تاریخچه کاروانسرای شاه عباسی نیشابور؛ از نگهداری یتیمان تا موزه

بسیاری از کاروانسراهای قدیمی کشورمان یادگاری از شاه عباس صفوی هستند و کاروانسرای شاه عباسی نیشابور یکی از آن‌هاست. این کاروانسرا در طول تاریخ کاربردهای مختلفی داشته است و امروزه به‌عنوان موزه استفاده می‌شود. بنای مزبور که در سال ۱۳۵۵ خورشیدی در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته است‌، جزو جاهای دیدنی نیشابور و جاذبه‌های گردشگری و تاریخی این شهر به حساب می‌آید.

تاریخ کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

در زمان حکومت شاه عباس‌ صفوی، کاروانسرایی در استان خراسان رضوی و در خارج از دروازه‌ی شهر نیشابور ساخته شد. این بنا که به نام کاروانسرای شاه عباسی نیشابور شهرت یافت، محلی برای استراحت کاروانیان در مسیر سفر بود. سپس در دوره‌ی قاجار، با ازدست‌دادن کارکرد اولیه، به محلی برای نگهداری از یتیمان و فقیران تبدیل شد.

در دوره‌ی پهلوی، کاروانسرا به پادگان نظامی ژاندارمری تغییر کاربری داد. پس از انقلاب ۵۷، جهاد سازندگی برای مدتی آن را در اختیار گرفت و به‌عنوان انبار استفاده کرد.

در سال ۱۳۶۷ خورشیدی، مالکیت بنا به اداره‌ی میراث فرهنگی واگذار شد. این اداره در سال ۱۳۷۴، بنای کاروانسرا را بازسازی کرد و در مرکز حیاط، حوضی به‌همراه باغچه‌هایی در اطرافش ساخت. سپس، کاروانسرای مرمت‌شده به موزه تبدیل شد که با نام «موزه نیشابور» شناخته می‌شود.

شایان ذکر است که این بنا در طول زمان و با گسترش شهر نیشابور، در قسمت شرقیِ بافت مرکزی شهر قرار گرفته است. به‌طور دقیق، بنای کاروانسرا هم‌اکنون در حاشیه‌ی جنوبی خیابان امام خمینی و مجاورت میدان خیام قرار دارد. روکار این بنا بارها در دوره‌های مختلف بازسازی شده است.

ویژگی‌ها و سبک معماری

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور به شکل چهارضلعی به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر و به‌صورت چهارایوانی ساخته شده است. در ساخت قسمت‌های مختلف کاروانسرا، از مصالح گوناگون مانند ملات گچ و ماسه و لاشه‌ی سنگ بهره برده‌اند.

این بنا حیاطی مرکزی مابین چهار ایوان و 24 ایوانچه دارد. در پیرامون آن نیز ۲۴ حجره قرار گرفته‌اند. در قسمت پشتی حجره‌های حیاط، اسطبل‌هایی با فضای ستون‌دار و طویل مشاهده می‌شوند که در گذشته، محل نگهداری احشام و چهارپایان بوده‌اند. از آنجا که اکثر کاروانیان با اسب و شتر مسافرت می‌کردند، فضای اسطبل‌های این کاروانسرا از حجره‌ها بزرگ‌تر است. در همین قسمت، سکوهایی وجود دارند که در گذشته برای گذاشتن بار و وسایل مسافران کاربرد داشته‌اند.

دسترسی به اسطبل‌های پشت حجره‌های کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، از طریق پَخ‌های گوشه‌ی حیاط امکان‌پذیر است. این شیوه‌ی دسترسی در کمتر کاروانسرایی وجود دارد. پخ در اصطلاح معماری، خط موربی است که برای حذف گوشه از یک فضای معماری کاربرد دارد.

ورودی کاروانسرا با سردری بلند و زیبا، در قسمت مرکزی ضلع شمالی قرار دارد. این سردر دوطبقه در دو گوشه‌ی پخ‌خورده‌ی خود تاق‌نمایی دارد که با آجرکاری‌های پیشانی و پشت‌‌بغل سردر، نمای بسیار جذابی به نمایش می‌گذارد.

