هنرهای دستی

هنرهای دستی و صنایع دستی ایران؛ میراث کهن و هویت امروز

صنایع دستی ایران نه تنها بازتاب هنر و ذوق مردمان این سرزمین کهن است، بلکه روایتگر تاریخ، فرهنگ و هویت ایرانی به شمار می‌آید. هر قطعه‌ی دست‌ساز، چه یک قالی پرنقش، چه ظرفی سفالی یا زیوری سنتی، حاصل ساعت‌ها عشق، صبر و مهارت دستان هنرمندانی است که هنرشان را نسل به نسل منتقل کرده‌اند. همین ویژگی است که صنایع دستی را از مصنوعات کارخانه‌ای و ماشینی متمایز می‌سازد و به آن‌ها ارزش و روحی انسانی می‌بخشد.

هنرهای دست ساز ایرانیان باستان

این میراث ارزشمند، که بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران محسوب می‌شود، تنها یادگار گذشته نیست؛ بلکه امروز نیز می‌تواند نقشی کلیدی در زندگی مردم ایفا کند. در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران، احیای صنایع دستی فرصتی دوباره برای شکوفایی اقتصاد محلی فراهم کرده و به‌عنوان منبعی پایدار پس از کشاورزی به حساب می‌آید. در حقیقت، صنایع دستی ایران پلی است میان تاریخ و امروز، گذشته و آینده.

“صنایع دستی ایران را باید زبان دوم ایرانیان دانست؛ زبانی که بی‌واسطه، اندیشه‌ها، باورها و ذوق هنری این ملت را به جهانیان منتقل کرده است”

-احمد احرار (پژوهشگر فرهنگ ایران)

تاریخچه صنایع دستی ایران

شانه چوبی صنایع دستی هخامنشیان
شانه چوبی، صنایع دستی ایران از هخامنشیان

بر اساس شواهد باستان‌شناسی، استفاده از آثار دست‌ساز همزمان با رواج کشت غلات در حدود شش هزار سال پیش آغاز شد. در همین دوره بود که ساخت گسترده‌ی ظروف سفالی مسیر تازه‌ای را برای شکوفایی هنرهای دستی در ایران گشود.

اما نقطه‌ی عطف در تاریخ این هنر، به حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ زمانی که مواد اولیه مرغوب‌تر در دسترس قرار گرفت و تحول چشمگیری در فلزکاری، مجسمه‌سازی و ساخت ابزار و ظروف ایجاد شد. از همین دوران می‌توان آغاز تاریخ مدون صنایع دستی ایران را دانست؛ آثاری که نه‌تنها بیانگر نیازهای روزمره بودند، بلکه بازتابی از ذوق، خلاقیت و باورهای مردمان این سرزمین نیز به شمار می‌آمدند.

دسته بندی کلی صنایع دستی ایران

هنرها و صنایع دستی ایران به تناسب آب و هوا و امکانات در شهرها و روستاهای کشور متفاوت می باشند. در طول سالیان دراز، تنوع این صنایع رو به افزایش گذاشته است‌. فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران دسته بندی زیر را برای صنایع دستی در نظر گرفته است:

صنایع دستی بافت و نساجی (بافته های داری و دستگاهی)

هنر ابریشم بافی خراسان شمالی از صنایع دستی خراسان
هنر ابریشم بافی خراسان شمالی از صنایع دستی خراسان

این صنایع، قدیمی ترین صنایع دستی ایران هستند که در راستای رفع نیاز انسان به پوشش و سایر اقلام مورد نیاز به وجود آمدند. امروزه، در استان های مختلف کشور بافت انواع فرش و گلیم مرسوم است.

با توجه به آثار دستی مختلفی که تاکنون عرضه شده اند، بافته های داری را می توان به موارد زیر تقسیم بندی نمود:

  • فرش و قالی: شامل انواع تمام پشم، پشم-ابریشم، کرک-ابریشم، گل-ابریشم و تمام ابریشم می باشد.
  • گلیم: انواع یک رو، دو رو و یک رو با ترکیبی از بافت های قالی را شامل می شود.
  • گبه یا قالیچه خرسک: فرشی که در ابعاد کوچک توسط عشایر لر و قشقایی بافته می شود.
  • زیلو: شباهت زیادی به گلیم دارد با این تفاوت که با نخ پنبه بافته می شود، در حالی که گلیم با پشم بافته می شود.

بافته های دستگاهی صنایع نساجی نیز شامل موارد ذیل می باشند:

  • گبه بافی: گبه در واقع نوعی زیرانداز ضخیم است که تاریخچه پیدایش آن به زمان انسان های اولیه برمی گردد. هنرمندان این زیر انداز را نسبت به فرش در ابعاد کوچکتری با پرزهای بلندتر می بافند.
  • ابریشم بافی: این دست بافته ها به وسیله پیله ای بافته می شوند که کرم های ابریشم به دور خود می پیچند. صنایع دستی مزبور به عنوان ظریف ترین و زیباترین هنر دستی شناخته شده اند.
  • چادر شب بافی: صنعتگران برای بافت این نوع از پارچه های رنگی با طرح چهارخانه از جنس پشم یا ابریشم استفاده می شود.
  • مخمل بافی: هنر بافت نوعی از پارچه کرکی است که جنس آن ابریشم، پنبه، کتان یا پشم می باشد.
  • نواربافی: کارت بافی یا نواربافی از جمله هنرهای دستی ایران است که در مناطق مختلف اسامی متفاوتی به خود گرفته است. از اسامی دیگر آن می توان به پن بافی، مداخله بافی و… اشاره کرد.
  • چفیه بافی: هنر بافت نوعی پارچه با طرح شطرنجی است که به عنوان سربند استفاده می شود.

رودوزی های سنتی

پته دوزی از صنایع دستی ایران
پته دوزی از صنایع دستی ایران

انواع دوخت روی پارچه را شامل می شود. این هنرهای دستی برای تزیین لباس و وسایل مختلف نظیر رومیزی و انواع رو اندازها استفاده می شود. رودوزی های سنتی که با ابزارهای متفاوتی در شهرهای مختلف کشور بافته می شوند، جزو متداول ترین صنایع دستی ایران به شمار می روند.

زیرشاخه های مختلف رودوزی به شرح زیر می باشند:

  • سوزن دوزی: با استفاده از نخ و سوزن روی پارچه و سایر بافت ها انجام می شود. این هنر دستی در بلوچ، ترکمن، ممقان و سیستان رواج دارد.
  • ملیله دوزی: تزیین سطح پارچه به وسیله مفتول های طلایی، نقره وآلیاژهای مختلف است که در اصفهان، یزد، کرمان، کاشان و تهران متداول است.
  • پته دوزی: شامل بخارا دوزی، نقش دوزی و نواردوزی می باشد. پارچه زمینه پته دوزی پارچه ای ضخیم و پشمی است که عریض نام دارد.
  • قلاب دوزی: به سه روش ساده، برجسته و معرق انجام می شود که نوع معرق زیبا و پرکار می باشد. قلاب مورد استفاده آن فلزی است و نوک قلاب انحنا ندارد. این نوع رودوزی در شهرهای اصفهان و رشت رواج دارد.

صنایع دستی فلزی

قلم زنی بر روی فلز
قلم زنی بر روی فلز از صنایع دستی ایران

فلز در دوره ایران باستان کشف شد و جهت تهیه ظروف و ابزار مورد نیاز دیگر مورد استفاده قرار گرفت. نمونه هایی از این وسایل فلزی از دوران ایران باستان کشف شده اند. امروزه، این صنایع دستی به صورت نقره کاری و مس کوبی اجرا می شوند.

این نوع از صنایع دستی ایران شامل انواع متفاوتی است که عبارتند از:

  • دوات گری: ساخت اشیای فلزی از جمله سماور و سینی به روش سرد را می گویند.
  • حکاکی روی فلز: نوعی روش چاپ دستی که برای حک تصویر و حروف و کلمات روی فلز استفاده می شود.
  • قلم زنی: تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج را می گویند.
  • ملیله کاری: به وسیله مفتول های نازک نقره روی فلز انجام می شود و در اردبیل، زنجان و بروجرد بیشتر مرسوم است.
  • زرگری: زیور آلاتی که به وسیله طلا یا زر ساخته می شوند.

میناکاری

میناکاری مرصع از صنایع دستی ایران
میناکاری مرصع از صنایع دستی ایران

این گروه از صنایع دستی ایران زیباترین ظروف و وسایل تزئینی هستند که ساخت آنها بسیار سخت می باشد. این اشیا جزو گران ترین صنایع دستی کشورمان هستند که توسط ماهرترین اساتید صنعتگر ساخته می شوند. دیرینگی این هنرهای دستی به ۵۰۰۰ سال پیش برمی گردد و در آن تلفیقی از رنگ های مات بر روی کاشی یا فلز انجام می شود.

زیرشاخه های مختلف میناکاری شامل موارد زیر می باشند:

  • مینای خانه بندی: در این روش اشیای مختلف را به وسیله سیم های نازک برنجی به صورت خانه خانه تزیین می کنند.
  • مینای مرصع: سخت ترین رشته میناکاری است که در آن ظروف به وسیله نگین یا سنگ های تزئینی مزین می گردند.
  • مینای نقاشی: در این زیرشاخه پس از کشیدن لعاب سفید روی ظروف آنها را طراحی و رنگ آمیزی می کنند.
  • مینای مشبک: ایجاد منافذ مختلف با طرح های خاص روی ظروف میناکاری را می گویند.
  • مینای صبی: در مینای صبی، میناکاری بر روی طلا انجام می شود و بنابراین جزو زیورآلات می باشد.

