رنگ سازی سنتی؛ ساخت رنگ ها از دل طبیعت

در کشور ما، استفاده از مواد معدنی و آلی (گیاهی و جانوری) برای رنگ سازی سنتی از دیرباز متداول بوده است. در واقع، از هزاره‌ی هشتم پیش از میلاد به‌بعد، جوامع ایرانی از مواد رنگ‌زا در صنایع دستی ایران استفاده ‌می‌کردند؛ سپس، به‌‏تدریج دامنه‌‏ی استفاده از رنگ‌ها متناسب با تجربه‌ی بشر گسترش یافت.

طبق مدارک و شواهد موجود، از همه‌‏ی رنگ‌ها برای کاربردهای مختلفی نظیر کاشی‌کاری، قالی‌بافی، تذهیب و تشعیر و نظایر آن استفاده می‌شد. در ادامه به روش ساخت رنگ‌های شیمیایی، معدنی، گیاهی و حیوانی خواهیم پرداخت.

مختصری درباره‌ی رنگ سازی سنتی

به‏‌دلیل ویژگی‌های بصری و معنایی و عرفانی خاص رنگ‌ها، هنرمندان آن‌ها را در گروه مهم‌ترین ابزارهای خلق آثار هنری قرار می‌دهند. هنوز هم معنای پنهان و درونی رنگ‌ها در رنگ سازی سنتی کشف نشده‌ است؛ با ‏وجود این، ارتباط شیوه‌های ساخت عناصر چهارگانه و طبیعت این عناصر و کیفیت مزاج هر عنصر در ترکیب با عناصر دیگر مسائلی شناخته شده‌اند.

در گذشته، امتزاج و ساخت همه‏‌ی رنگ‌ها بر مبنای روش‌های ساخت چهارگانه‏‌ی رنگ‌ها انجام می‌شد که عبارت بودند از روش حرارتی، روش خیساندنی، روش فشردنی و روش پودرشدنی.

شایان ذکر است که همه‏‌ی رنگ‌ها، طبیعت چهارگانه‌ی آتش، هوا، آب و خاک را دارند. مزاج گرم، سرد، تر و خشک این عناصر در رنگ‌ها نیز مشاهده می‌شود.

روش ساخت رنگ‌های گیاهی

در رنگ سازی سنتی از گیاهان مختلفی برای ساخت انواع رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کنند که برخی از آن‌ها عبارت‌‏اند از:

وَسمه:

وسمه گیاهی گل‌دار از خانواده‌ی شب‌بویان است که انسان از دیرباز به کاشت آن می‌پرداخته است. عصاره‌ی این گیاه برای تهیه‏‌ی دو رنگ بنفش و آبی استفاده می‌شود.

روناس:

روناس نوعی گیاه خودرو است که در نواحی مدیترانه و شمال آفریقا و برخی از مناطق آسیا می‌روید. روناس ماده‌‌ای رنگ‏زا با ترکیبی از آلیزارین (جوهر روناس) در ریشه‌ی خود دارد؛ ازاین‌رو برای تهیه‌ی رنگ قرمز استفاده می‌شود. جالب توجه است که تهیه‌ی شیدها یا سایه‌های رنگ قرمز به‌‏واسطه‌ی کم‏‌وزیادکردن دندانه‌ی این گیاه و نوع آن امکان‌پذیر است. دندانه نیز نوعی ثابت‌کننده‌ی رنگ است که برای رنگ‌پذیری بیشتر الیاف، در رنگ سازی سنتی به کار می‌رود.

تمشک:

گیاه خوراکی و نام‌آشنای تمشک را می‌توان در مناطق مرطوب، برای نمونه در شمال کشور جست‏‌وجو کرد. در رنگ سازی سنتی، هنرمندان جوانه‌های این گیاه را برای تهیه‌ی رنگ خاکستری تیره استفاده می‌کنند. جوانه‌های تمشک در فصل بهار جمع‏‌آوری می‌شوند.

اِسپَرَک (وَرث):

گیاه اسپرک در بیشتر مناطق کشور رشد می‌کند و به‌‏راحتی می‏‌توان به آن دست یافت. رنگینه‌ی موجود در این گیاه برای تهیه‌ی طیف گسترده‌ای از رنگ‌های زرد نظیر طلایی، زرد، زرد طلایی، زرد کدر و شفاف استفاده می‌شود.

نیل (ایندیگو):

تهیه‌ی شیدهای رنگی آبی تا سرمه‌ای توسط این گیاه امکان‏‌پذیر است. البته، گاهی اوقات هنرمندان با جوشاندن گیاه نیل به‏‌همراه دندانه، از آن رنگ سبز تهیه می‌کنند؛ سپس، با افزودن روناس به این رنگ، به رنگ بنفش دست می‌یابند.

