حصیربافی شاخه‌ای از صنایع دستی است که علاوه بر ایران، در بیشتر کشورهای جهان نظیر کشورهای شمال آفریقا، چین، اندونزی و تایلند رواج بسیار دارد. این هنر دستی در شهرهای شمالی و جنوبی ایران به‌عنوان نوعی فعالیت خانگی شناخته می‌شود. حصیربافی را می‌توان هنر زیروروکردن، پیچاندن و بافتن رشته‌های گیاهی به‌صورت ساده و طرح‌دار تعریف نمود که با کمک دست یا پا اجرا می‌شود.
دیرینگی پیدایش حصیربافی
هنر حصیربافی در کشورهای مختلف جهان، حتی در میان سرخ‌پوستان آمریکا رواج دارد؛ ولی نمی‌توان نقطه‌ی پیدایش آن را به‌طور دقیق تعیین کرد. با این‌همه، باستان‌شناسان می‌پندارند که این رشته از صنایع دستی در بین‌النهرین و در میان سومری‌ها و مصری‌ها متولد شده است؛ بنابراین، تاریخ پیدایش آن به پنج هزار سال پیش مربوط می‌شود.
علاوه‌بر‌آن، بررسی‌های باستان‌شناسان مشخص می‌کند که بافته‌های حصیری، اولین زیرانداز استفاده‌شده توسط بشر هستند. این بافته‌ها از سفال نیز قدیمی‌ترند و در طی سال‌های بعد از پیدایش سفال، به‌عنوان قالب برای ساخت آن کاربرد داشته‌اند.
مطالعه‌ی سیر زندگی بشر مشخص می‌کند که او از حصیر به‌عنوان یکی از ضروریات زندگی استفاده می‌کرده است. بشر پس از اتمام دوره‌ی غارنشینی و تا زمان روی‌آوردن به یکجانشینی، به‌صورت کوچ‌رو زندگی می‌کرده؛ بنابراین، به وسایلی نیاز داشته است که حمل‌و‌نقل آنها آسان باشد. بدین ترتیب، او از حصیر به‌عنوان زیرانداز و وسیله‌ای برای ساخت سرپناه بهره می‌برده است.
در ایران نیز این هنر دستی دارای سابقه‌ای بسیار طولانی است و معتبرترین اثر کشف‌شده که به ۳ هزار و ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد، متعلق به شهر شهداد کرمان است. البته، با مطالعه‌ی پیشینه‌ی تاریخی بافته‌های حصیری در ایران متوجه می‌شویم که این بافته‌ها منحصر به زیرانداز نبوده‌اند؛ بلکه ساخت ظروف حصیری نیز در ایران رواج فراوانی داشته است. هم‌اکنون محبوبیت و مقبولیت محصولاتی که بهشکل ظرف حصیری ساخته می‌شوند، نسبت به زیرانداز حصیری بیشتر است.
تزییناتی در بافت یا رنگ حصیرهای ایرانی وجود دارد. هنرمندان ایرانی برای رنگ‌آمیزی بافته‌های حصیری دو روشِ استفاده از مواد اولیه‌ی رنگی و رنگ‌آمیزی مواد اولیه با عناصر طبیعی را به کار می‌برند. به‌طور مثال، رایج است که از چوب سرخ‌رنگ نوعی درخت به‌نام «بقم» برای تولید رنگ طبیعی استفاده کنند. رنگ حاصل از چوب این درخت، در محیط اسیدی به‌رنگ قرمز و در محیط قلیایی به‌رنگ آبی درمی‌آید.
جالب توجه است که در مناطق مختلف کشور، مواد اولیه‌ی متفاوتی برای حصیربافی استفاده می‌شود و روش انجام کار نیز متفاوت است. در حقیقت، این تفاوت در مواد اولیه به‌دلیل تفاوت‌های اقلیمی است که همین موضوع روش کار را نیز متفاوت می‌کند. بااین‌وجود، نقطه‌ی مشترک تمامی این روش‌ها، بافت حاصل از تار و پود است.
به‌طور کلی، بافت حصیر با استفاده از ابزارآلات ساده و به‌صورت بافت‌های مشبک و مارپیچ (پیچشی) و با کمک دست انجام می‌شود. البته، در برخی مناطق کشور استفاده از دستگاه ساده‌ی حصیربافی برای بافت زیرانداز متداول است.