سفال گری

سفالگری از صنایع دستی ایران از روزگار باستان
سفالگری از صنایع دستی ایران از روزگار باستان

این رشته که دیرینگی آن به دوران ایران باستان بر می گردد، به دلیل دسترسی به عنصر خاک از گذشته های دور رواج داشته است. ظروف سفالی در گذشته از ترکیب آب و خاک به وجود می آمدند. بعدها خاک رس جایگزین خاک معمولی شد.

کوزه ها و کاسه های یافت شده در بناهای تاریخی، برجسته ترین سفالینه های تاریخی شناخته شده و از قدیمی ترین صنایع دستی ایران هستند. در کل، ظروف سفالی به انواع بدون لعاب و لعاب دار تقسیم می شوند.

سفال گری شامل دو نوع زیر می باشد:

  1. بدون لعاب: سفال گری با دست، چرخ کاری، نقش برجسته سفالی
  2. لعاب دار: سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب، کاشی کاری، خرمهره سازی و …

آبگینه

هنر شیشه گری ایرانی
هنر شیشه گری ایرانی

یکی از زیباترین صنایع دستی ایران آبگینه است که انواع تاریخی آنها در نقاط مختلف کشور کشف شده اند. زیباترین این آثار در موزه آبگینه واقع در خیابان ۳۰ تیر تهران نگهداری می شوند.

صنایع دستی آبگینه شامل زیرشاخه های زیر می باشد:

  • شیشه گری: هنر شکل دادن به شیشه است که به سه روش فوتی و فوتی-قالبی و قالبی اجرا می شود. از انواع شیشه گری می توان به بارفتن، دوپوست و سه پوست اشاره کرد.
  • تزیین شیشه: این شاخه از صنایع دستی آبگینه، شامل تزیین وسایل شیشه‌ای پس از ساخت می‌شود. روش‌های انجام این هنر دستی به شرح زیر می‌باشند:
    • تراش روی شیشه: جهت تزیین محصولات دکوری کاربرد دارد.
    • نقاشی روی شیشه مینایی: بعد از ایجاد ظروف شیشه ای روی آنها را نقاشی می کنند‌.
    • نقاشی پشت شیشه: سخت تر از نقاشی روی شیشه است.
    • آبگزکاری: در این روش از تغییرات حرارت ناگهانی بر روی شیشه استفاده می کنند. در نتیجه، ترک خوردگی های حاصل از این تغییر حرارت را تبدیل به نقوش زیبا می کنند.
    • مات کاری: در مات کاری از نوعی ماده شیمیایی به نام اسید فولوریدریک استفاده می کنند که می تواند سطح خارجی شیشه را در خود حل کند. بدین ترتیب، شیشه رنگ مات به خود می گیرد.
  • تلفیق شیشه و فلز: شیشه و فلز با هم تلفیق می شوند و آثار زیبایی حاصل می شوند.

صنایع دستی چوبی

پیکرتراشی چوبی از صنایع دستی ایران
پیکرتراشی چوبی از صنایع دستی ایران

این آثار هنری به طور گسترده در شهرهای مختلف کشور ساخته می شوند. از انواع این آثار می توان به خراطی، ساخت معرق، منبت کاری، خاتم کاری و مشبک اشاره کرد.

زیرشاخه های مختلف صنایع دستی چوبی عبارتند از:

  • پیکرتراشی: در این زیرشاخه، پیکرتراش سعی می کند که آناتومی مختلف بدن انسان، پرندگان و حیوانات را به وسیله چوب ایجاد کند.
  • ارسی سازی: در و پنجره هایی هستند که به صورت عمودی باز و بسته می شوند.
  • خاتم کاری: ایجاد چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت را خاتم کاری می گویند.
  • سوخت روی چوب: در این روش چوب را با استفاده از مفتول فلزی داغ می سوزانند و آثار هنری مختلفی خلق می کنند.

صنایع دستی سنگی

فیروزه کوبی از صنایع دستی ایران
فیروزه کوبی از صنایع دستی ایران

تراش سنگ و حکاکی روی آن از جمله نخستین صنایع دستی ایران بوده است که به مرور تغییر زیادی می یابد. در واقع، پس از کشف سنگ های زیبا و تزئینی، تراش و حکاکی روی سنگ راه را برای تراش و ساخت زیورآلات باز کرد.