با عبور از ورودی کاروانسرا به هشتی بزرگی با سقف رسمی‌بندی وارد می‌شویم که در گذشته در دو ضلع آن غرفه‌ها و اتاق‌های زیبایی وجود داشتند. انتهای این هشتی به ایوان جبهه‌ی شمالی می‌رسد که به حیاط راه دارد. این ایوان و ایوان جبهه‌ی جنوبی نسبت به ایوان‌های شرقی و غربی مرتفع‌تر هستند. در مقابل، ایوان‌های شرقی و غربی با نمای آجرکاری زیبا در پیشانی خود شهرت یافته‌اند.

در گذشته، آب‌انباری با دو بادگیر در مقابل کاروانسرا وجود داشت که امروزه اثری از آن مشاهده نمی‌شود. چهار برج نیز در چهار گوشه‌ی کاروانسرا وجود داشتند که با گذر زمان، تخریب شده‌اند.

تغییر کاربری کاروانسرای شاه عباسی نیشابور به موزه

اداره‌ی میراث فرهنگی نیشابور غرفه‌های ضلع شرقی کاروانسرا را به موزه نیشابور تبدیل کرده است. در این موزه، بخش‌های مختلف وجود دارند که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم:

بخش باستان‌شناسی

در این بخش از موزه، آثار تاریخی مختلفی به نمایش گذاشته شده‌اند که عبارت‌اند از:

• ظرف‌های سفالی دوران تاریخی و اسلامی، سکه‌های قبل از اسلام تا دوره‌ی تیموری، انواع ظرف‌های شیشه‌ای و فلزی و اشیای سنگی.

بخش مردم‌شناسی

بخشی برای به‌نمایش‌گذاشتن زندگی روزانه‌ی مردم نیشابور در گذشته است.

بخش ویژه

در این بخش اشیای باارزشی وجود دارند که باعث شده‌ است آن را به نام بخش ویژه بشناسیم. این اشیا عبارت‌اند از:

• سنگ‌قبرهای تاریخی، مجسمه‌های دوران تاریخی و قبل از آن، ماکت‌های شهر قدیم نیشابور در دوره‌ی تیموری، چند عدد ضریح چوبی قدیمی منبت‌کاری‌شده، لوح بدلی از منشور آزادی منسوب به کوروش هخامنشی با خط میخی، تعدادی سند خطی، مجموعه‌ی اهدایی مدال‌ها و احکام شادروان پهلوان یعقوب‌علی شورورزی و… .

ضلع غربی به‌عنوان سالن اجتماعات و نمایشگاه دائمی صنایع‌دستی و محلی برای برگزاری کارگاه آموزشی استفاده می‌شود.

حجره‌های دیگر موجود در کاروانسرا به چای‌خانه و جایگاه فروش سوغات نیشابور و همچنین به محلی برای تولید صنایع‌دستی مختلف اختصاص دارند:

• گیوه‌بافی، حصیربافی، قالی‌بافی، غربال‌سازی، سفال‌گری، کارگاه مرمت سفال، طراحی و نمونه‌سازی سفال‌های باستانی و قلم‌زنی، فیروزه‌تراشی، تذهیب، مینیاتور، معرق و مشبک‌کاری روی چوب، کاشی معرق، پوشاک سنتی، عکاس‌خانه‌ی سنتی، ساخت‌و‌سازهای سنتی.

علاوه بر آن، در این کاروانسرا موزه‌ی دیگری به نام موزه حیات وحش نیشابور وجود دارد که در ادامه به شرح ویژگی‌های آن می‌پردازیم:

موزه حیات وحش نیشابور

این موزه در فضای کاروانسرای شاه عباسی نیشابور جای گرفته است و بخش‌های مختلفی مانند بخش پرندگان و جانوران را شامل می‌شود. موزه‌ی حیات وحش هم‌اکنون هشت غرفه برای به‌نمایش‌گذاشتن محل زندگی حیوانات به‌صورت طبیعی دارد. بیشتر حیوانات موجود در این موزه، بومی ایران و تعدادی نیز بومی سایر کشورها هستند. در این موزه ۴۵۰ گونه‌ی مختلف از جانوران نگهداری می‌شوند.