انواع مواد اولیه و ابزار و وسایل هنر حصیربافی
به‌طور کلی، در هر شهری از کشور که مواد اولیه‌ای از قبیل برگ درخت خرما، ساقه‌ی گندم، نی و ترکه موجود باشد، بافته‌های حصیری رواج دارد. این بافته‌ها به صورت‌های مختلفی نظیر حصیربافی، سبدبافی، پَخَل‌بافی، مرواربافی، تِرکه‌بافی، چم‌بافی و چیغ‌بافی انجام می‌شوند. در زیر، انواع مواد اولیه‌ی مصرفی در نقاط مختلف کشور برای حصیربافی ذکر شده‌اند:
- برگ درخت خرما که به نام «پیش» شناخته می‌شود و شامل برگ درخت خرمای نر وحشی با عنوان «پرک» و برگ درخت خرمای ماده‌ی وحشی با عنوان «داز» است؛
- ساقه‌های نی باتلاقی متعلق به مناطق گرمسیری خوزستان؛
- ساقه‌های نی باتلاقی متعلق به مناطق سردسیری اطراف دریاچه‌ی زریوار، در مجاورت شهر مریوان؛
- ساقه‌های نی باتلاقی مرداب‌های انزلی که با نام «لی» یا «لیغ» شناخته می‌شوند؛
- ساقه‌های گندم استان‌های زنجان و آذربایجان (سفال، سِفله، پَخَل)؛
- ساقه‌های نی خودرو در اطراف رودخانه‌های استان فارس که با عنوان «مور» شهرت دارند؛
- ساقه‌های نی باتلاقی اطراف دریاچه‌های هامون در مجاورت زابل؛
- ترکه‌ی بید در استان‌های تهران و مازندران و روستاهای مراغه؛
- ساقه‌های نی خودروی اطراف جوی‌های آب.
تمامی این مواد اولیه با استفاده از ابزارآلات بسیار ساده‌ای به محصولات حصیری تبدیل می‌شوند. این ابزارآلات عبارت‌اند از:
- قیچی: در این هنر دستی نوعی قیچی با لبه‌های باریک برای بریدن چوب، نی و… استفاده می‌شود.
- درفش: این وسیله برای قراردادن ترکه‌های اضافی در بافت کاربرد دارد. البته، می‌توان از درفش برای شکستن ترکه‌ها و ایجاد سوراخ در تخته‌های سه‌لایی نیز بهره برد.
- چاقو: الیاف ضخیم را با استفاده از چاقو می‌برند.
- خط‌کش متری و نواری: برای اندازه‌گیری استفاده می‌شود.
- چسب: برای محکم‌کردن تکه‌های اضافی چوب در جایگاه خود استفاده می‌شود.
- گاز یا چراغ‌الکلی: برای سوزاندن پرزهای اضافی بافته‌های حصیری کاربرد دارد.
- مقوا: گاهی اوقات در حصیربافی نیاز می‌شود که وسیله‌ای با انتهای چهارگوش ببافند. در این مواقع، می‌توان طرح را روی مقوا کشید؛ سپس ترکه‌ها را روی طرح روی مقوا قرار داد.
- درفش با نوک پهن: در صورت لزوم برای شکافتن بافت استفاده می‌شود.
روش‌های بافت وسایل حصیری
همان طور که اشاره شد، حصیربافی به دو روش مختلف «مشبک» و «پیچشی» یا «مارپیچ» انجام می‌شود. در ادامه به شرح هرکدام از آنها می‌پردازیم:
روش بافت مشبک
در این روش، هنرمند با بافت رشته‌ها به یکدیگر، شبکه‌ها و روزنه‌های هندسی نسبتاً منظمی خلق می‌کند که جلوه‌ی زیبایی به محصول تولیدی‌اش می‌بخشد. شرح مراحل انجام بافت مشبک چنین است:
- تهیه‌ی مواد اولیه مدنظر از قبیل برگ خرما، ساقه‌ی نی و… ؛
- در صورت استفاده از ساقه‌های نی، خیساندن آنها به‌مدت چند دقیقه برای تبدیل به نوارهای باریک؛
- گذراندن رشته‌ها از زیر و روی یکدیگر مانند تاروپود، ایجاد اشیای مدنظر با طرح‌ها و نقش‌های مشبک.
گفتنی است که از حصیربافی در تولید نوعی پرده نیز استفاده می‌شود. برای این کار، نی‌های باریک مرداب را هم‌اندازه می‌کنند و به‌صورت موازی در کنار یکدیگر قرار می‌دهند؛ سپس نی‌ها را در فاصله‌های معینی به‌وسیله‌ی نخ به یکدیگر متصل می‌کنند. در نهایت، کناره‌های پرده‌ی مدنظر را با استفاده از پارچه‌های نخی با حاشیه‌ی ۳ الی ۵ سانتی‌متری می‌پوشانند.