زیرشاخه های مختلف این هنر دستی عبارتند از:

  • سنگ تراشی: در سنگ تراشی قسمتی از سنگ طبیعی با حذف کنترل شده قسمت هایی از آن مبدل به سنگ تزئینی می شود.
  • خراطی سنگ: این هنر با استفاده از چرخ خراطی انجام می شود و سنگ به حالت دورانی تراش داده می شود تا اشیایی همچون گلدان، قندان و … حاصل گردد.
  • معرق: برش سنگ های رنگی و چیدن آنها کنار هم را معرق سنگ می گویند.
  • مشبک: از جمله شاخص ترین صنایع دستی ایران و وابسته به معماری است که طی آن پس از برش و صیقل دادن سنگ، روی آن را نقش اندازی می کنند و قسمت های منفی را حذف می کنند. بدین صورت، سنگ حالت مشبک (منفذدار) به خود می گیرد.
  • حکاکی روی سنگ: ایجاد طرح های مختلف بر روی سنگ های قیمتی را حکاکی روی سنگ می گویند.
  • مرصع کاری: استفاده از جواهر بر روی ظروف، زیورآلات و سایر اشیای تزئینی را مرصع می نامند.
  • فیروزه کوب: چسباندن فیروزه روی ظروف مسی فیروزه کوب نام دارد.

نگارگری

کارگاه نگارگری و تذهیب در قزوین
کارگاه نگارگری و تذهیب در قزوین

این شاخه که شامل هنرهای تجسمی است، پایه و پیش نیاز بسیاری از صنایع دستی ایران می باشد. نمونه های برجسته نگارگری در موزه رضا عباسی تهران نگهداری می شوند.

نگارگری شامل شاخه های متفاوتی به شرح زیر می باشد:

نگارگری کتاب و مرقعات: اتصال قطعات هنری مختلفی از جمله نقاشی و خوشنویسی به همدیگر را نگارگری مرقعات می نامند. نگارگری خود شامل سه زیرشاخه زیر می باشد:

  1. تذهیب: طراحی، رنگ آمیزی، طلا اندازی، پرداخت و قلم‌گیری‌های ظریف انواع طرحها با نقوش گیاهی، هندسی و گاهی استفاده از نقوش انسانی و حیوانی را برای تزیین سطوح مختلف تذهیب می‌گویند.
  2. تشعیر: در این روش حاشیه کتاب را با استفاده از نقش مایه هایی از حیوان، مرغ، گل و گیاه می آرایند.
  3. گل و مرغ: استفاده از نقش های گل و مرغ که نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است، در نگارگری مرسوم می باشد.

نقش مایه ایرانی: در این زیرشاخه از نگارگری که در زمره بی نظیرترین صنایع دستی ایران می باشد، از نقوش مختلفی نظیر داستان سیاوش، رستم و سهراب و… استفاده می شود و شامل موارد زیر است:

  1. طراحی قالی و گلیم: استفاده از نقش مایه های ایرانی روی نقشه قالی و گلیم است که آنها را به آثار هنری زیبایی مبدل می سازد.
  2. طراحی قلمی: به صورت نقاشی و با استفاده از قلم انجام می شود.
  3. گره کشی: از جمله شاخه های معماری و کاشی کاری و در مواقعی جزو زیرشاخه های صنعت چوب نیز می باشد. در این روش با قرار دادن آلات و کلمات مختلف در کنار هم شکل های هندسی منحصر به فردی پدید می آیند.

ساخت ابزار طراحی: در این زیرشاخه ابزار طراحی مختلفی شامل موارد زیر ساخته می شوند:

  1. بوم سازی: نگارگری گل و مرغ دارای کاغذهای مخصوصی است که به آن بوم گفته می شود.
  2. ساخت قلم و قلم مو: با توجه به اینکه انجام نقاشی های نگارگری دارای مراحل متعددی است، قلم و قلم موهای متفاوتی نیز برای انجام آن مورد نیاز می باشد.
  3. ساخت چسب ها و روغن: روغن ها و چسب های پوشش دهنده و جلا دهنده در نقاشی های مخصوص نگارگری استفاده می شوند.

ساخت مهر: این نیز از شاخه های دیگر نگارگری می باشد‌.

چاپ های سنتی

چاپ دستی روی پارچه
چاپ دستی روی پارچه

این هنر در گذشته در دو زمینه چاپ روی کاغذ و روی پارچه انجام می شد، اما امروزه در معماری نمای مساجد و بناهای تاریخی استفاده می گردد. نمونه ای از آن را می توان در مسجد شیخ لطف الله مشاهده کرد.

پوستین دوزی

این بخش از صنایع دستی ایران در بین مردم عشایر و دامدار بسیار مرسوم است. در واقع، این افراد به دلیل زندگی در مناطق سرد به تولید این محصولات روی آورده اند. هنرهای دستی مزبور با استفاده از پوست بره و گوسفند (به زبان ترکمنی: اوچمک) بافته می شوند.

نمد مالی

نمدمالی از صنایع دستی ایران
نمدمالی از صنایع دستی ایران

جزو اصیل ترین مشاغل ایرانی است. از محصولات نمدی مختلف می توان به تولید انواع فرش، زیرانداز، پتو و ابزارهای مصرفی دیگر اشاره کرد. نمدی که در ساخت محصولات مزبور استفاده می گردد، در واقع همان پشم گوسفند است که در اثر رنگ آمیزی و کوبیدن حاصل می گردد.

نمدها معمولا پس از ورز دادن با آب داغ مورد استفاده قرار می گیرند. این رشته یکی از سخت ترین رشته های هنرهای صنایع دستی ایران به شمار می رود.

حصیر بافی

کپوبافی درفول هنر دستی با حصیر
کپوبافی درفول هنر دستی با حصیر

از جمله هنرهای دستی قدیمی است که همچنان در مناطق شمالی و جنوبی کشور رواج دارد، می توان به حصیربافی اشاره کرد. برای ساخت این محصولات از برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و انواع ترکه ها استفاده می شود. امروزه، این آثار هنری به عنوان سوغاتی خریداری می گردند.

زیرشاخه های مختلف حصیر بافی شامل موارد زیر می باشند:

  • بوریا بافی: با استفاده از مواد اولیه نی و علف ساخته می شود.
  • چیغ بافی: از نی و موی بز بافته می شود و شهر نشین ها آن را پاراوان می نامند.
  • بامبو بافی: در این نوع حصیر از نی خیزران برای بافت استفاده می شود.
  • کپو بافی: از برگ درخت خرما برای تهیه آن استفاده می شود.
  • ترکه بافی: ساخت انواع ظروف با استفاده از شاخه های نازک و باریک درختان و درختچه ها را ترکه بافی می گویند.
  • ارغوان بافی: ارغوان نام درختچه ای است که از شاخه های آن برای درست کردن انواع سبد استفاده می گردد.
  • مروار بافی: ساخت انواع سبد به وسیله نوعی چوب ترکه به نام مروار را مروار بافی می نامند.
  • چم بافی: مشابه ترکه بافی و مروار بافی است.

صنایع دستی چرمی

معرق و سوخت چرم
معرق و سوخت چرم

مصنوعات چرمی از جمله محصولات پرطرفدار در فهرست صنایع دستی ایران هستند که در نقاط مختلف جهان دوخته می شوند. این مصنوعات که وابسته به محصولات حیوانی می باشند، از جمله مهم ترین هنرهای دستی صادراتی جهان به شمار می روند.

صنایع دستی چرمی به شیوه های مختلفی اجرا می شود که عبارتند از:

  • حکاکی روی چرم: جهت تزیین جلد کتاب استفاده می شود.
  • سراجی: روش چرم سازی سنتی است که جهت تهیه کیف، کفش، زین اسب و… استفاده می شود.
  • سوخت روی چرم: واژه سوخت در این هنر دستی به رنگ های تیره ای نظیر قهوه ای پررنگ گفته می شود. این شاخه از چرم سازی در تهیه جلد کتاب استفاده می شود.
  • معرق چرم: در این روش لایه های هم ضخامت و هم سطح چرم کنار هم چیده می شوند و سپس به هم اتصال می یابند. معرق چرم برای ساخت یا تزیین انواع تابلوهای تزیینی، وسایلی نظیر گوشواره، گردن بند و … استفاده می شود.

رنگ سازی سنتی

رنگرزی سنتی از صنایع دستی ایران
رنگرزی سنتی از صنایع دستی ایران

این رشته پس از گسترش صنایع بافت و نساجی رواج پیدا کرد. در رنگ سازی سنتی رنگدانه گیاهان طبیعی با یکدیگر ترکیب و رنگ های طبیعی تولید می گردند.

از مهم ترین گیاهان مورد استفاده در صنایع رنگ سازی می توان به روناس، انار، پیاز و روغن کوهی اشاره کرد. در این رشته، گاهی از لارو حشرات نیز برای رنگ سازی استفاده می شود.

این رشته از صنایع دستی ایران مشتمل بر موارد مختلف زیر است:

  • ساخت رنگ های گیاهی: با استفاده از پوست انار، پیاز و… تهیه می شود.
  • ساخت رنگ های حیوانی: از پرهای حشره کوچکی به نام قرمز دانه استفاده می شود.
  • ساخت رنگ های معدنی: به وسیله مواد معدنی مختلفی نظیر سرب اکسید تهیه می شود‌.
  • ساخت رنگ های شیمیایی: به وسیله مواد شیمیایی ساخته می شود.
  • مرکب سازی: شامل مرکب نگارگری و مرکب خوشنویسی است.

رنگرزی سنتی

رنگرزی در صنایع مختلفی از قبیل صنعت چوب و صنایع کاغذ و روی انواع بافت (از قبیل ابریشم و پنبه) استفاده می گردد.