مازو:

گیاه مازو برای مصارف مختلفی نظیر رنگ سازی سنتی و چرم‌سازی و مرکب‌سازی استفاده می‌شود. همچنین، این گیاه در پزشکی برای درمان انواع سوختگی کاربرد دارد. گیاه مازو را برای تهیه‌ی انواع رنگ‌ها به کار می‌گیرند. بدین منظور، بهترین نوع مازو را از برخی گونه‌های درخت بلوط تهیه می‌کنند.

سرخس وحشی:

گیاه سرخس وحشی بیشتر در مناطق مرطوب کشور، از قبیل استان‌های شمالی تهیه می‌شود. سرخس وحشی ماده‌ی رنگ‌زایی در سرشاخه‌های خود دارد که برای تهیه‌ی رنگ سبز متمايل به زرد و خاکستری استفاده می‌شود. شایان ذکر است که تهیه‌ی رنگ سبز متمايل به زرد در اینجا با رعایت نسبت مواد دندانه امکان‌پذیر می‌شود.

پیاز:

پیاز نوعی گیاه یک‌ساله و خوراکی است که همگی ما با آن آشنا هستیم. برای تهیه‌ی رنگ از پیاز، پوست نازک آن را به کار می‌گیرند و از آن رنگ‌های مسی و نارنجی و پوست‌پیازی به دست می‌آورند.

پوست انار:

از پوست انار، همانند گیاه اسپرک، می‌توان برای تهیه‌ی رنگ زرد استفاده کرد؛ اما این رنگ ثبات رنگ تهیه‌شده از اسپرک را ندارد.

گل زعفران، برگ مو، جاشیر و گَندَل:

گل زعفران، برگ مو، جاشیر و گَندَل برای تهیه‌ی رنگ‌های زرد و نارنجی استفاده می‌شوند. گفتنی است که از میان این گیاهان، گل زعفران و برگ مو در اراک و مناطق مرکزی کشور، گیاه جاشیر در استان فارس و گندل در استان‌های لرستان و کردستان می‌رویند.

پوست گردو:

در پوست گردو نوعی ماده‌ی رنگ‏زا به‌نام‌ «جالگون» وجود دارد که هنرمندان از آن برای تهیه‌ی انواع سایه‌های رنگ‌های قهوه‌ای روشن تا مشکی و رنگ خاکستری استفاده می‌کنند. شایان ذکر است که استفاده از دندانه‌ها و مواد کمکی باعث ایجاد تنوع رنگ‌های حاصل از پوست گردو می‌شود.

سماق:

در رنگ سازی سنتی، از سماق به‌‏وفور برای تهیه‌ی رنگ‌های قهوه‌ای استفاده می‌شود.

جَفت:

به پوسته‌ی میان مغز و میوه‌ی بلوط «جفت» می‌گویند که برای تهیه‌ی رنگ بِژ می‌توان از آن استفاده کرد.

توت:

توت در نواحی معتدل و گرم قابلیت می‌روید. در رنگ سازی سنتی از برگ‌های این گیاه برای تهیه‌ی رنگ سبز مغزپسته‌ای استفاده می‌شود. البته میزان رنگ‌زایی برگ‌های این گیاه بسیار کم است.

ساخت رنگ‌های حیوانی

رنگ‌های طبیعی فقط از گیاهان حاصل نمی‌شوند؛ بلکه تهیه‌ی تعدادی از آن‌ها با استفاده از حشرات و لاروها صورت می‌گیرد که به شرح مختصری درباره‌ی آن‌ها می‌پردازیم:

قرمزدانه:

نوعی حشره به‏‌نام «قرمزدانه» وجود دارد که معمولاً روی درختانی نظیر بلوط، سرو، کاج و کاکتوس زندگی می‌کند. امروزه، هنرمندان دریافته‌اند که بهترین مواد رنگ‏زای طبیعی در ساختار بدن این حشره وجود دارد. شایان ذکر است که حشره‌ی قرمزدانه در مناطقی از قبیل آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکای جنوبی به‏‌وفور یافت می‌شود.

برای تهیه‌ی رنگ از قرمزدانه، بعد از خشک‏‌کردن این حشره و تبدیل آن به پودر، آن را در آب و اسیدهای معدنی حل می‌کنند. بدین ترتیب، رنگ قرمز حاصل می‌شود. البته، در صورت ترکیب‏‌کردن این پودر با مواد قلیایی، رنگ حاصل بنفش و در صورت ترکیب با رنگ‌های گیاهی، انواع شیدهای رنگی به دست می‌آید.

از معروف‌ترین قرمزدانه‌ها می‌توان به دو نوع قرمزدانه‌ی نپال و کاسیل اشاره کرد که کاسیل در مکزیک زندگی می‌کند. انواع دیگر این حشره نیز شامل قرمزدانه‌ی هندی، لهستانی، مکزیکی، ارمنی و کرم وِرمیلو است. در رنگ سازی سنتی، هنگام تهیه‌ی رنگ از این حشرات، از ثابت‌‏کننده‌‌ای همچون آب زرشک و قارا و آب انگور استفاده می‏‌شود.

لاک (کریالاکا):

حشره‌ی لاک نوعی حشره‌ی بومی هندوستان و کشورهای جنوب شرقی آسیاست. نوع ماده‌ و باردار این حشره که بدون بال است، با نشستن روی شاخه‌های گیاهان از شیره‌ی آن‌ها می‌خورد؛ سپس، با ترشح ماده‌ا‌ی صمغ‌مانند، اطراف کلنی‌های لاک را می‌پوشاند. با این عمل، توده‌ای در اطراف شاخه‌ی درخت تشکیل می‌شود که همه‏‌ی حشرات در محدوده‌ی آن قرار می‌گیرند. هنرمندان رنگ‌ساز با جمع‌آوری این شاخه‌ها و انجام عملیات خاصی روی آن‌ها، رنگ قرمز تهیه می‌کنند.

شاید هنگام تماشای رنگ‌های قرمز حاصل از گیاهان و حشرات قادر به تشخیص منشأ گیاهی یا حیوانی آن نباشید؛ اما این رنگ‌های قرمز تفاوت‌هایی باهم دارند. رنگ قرمزی که از گیاه روناس حاصل می‌شود، نوعی رنگ قرمز گرم است با سایه‌ای اندکی متمايل به نارنجی. اما رنگ قرمز استخراجی از حشرات، نوعی قرمز سرد با ته‌رنگ آبی است.

جالب است بدانید که رنگ‌های قرمز حاصل از حشره‌ی قرمزدانه نیز با رنگ حاصل از حشره‌ی لاک متفاوت است؛ ولی شاید تشخیص این تفاوت بسیار دشوار باشد. به‌‏طور کلی، رنگ قرمز حاصل از حشره‌ی قرمزدانه براق‌تر از رنگ قرمز لاکی است. به‏‌بیان دیگر، رنگ قرمز لاکی تیره و مات تشخیص داده می‌شود.

ساخت رنگ‌های شیمیایی

در عصر حاضر و با ورود مواد شیمیایی به صنعت رنگ‌سازی، استفاده از رنگ‌های طبیعی کمتر شده و رنگ سازی سنتی کم‌رونق‌تر شده است. دانشمندان تاکنون رنگ‌های شیمیایی مختلفی را کشف کرده‌اند که برخی از آن‌ها عبارت‏‌اند از:

رنگ‌های اسیدی

این رنگ‌ها شامل انواع مختلفی از قبیل رنگ‌های اسیدی یکنواخت‌شونده و رنگ‌های اسیدی میلینگ و رنگ‌های سوپرمیلینگ می‌شوند.

رنگ‌های متالیک یا پَرِه متالیزه

رنگ‌های مدنظر به سه گروه «رنگ‌های پره‌متالیزه‌ی نوع یک» و «پره‌متالیزه‌ی نوع دو» و «رنگ‌های راكتیو پره‌متالیزه» تقسیم می‌شوند. دانشمندان به‏‌منظور افزایش مقاومت این رنگ‌ها در مقابل نور و شست‌‏وشو، از کمپلکس فلزی در مولکول رنگ استفاده می‌کنند.

رنگ‌های دندانه‌ای

رنگ دندانه‌‏ای نوعی رنگ شیمیایی است که کاربردی مشابه رنگ طبیعی دارد. با توجه به اینکه این رنگ با استفاده از دندانه‌ی کُروم به ثبات می‌رسد، با عنوان «رنگ‌ کرومی» نیز شناخته می‌شود.

رنگ‌های گوگردی

رنگ‌های گوگردی با ذوب ترکیبات آلی به‏‌همراه سولفید سدیم ساخته می‌شوند.

آشنایی بیشتر با رنگ سازی سنتی

رنگ سازی سنتی ازجمله صنایع‌‏دستی ایران به شمار می‌رود که در آن استفاده از مواد گیاهی و حیوانی و شیمیایی برای تهیه‌ی انواع رنگ‌ها متداول است. پیشنهاد می‌کنیم که با شناخت این رشته از صنایع‌‏دستی، با روش ساخت رنگ‌های طبیعی برای استفاده در ملزوماتی همچون قالی بیشتر آشنا شوید.

پرسش‌های متداول درباره رنگ سازی سنتی

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.