روش بافت پیچشی یا مارپیچ
در این روش، ابتدا رشته‌هایی به‌اشکال مختلف طنابی یا نواری با مواد اولیه ایجاد می‌کنند؛ سپس این طناب‌ها یا نوارها را به‌صورت مارپیچ به یکدیگر می‌پیچند. به‌طور کلی، روش بافت مارپیچ شامل مراحل زیر است:
- تهیه‌ی مواد اولیه، نظیر برگ درخت خرما، ساقه‌ی نی، گندم، برنج و ترکه‌های نازک بید؛
- انتخاب چند رشته از مواد اولیه و بافت آنها به‌صورت نوار یا پیچیدن آنها به دور یکدیگر بهشکل طناب؛
- اتصال طناب‌ها یا نوارها به یکدیگر، متناسب با شکل ظاهری اشیای مدنظر و به‌صورت مارپیچ.
شایان ذکر است که در صورت دایره‌ای شکل بودن شیء مدنظر، پیچیدن طناب‌ها یا نوارها از مرکز دایره شروع می‌شود.
کاربرد حصیربافی
حصیربافی به اشکال مختلف ساده یا تار‌و‌پودی، جناقی یا گیس‌باف و دایره‌ای یا شعاعی انجام می‌شود که هرکدام کاربرد متفاوتی دارند. در ادامه به شرح کاربرد هرکدام از اشکال این رشته از صنایع دستی می‌پردازیم:
- بافت زیرانداز، سفره، سجاده، سبد، پرده، بادبزن، صندوقچه و… با حصیربافی ساده یا تار‌و‌پودی؛
- بافت زنبیل‌ها و زیرظرفی‌ها با حصیربافی جناقی یا گیس‌باف؛
- بافت کلاه حصیری و وسیله‌ای برای قراردادن زیر قوری با حصیربافی دایره‌ای یا شعاعی.
مختصری درباره‌ی دستگاه حصیربافی
این دستگاه بسیار ساده، مشابه دارِ قالی است که بافت محصولات حصیری را با کمک ابزارآلات مختلفی انجام می‌دهد. برخی از این ابزارآلات عبارت‌اند از:
- ابزاری به‌نام «لوتو» برای تابیدن الیاف
- ابزاری با عنوان «دوک» برای ریسیدن الیاف تابیده‌شده
- «پلار» یا شانه‌ی حصیربافی
- «کتل» یا چهارپایه‌ای برای نشستن بافنده‌ها
- «عاجله» جهت ریسیدن مجدد الیاف
شیوه‌ی نگهداری از وسایل حصیری
برای نگهداری از این وسایل باید از قراردادن آنها در مجاورت حرارت و آتش و اشیای نوک‌تیز خودداری کرد. همچنین، از واردشدن فشار و ضربه به آنها جلوگیری نمود. در صورت کثیف‌شدن وسایل حصیری، می‌توان آنها را به‌راحتی با آب ولرم و شوینده‌های معمولی شست.
هنر حصیربافی را بیشتر بشناسید
حصیربافی به‌عنوان یکی از صنایع دستی ایران، در نقاط مختلف کشور رواج بسیار زیادی دارد. شما می‌توانید محصولات این رشته از صنایع دستی را در کارگاه‌های صنایع دستی کشور جست‌وجو کنید. «دستی بر ایران» ضمن معرفی این هنر، شما را به شناخت بیشتر گردشگری میراث فرهنگی فرا‌می‌خواند. مطالعه‌ی آثار ناملموس هنری نظیر حصیربافی، در حیطه‌ی مطالعات این شاخه از گردشگری قرار دارد.
پرسش‌های متداول درباره حصیربافی
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
حصیربافی با کاموا چگونه انجام می‌شود؟
گاهی اوقات، هنرمندان وسایل حصیری بافته‌شده را با کاموا تزیین می‌کنند که باعث زیبایی آنها می‌شود.
نقاشی روی حصیر چیست؟
امروزه، هنر حصیربافی با هنرهای دیگری نظیر نقاشی تلفیق شده است. برای مثال، همه‌ساله جشنواره‌ای به‌نام «نقاشی روی حصیر» اجرا می‌شود که طرفداران خاص خود را دارد.
نخ حصیری چیست و چگونه استفاده می‌شود؟
با توجه به دشوار‌بودن مراحل آماده‌سازی مواد اولیه برای ساخت وسایل حصیری نظیر سبد، قندان، زیربشقابی و… نخ‌هایی موسوم به نخ حصیری تولید شده‌اند. این نخ‌ها هنگام استفاده باید کمی خیس شوند تا بشود به‌راحتی آنها را شکل داد.