پوشاک سنتی

پوشاک اقوام از صنایع دستی ایران
پوشاک اقوام از صنایع دستی ایران

بانوان روستایی، عشایر و … در نقاط مختلف کشور انواع پوشاک سنتی را تولید می کنند که نشانه هایی از فرهنگ آنها می باشند. این پوشاک سنتی در واقع زیرمجموعه رشته بافت و چرم هستند. از انواع پوشاک مزبور می توان به لباس اقوام، بالاپوش ها، پاپوش های سنتی مانند چاروق، چموش، کلاش و گیوه اشاره کرد.

صنایع دستی متفرقه

برخی از هنرهای دستی هستند که به تازگی ایجاد شده اند و قدمت کمتری دارند. از جمله این هنرها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

  • صنایع دستی وابسته به کاغذ: این صنایع شامل کتاب سازی، صحافی، جلدسازی، و کاغذ بری سنتی می شوند.
  • صنایع دستی دریایی: این صنایع از مناطق ساحلی و شهرهای نزدیک به دریا شروع شد. از آثار دستی زیبا در این زمینه می توان به تراش دادن صدف و نقاشی روی آن اشاره کرد.
  • تلفیق معماری و صنایع دستی: این تلفیق به ایجاد رشته هایی از قبیل گچبری، آئینه کاری، نقاشی سنتی و دیواری، آجرکاری و ساروج انجامید.
  • ساخت آلات موسیقی و سازهای سنتی ایران: برای ساخت گیتار، سه تار و … استفاده می شود.
  • نقاشی و حکاکی روی استخوان: از جمله صنایع دستی جدید به شمار می رود.

صنایع دستی شاخص ایران

  • فرش و گلیم ایرانی: فرش‌های دستباف ایران از برجسته‌ترین و شناخته‌شده‌ترین صنایع دستی در جهان هستند. طرح‌هایی چون شاه‌عباسی، اسلیمی، بته‌جقه، درختی و ایلی از نمونه‌های مشهورند که در مناطق مختلف بافته می‌شوند. شهرهایی مانند کاشان، تبریز، قم، اصفهان، فارس، کرمان، مشهد، ترکمن و کردستان از مراکز اصلی تولید به شمار می‌روند. این آثار نه تنها کاربرد مصرفی دارند، بلکه به‌عنوان تابلوفرش و آثار هنری نیز شناخته می‌شوند و در موزه‌های معتبر جهان به نمایش درآمده‌اند.
  • میناکاری و خاتم‌کاری: از شاخص‌ترین هنرهای دستی ایران هستند که بیشتر در شهرهای اصفهان و شیراز رونق دارند. میناکاری با استفاده از رنگ‌های درخشان بر روی فلز، سفال یا شیشه انجام می‌شود و محصولاتی چون بشقاب، گلدان و زیورآلات میناکاری‌شده بسیار پرطرفدارند. خاتم‌کاری نیز با کنار هم قرار دادن قطعات ریز چوب، استخوان و فلز در قالب نقوش هندسی ساخته می‌شود و جلوه‌ای ظریف و ماندگار به جعبه‌ها، قاب‌ها و مبلمان سنتی می‌بخشد.
  • سفال و آبگینه: سفالگری از کهن‌ترین هنرهای دستی ایرانی است و مراکزی همچون لالجین همدان و کلپورگان سیستان و بلوچستان شهرت جهانی دارند. این هنر در دو نوع لعاب‌دار و بی‌لعاب ادامه یافته و بخشی از میراث کهن ایران است. در کنار آن، هنر آبگینه شامل شیشه‌گری دستی، تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه و تلفیق شیشه و فلز است. آثار آبگینه ایرانی با نقش‌ها و رنگ‌های سنتی، امروزه جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی دارند.
  • صنایع دستی سنگی و فلزی: در حوزه فلز، هنرهایی چون قلم‌زنی، نقره‌کاری، ملیله‌کاری و زرگری بیشترین شهرت را دارند و بیشتر در اصفهان، زنجان و اردبیل رواج یافته‌اند. در حوزه سنگ نیز هنرهایی چون سنگ‌تراشی، معرق‌سنگ، مشبک‌کاری و فیروزه‌کوبی شناخته می‌شوند. شهرهای مشهد، نیشابور و شیراز از مراکز مهم این رشته‌ها هستند که آثارشان علاوه بر زیبایی، کاربردهای تزیینی و معماری نیز دارند.

شهرها و روستاهای جهانی صنایع دستی ایران

ایران در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ میلادی توانست ۱۱ شهر و سه روستا را در فهرست جهانی شورای جهانی صنایع دستی ثبت کند. این انتخاب نشان‌دهنده تنوع و ارزش هنرهای دستی ایران در سطح بین‌المللی است. شهرها و روستاهای ثبت‌شده عبارتند از:

  • اصفهان: نخستین شهر ثبت‌شده با بیش از ۱۳۰ رشته هنری
  • مشهد: مرکز سنگ‌های زینتی
  • شیراز: معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری و گیوه‌بافی
  • ملایر: مبل و انواع آثار منبت‌کاری‌شده
  • تبریز: فرش و قالی با شهرت جهانی
  • زنجان: چاقوسازی سنتی و ملیله‌سازی
  • لالجین: شهر جهانی سفال
  • آباده (استان فارس): منبت‌کاری
  • میبد (یزد): شهر جهانی زیلو
  • مریوان (کردستان): شهر جهانی کلاش یا گیوه محلی
  • سیرجان (کرمان): شهر جهانی گلیم
  • روستای خراشاد (خراسان جنوبی): روستای جهانی توبافی یا پارچه‌بافی
  • روستای قاسم‌آباد (مازندران): چادرشب‌بافی
  • روستای کلپورگان (سیستان و بلوچستان): روستای جهانی سفال و میزبان موزه زنده سفال ایران

نقش صنایع دستی ایران در اقتصاد و اشتغال

در کشورهایی مانند ایران که با چالش‌های جدی اشتغال جوانان روبه‌رو هستند، حمایت از صنایع دستی می‌تواند به‌عنوان یک راهکار پایدار عمل کنند. تکیه بر این هنرهای بومی علاوه بر حفظ هویت فرهنگی، زمینه‌ساز ایجاد فرصت‌های شغلی گسترده در شهر و روستا است.

احیای هنرهای دستی ایران به معنای بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی است؛ صنایعی که مواد اولیه آن‌ها به‌راحتی در داخل کشور تأمین می‌شود و برخلاف بسیاری از صنایع مدرن، نیاز چندانی به سرمایه‌گذاری سنگین ندارند. از سوی دیگر، ارزش افزوده بالای این تولیدات می‌تواند بخشی از اقتصاد کشور را از وابستگی به صادرات نفتی بی‌نیاز کند.

این حوزه نه‌تنها در مناطق عشایری و روستایی که کشاورزی و دامداری شغل اصلی محسوب می‌شوند، بلکه در شهرها نیز فرصت‌های کاری تازه ایجاد می‌کند. کارگاه‌های کوچک و خانگی صنایع دستی با سرمایه اندک می‌توانند به منبع درآمدی مطمئن برای خانواده‌ها و به‌ویژه زنان و جوانان تبدیل شوند.

صنایع دستی ایران در موزه‌ها و بناهای جهانی

صنایع دستی ایران در موزه آرمیتاژ روسیه
بازدید سفیر ایران در روسیه از صنایع دستی ایران در موزه آرمیتاژ روسیه

صنایع دستی ایران نه‌تنها در داخل کشور جایگاهی ویژه دارند، بلکه در موزه‌ها و بناهای تاریخی سراسر جهان نیز درخشیده‌اند. فرش‌های دستباف، آثار سفالگری، فلزکاری و نگارگری ایرانی امروز بخشی از کلکسیون معتبرترین موزه‌های دنیا را تشکیل می‌دهند و نمادی از غنای فرهنگی ایران به شمار می‌روند.

  • قالی اردبیل: یکی از نفیس‌ترین فرش‌های جهان است که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. این فرش در گذشته آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را زینت می‌داد.
  • فرش‌های صفوی: در دربار لهستان، ترکیه و اروپا از فرش و نساجی ایرانی استفاده می‌شد. بسیاری از این آثار بافته‌شده با ابریشم و نخ‌های طلا هنوز در موزه‌های معتبر مانند لوور و موزه متروپولیتن نگهداری می‌شوند.
  • نقش ایرانی در تاج محل: معماری و طراحی این بنای جهانی در هند تلفیقی از هنر اسلامی و هنرهای دستی ایرانی است. چهارتاقی‌ها، باغ‌مقبره و تزیینات به‌کاررفته در آن نشانگر تأثیر مستقیم معماری ایرانی است.
  • موزه‌های بزرگ جهان: در لوور پاریس، موزه آرمیتاژ روسیه و متروپولیتن نیویورک، آثار متعددی از جمله کتیبه‌های داریوش، مجسمه‌های سنگی، قالی‌های نفیس و نسخه‌های خطی ایرانی به نمایش گذاشته شده‌اند.

راهنمای خرید و نگهداری صنایع دستی

قالیشویی تخصصی فرش دستباف
شستشوی فرش‌های دستباف و گران‌قیمت نیاز به دقت بالایی دارد

خرید صنایع دستی نه‌تنها یک یادگاری فرهنگی ارزشمند برای خانه است، بلکه حمایتی از هنرمندان محلی نیز به شمار می‌آید. با این حال، شناخت اصالت آثار و نگهداری درست از آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد.