جالب توجه است که در موزه، حیوانات ناقص‌الخلقه‌ای نیز وجود دارند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد:

• گوسفند شش‌پا، مار دوسر، مارمولک دودم، مرغ سه‌پا و… .

علاوه بر آن، تعدادی جنین حیوانات، اسکلت طبیعی جانداران، انواع مارها و ماهیان زنده و حشرات نیز در این موزه به معرض نمایش گذاشته شده‌اند. گردشگران علاقه‌ی بسیاری به بازدید از موزه حیات وحش نشان می‌دهند. گفتنی است که این موزه با عنوان موزه تاریخ طبیعی نیشابور نیز شناخته می‌شود.

آدرس کاروانسرا و جاذبه‌های اطراف آن

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور در خیابان امام خمینی این شهر و میان میدان خیام و خیابان عدالت واقع شده است. این کاروانسرا فقط یکی از چند مکان تاریخی موجود در خیابان امام خمینی محسوب می‌شود. دیگر مکان‌های تاریخی این خیابان عبارت‌اند از:

موزه اسناد نیشابور

این موزه که در سال‌های اخیر راه‌اندازی شده است، شامل بیش از ۳۰هزار سند، کتاب چاپ سنگی و خطی است. اسناد موجود در موزه به دوره‌های ساسانی تا قاجار تعلق دارند.

بازار تاریخی سرپوش نیشابور

این بازار با طولی حدود یک کیلومتر، ازجمله آثار ثبت ملی نیشابور به شمار می‌رود. جالب توجه است که سرپوشیده و مُسَقَّف بودن معبر و راهروی بازار باعث شده است که با عنوان بازار سرپوش نیشابور شهرت یابد. البته، این بنا با عنوان سوق‌القدیم نیز شناخته می‌شود.

مسجد جامع نیشابور

مسجد جامع به‌عنوان بزرگ‌ترین مسجد نیشابور و قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر شناخته می‌شود که کاربری گذشته‌ی خود را حفظ کرده است. بنای آن دارای چهار ایوان، سه درگاه و پنج کتیبه است و مناره و گنبد ندارد.

گرمابه مرمر نیشابور

این گرمابه که در ضلع غربی بازار سرپوش نیشابور قرار دارد، متعلق به دوره‌ی صفوی است. بنای حمام تاریخی در دوره‌های قاجار و پهلوی بازسازی و تغییراتی روی آن انجام شده‌ است. این بنا تا اوایل انقلاب اسلامی کاربری اصلی خودش را حفظ کرده بود و از آن دوران به‌بعد، به محلی برای فروش کالا تبدیل شد.

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور ؛ یادگاری از دوران صفوی

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور بنایی بسیار زیبا با سردری رفیع و حجره‌های متعدد است که امروزه به موزه تغییر کاربری داده است. این کاروانسرا علاوه بر موزه‌ای که در غرفه‌های ضلع شرقی آن برپا شده‌اند، موزه‌ای به نام موزه حیات وحش دارد. همین موضوع اشتیاق گردشگران را به بازدید از آن افزایش می‌دهد.

دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از موزه‌های کاروانسرا، بازدید از سایر جاذبه‌های گردشگری نیشابور را در برنامه‌ی سفر بگنجانید.

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور کجاست؟

این کاروانسرا در بافت شهری نیشابور و در خیابان امام خمینی این شهر قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این کاروانسرا را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

در این قسمت سعی کرده‌ایم پاسخ برخی از پرسش‌های متداول مربوط به کاروانسرای شاه عباسی نیشابور را شرح دهیم. چنانچه جواب پرسش خود را نیافتید، می‌توانید آن را در قسمت پایین همین نوشتار مطرح کنید: