مورخان، پیش از ایجاد شهر متمرکز اصفهان، این منطقه که به‌نام «سپاهان» شناخته می‌شده، مجموعه‌ای از روستاهای کوچکی بوده است که در اطراف زاینده‌رود شکل گرفته بوده‌اند.
«یاوان» روستایی در مرکز این مجموعه بوده که هسته‌ی اولیه‌ی مسجد در آن ایجاد شده است. یکی از کانال‌هایی که جریان آب زاینده‌رود به آن هدایت می‌شد، از کنار این مسجد می‌گذشت و تا مدت‌ها این نهر از داخل حیاط مسجد عبور می‌کرد و بعدها زیر کاشی‌های کف حیات مدفون گردید. این مسجد هسته‌ی اولیه‌ی شکل‌گیری شهر اصفهان بوده است، اصفهانی که در دوره‌های تاریخی بعدی رشد و گسترش یافت و به یکی از قطب‌های مهم کشور تبدیل شد و مسجد جامعش نیز شاهکاری بی‌نظیر در میان مساجد دنیاست.
تاریخ مسجد جامع اصفهان
مجموعه‌ی مسجد، از طریق بخش‌های گسترده‌ای که طی دوره‌های تاریخی مختلف به آن افزوده شده، به وضعیت کنونی رسیده است. بنابراین، این بنا را نمی‌توان به دوره‌ی تاریخی خاصی منسوب کرد. کاوش‌های باستان‌شناسی و شواهد تاریخی حاکی از آن است که قدمت ساختار مرکزی این مسجد به دوره‌ی پیش از اسلام برمی‌گردد.
گفته می‌شود که این بنا در ابتدا به‌عنوان آتشکده ساخته شده بود و برای انجام آیین‌های مذهبی از آن استفاده می‌شد. کشف پایه‌ی ستونی منقش به نقوش دوره‌ی ساسانی، تأییدی بر این فرضیه است.
پس از حمله‌ی اعراب که در نتیجه‌ی آن، مسلمانان ایران را تسخیر و بر آن فرمانروایی کردند، این بنا بازسازی و به‌عنوان مسجد استفاده شد. معماران دوره‌ی عباسی، مسجد را با خشت و آجر ساختند. طی سال‌ها، مجموعه‌های بسیاری ساخته و به ساختار اصلی مسجد اضافه شد.
در قرن هشتم میلادی، گنبدی بر فراز مقصوره‌ی مسجد برافراشته شد؛ بدین ترتیب، مسجد شبستانی به مسجد چهارایوانی تبدیل و الگویی برای ساخت مساجد در جهان اسلام گردید. مساجد چهارایوانی با عنوان «مساجد ایرانی» شناخته می‌شوند. مسجد جامع اصفهان را می‌توان پیش‌آهنگ مساجد در معماری دانست.
تحول معماری ایرانی را می‌توان در این بنا مشاهده کرد. این مسجد دارای سبک‌های معماری دوره‌ی عباسیان تا صفویه است و نقش درخورتوجهی در درک معماری اسلامی در ایران ایفا می‌کند.
معماری مسجد جامع اصفهان
ازآنجاکه معماران ایرانی در طراحی و ساخت، سبک معماری مختص به خودشان را دنبال می‌کنند، سبک ایرانی مسجد‌سازی تأثیر چشمگیری در شکل‌گیری و توسعه‌ی معماری اسلامی داشته است.
کاشی‌کاری‌های زیبا و دلنشین به‌کار‌رفته در ورودی مسجد، سبک ایرانی‌اسلامی خود را حفظ کرده و جلوه‌ی شگفت‌انگیزی برای مسجد خلق کرده‌اند. افزون بر این، گنبدها و تالارهای چهل‌ستون بسیار چشمگیری در این مجموعه وجود دارند.
مسجد مساحتی بیش از ۱۰۴۰ متر‌مربع را در بر می‌گیرد. معماران، در طراحی اجزای مختلف این مسجد از طرح‌های دایره‌ای استفاده کرده‌اند. بااین‌حال، ستون‌ها سطح مقطع مربعی دارند و نقوشی روی آن‌ها حک شده است.
در حیاط این مسجد، چندین ظرف سنگی بزرگ (سنگاب) وجود دارد. معمار، پنجره‌های شش‌گوشی برای مسجد طراحی کرده است. گچ‌بری‌های تزیینی بالای پنجره‌ها، همگی نشان‌دهنده‌ی معماری ظریف و دلنشین دوره‌ی صفویه هستند و به خلق محیطی هرچه زیباتر کمک می‌کنند.
تزیینات گچ‌بری سالن ورودی مسجد، نمایانگر پیشینه‌ی تاریخی آن است. این گچ‌بری‌ها منشأ دیلمی دارند و از قرن دهم میلادی در این مسجد باقی مانده‌اند.
حتما بخوانید: کاشی کاری ایرانی؛ تاریخچه، انواع و سیر تحول آن
گنبدهای مسجد جامع عتیق
دو گنبد اصلی تاج‌الملک و نظام‌الملک در حیاط مسجد عتیق قرار دارند. نظام‌الملک و تاج‌الملک دو وزیر دربار سلجوقیان بودند که باهم رقابت داشته‌اند و هریک گنبدی برای این مسجد ساخته‌اند.
گنبد نظام‌الملک در ایوان جنوبی مسجد ساخته شده است و یکی از بهترین نمونه‌های معماری دوران سلجوقی است. برای ساختن و آراستن این گنبد از طرح‌هایی بسیار زیبا، با مصالح آجر و گچ استفاده شده است.
گنبد تاج‌الملک که یکی از شاهکارهای شیوه‌ی معماری رازی است، در ضلع شمالی ساخته شده. نقوش هندسی داخل این گنبد نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. گنبد تاج‌الملک از گنبد نظام‌الملک کوچک‌تر است؛ اما با هنرمندی و ظرافت بیشتری ساخته شده و همانند گنبد نظام‌الملک، روی استوانه‌ای سوار شده و به‌مرور از چهارضلعی به هشت و شانزده‌ضلعی رسیده است. به گنبد تاج‌الملک، «گنبد خاگی» (تخم‌مرغی) نیز گفته می‌شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره گنبدها حتما بخوانید: گنبدهای ایران؛ تاریخچه، انواع و معماری خاص ایرانی
ایوان‌های مسجد جامع اصفهان
معماران اصفهانی، در دوره‌های تاریخی مختلف، ایوان‌های خیره‌کننده‌ای را به بخش‌های دیگر مسجد افزوده‌اند. این ایوان‌ها عبارت‌اند از:
- ایوان صاحب در قسمت جنوبی
- ایوان درویش در قسمت شمالی
- ایوان استاد در قسمت غربی
- ایوان شاگرد (صفه‌ی شاگرد) در قسمت شرقی
حتما بخوانید: ایوان های ایرانی؛ خاستگاه، انواع و ویژگی‌های متمایزکننده آن‌ها
تزیینات مسجد
مسجد جامع اصفهان، از نظر آراستگی، یکی از نقاط اوج معماری ایرانی به حساب می‌آید. در دوره‌های تاریخی مختلف، معماران چیره‌دستی برای زیباکردن چهره‌ی این عروس بناهای ایرانی کوشیده‌اند. به این صورت که در قرن دهم میلادی، دیوارها با کاهگل بسیار نرم پوشانده شده بود و از آجرکاری سنتی برای تزیین ستون‌ها استفاده شده بود و ازآنجاکه استفاده از تصویر انسان و حیوان در مساجد مجاز نبود، خطوط هندسی و ذهنی در آرایه‌ها کاربرد داشت.
در دوره‌ی سلجوقی از خطوط بنایی عمود بر هم و تزیینات گچی استفاده شد. در دوره‌ی ایلخانان مغول، بیشتر از نقش‌های الهام‌گرفته از طبیعت برای گچ‌بری در محراب‌ها کمک گرفتند. در دوره‌ی تیموریان نیز استفاده از کاشی‌های رنگی و رسمی‌بندی بین کاشی‌ها برای آراستن حیاط‌ها کاربرد یافت. صفویان دنباله‌روی روش تزیین تیموریان بودند. در این دوره، کاشی هفت‌رنگ برای آراستن بنا رایج گشت. مقرنس‌سازی در ایوان شرقی و به‌کارگیری ترکیب آجر و کاشی در چهار ایوان اطراف حیاط از هنرنمایی‌های عهد صفویان است.
در دوره‌ی قاجار، به‌دلیل انتقال پایتخت از اصفهان به تهران و کم‌توجهی شاهان قاجار به این بنا، مرمت چندانی در آن رخ نداد؛ فقط سکوهایی آجری بدان اضافه شد و مدفن علامه‌مجلسی که در این مسجد قرار دارد مرمت گردید.
از «مقرنس کاری چیست؟ سیر تحول آن در معماری ایرانی» چه می‌دانید؟
نام شاهان و هنرمندان بر کتیبه‌های مسجد
در مسجد جامع اصفهان کتیبه‌های مختلفی از دوره‌های تاریخی گوناگون وجود دارد که نام بزرگانی بر آن‌ها حک شده است. در این کتیبه‌ها نام هفت پادشاه، ازجمله ملکشاه سلجوقی و شاه عباس صفوی، هفت مشاور و ناظر، مانند خواجه نظام‌الملک و محمد‌حسین‌خان صدر اصفهانی آورده شده است؛ همچنین نه نفر بانی و مباشر و بیست‌ونه هنرمند و خطاط و گچ‌بر بر این کتیبه‌ها معرفی شده‌اند.
جاذبه‌های گردشگری خاص این مسجد
ایوان صاحب در دوره‌ی سلجوقی در مسجد جامع ساخته شد. کاشی‌کاری‌های زیبا و پرجزئیات ایوان استاد، متعلق به دوره‌ی سلجوقی است. این کاشی‌کاری‌ها که با خوشنویسی‌هایی با خطوط ثلث و نستعلیق مزین شده‌اند، صحنه‌های چشم‌نوازی به وجود آورده‌اند و مهارت‌های زیاد هنرمندان آن را به نمایش گذاشته‌اند. در ضمن، گچ‌کاری‌های تزیینی آن، متعلق به دوره‌ی صفویه است.
منبرهای چوبی حکاکی‌شده از ویژگی‌های درخورتوجه این مسجد است که می‌توان آن‌ها را از نقطه‌نظرهای مختلف بررسی کرد. کتیبه‌های آجری گنبد‌خانه‌های شبستان مظفری که به خط کوفی تحریر شده‌اند بسیار خیره‌کننده هستند. آن‌ها هم به نوبه‌ی خود، جاذبه‌های دیگر این مجموعه‌اند که زیبایی معماری آن را دوچندان می‌کنند.
معماران طی سال‌ها بخش‌هایی را به قسمت اصلی مسجد اضافه کرده‌اند که هریک از آن‌ها نمایانگر ویژگی‌های معماری استادانه و زیبایی هستند. برخی از این ویژگی‌ها به دوره‌های تاریخی مختلفی، ازجمله سلجوقیان، عباسیان، صفویه و دیلمیان تعلق دارند.
بازدید از مسجد جامع اصفهان
همه‌ساله گردشگران ایرانی و خارجی بسیاری از این بنای تاریخی بازدید می‌کنند. آن‌ها در این مسجد می‌توانند معماری اسلامی ایران را در بهترین وضعیتش مشاهده کنند.
اکثر آژانس‌های تورگردان ایران، این بنا را در فهرست مکان‌های دیدنی تورهای خود قرار می‌دهند. بااین‌حال، اگر شما به‌صورت شخصی به این شهر رفتید، حتماً سری به جاذبه‌های گردشگری اصفهان، به‌خصوص این مسجد، بزنید.
مسجد جامع عتیق اصفهان را تماشا کنید!
ویدیوهای مسجد جامع عتیق اصفهان
منبع: صفحه اینستاگرامی farhadkhabazan@ و mirbagheri.ph@
مسجد جامع اصفهان کجاست؟
برای بازدید از این مسجد تاریخی کافی است به میدان قیام اصفهان و سپس به خیابان علامه مجلسی بروید یا از لوکیشن زیر استفاده کنید:
پرسش‌های متداول درباره‌ی مسجد جامع اصفهان
در صورتی که پاسخ پرسش‌های خود را در ادامه نیافتید، می‌توانید در بخش دیدگاه‌های همین پست سؤال‌های خودتان را مطرح کنید. ما در اسرع وقت به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.
چه کسی مسجد جامع اصفهان را ساخت؟
از اینکه چه کسی اولین بار دستور ساخت این مسجد را صادر کرد، اطلاعات دقیقی در دست نیست. این مسجد بارها بازسازی گردید و در دوره‌های مختلف، بناهایی به آن اضافه شد.
مسجد جامع اصفهان چند سال قدمت دارد و در چه سالی ساخته شده است؟
بنابر اسناد موجود، بنای اولیه این مسجد در سال ۷۷۷ میلادی ساخته شده است. در سال ۸۴۶ میلادی، به‌فرمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد اولیه تخریب و مسجدی جدید جای آن ساخته شد.
معماری مسجد جامع اصفهان مربوط به چه دوره‌ای است؟
این مسجد در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شد؛ اما عمده‌ی تغییرات و معماری آن مربوط به دوره‌ی سلجوقی است.
منظور از طراحی «مسجد ایرانی» در ساخت مسجد جامع اصفهان چیست؟
مسجد جامع اصفهان تا زمان سلجوقیان معماری خاصی نداشت. در این دوره، بازسازی‌های اساسی در این مسجد انجام و در نهایت، مسجد چهارایوانی کنونی طراحی و ساخته شد. این سبک طراحی مسجد را که پس از این دوره رایج شد، «مسجد ایرانی» نامیده‌اند.
مسجد جامع اصفهان چند محراب دارد؟
مسجد جامع اصفهان دارای چهارده محراب است. شش محراب آن از کاشی، پنج محراب از سنگ و سه محراب از گچ ساخته شده‌اند.