تشخیص اصالت آثار

یکی از دغدغه‌های اصلی خریداران صنایع دستی، تشخیص اصالت آن‌هاست. آثار دست‌ساز معمولاً دارای ریزه‌کاری‌های غیر یکنواخت‌اند و همین ناهمگونی‌های کوچک نشانه ارزش واقعی‌شان است. وجود مهر یا امضای هنرمند، شناسنامه محصول یا برچسب اصالت از مراکز معتبر نیز از راه‌های مطمئن برای اطمینان از واقعی بودن آثار به شمار می‌روند. این موضوع به‌ویژه در هنرهایی مانند فرش، خاتم‌کاری و میناکاری اهمیت بیشتری دارد.

نحوه نگهداری از صنایع دستی

هر یک از آثار دستی با توجه به نوعش شرایط خاصی برای مراقبت دارد:

  • فرش دستباف: باید دور از نور مستقیم خورشید و رطوبت زیاد نگهداری شود و برای شستشو بهتر است از روش‌های سنتی استفاده گردد.
  • محصولات چرمی: لازم است در محیط خشک قرار گیرند و هر چند وقت یک‌بار با روغن یا واکس مخصوص نرم شوند تا ترک برندارند.
  • آبگینه و شیشه: این آثار به شدت شکننده‌اند؛ بنابراین، پاک‌کردن آن‌ها باید با دستمال نرم و خشک انجام گیرد.
  • ظروف فلزی: آثار نقره یا مس به مرور تیره می‌شوند و برای جلا دادن دوباره می‌توان از مواد ملایم یا محلول‌های سنتی مانند سرکه و نمک استفاده کرد.

سفری به دنیای هنرهای دستی ایران

صنایع دستی ایران تنها یادگاری از گذشته نیستند، بلکه بخشی زنده از فرهنگ امروز ما محسوب می‌شوند. اگر به این موضوع علاقه‌مندید، در وب‌سایت دستی بر ایران مقالات متنوعی درباره‌ی رشته‌های گوناگون هنرهای دستی، تاریخچه‌ی آن‌ها و شهرهای مشهور در این زمینه پیدا خواهید کرد. مطالعه‌ی این مطالب می‌تواند دید شما را نسبت به تنوع و زیبایی‌های بی‌پایان هنر ایرانی گسترده‌تر کند.

 

پرسش‌های متداول درباره‌ی صنایع دستی ایران

صنایع دستی ایران شامل چه رشته‌هایی می‌شود؟
بیش از ۳۰۰ رشته در حوزه صنایع دستی فعال است؛ از جمله فرش‌بافی، گلیم، جاجیم، خاتم‌کاری، میناکاری، سفالگری، قلم‌زنی، حصیربافی، نمدمالی و رودوزی‌های سنتی.

قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران کدام است؟
سفال‌گری و بافتنی‌های سنتی از کهن‌ترین هنرهای دستی ایران به شمار می‌روند.

پرطرفدارترین صنایع دستی ایران برای گردشگران خارجی چیست؟
فرش دستباف، مینیاتور، ظروف مسی، معرق، سفال و صنایع دستی اصفهان بیشترین تقاضا را در بازارهای خارجی دارند.

صنایع دستی ایران بیشتر به کدام کشورها صادر می‌شود؟
کشورهای حوزه خلیج فارس، ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، آلمان و فرانسه از مهم‌ترین واردکنندگان صنایع دستی ایران هستند.

کدام شهرهای ایران مرکز تولید صنایع دستی هستند؟
شهرهایی چون اصفهان، تبریز، کاشان، یزد، کرمان، مشهد و شیراز مراکز اصلی تولید صنایع دستی ایران محسوب می‌شوند.

آیا امکان خرید آنلاین صنایع دستی ایرانی وجود دارد؟
بله، امروزه فروشگاه‌های اینترنتی زیادی به‌طور تخصصی در زمینه عرضه صنایع دستی ایرانی به داخل و خارج کشور فعالیت می‌کنند.

چگونه می‌توان اصالت صنایع دستی ایرانی را تشخیص داد؟
با بررسی کیفیت مواد اولیه، ظرافت کار، مهر یا امضای استادکار و خرید از فروشگاه‌های معتبر می‌توان از اصالت کالا مطمئن شد.

محبوب‌ترین صنایع دستی اصفهان کدام‌اند؟
میناکاری، خاتم‌کاری و قلم‌زنی از مشهورترین و پرفروش‌ترین صنایع دستی اصفهان هستند.

چرا صادرات صنایع دستی برای ایران اهمیت دارد؟
زیرا علاوه بر درآمدزایی و اشتغال‌زایی، باعث معرفی فرهنگ و هویت ایرانی به سراسر جهان می‌شود.

آیا صنایع دستی ایران ثبت جهانی هم دارند؟
بله، بسیاری از هنرهای دستی ایران مانند فرش تبریز، فرش کاشان، زیلوبافی میبد، گلیم قشقایی و برخی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

خرید لینک پرومکس گردشگری، معماری، صنایع دستی و ...