مسجد جامع نیشابور؛ مسجدی بی‌نظیر از دوره‌ی تیموریان

مسجد جامع نیشابور بزرگ‌ترین و کهن‌ترین مسجد این شهر است که به دوره‌ی تیموری تعلق دارد. بنابراین، تزیینات این مسجد که از شاخصه‌های بناهای دوره‌ی تیموری است، آن را به یکی از جاهای دیدنی نیشابور مبدل کرده است. در ادامه، ضمن شرح تاریخچه و ویژگی‌های بنای مزبور، درباره‌ی کاربرد آن در طول دوره‌‌ی معاصر مطالبی ارائه می‌کنیم.

تاریخ ساخت مسجد جامع نیشابور

ما بسیاری از اطلاعات خود از دیرینگی ساخت بناهای تاریخی را از طریق کتیبه‌های نصب‌شده در قسمت‌های مختلف بناها کسب می‌کنیم. در خصوص مسجد جامع نیشابور نیز وجود پنج کتیبه باعث شده‌ است که اطلاعات ما درباره‌ی این بنای تاریخی کامل‌تر باشد. در ادامه، محل نصب این کتیبه‌ها به‌همراه اطلاعات نوشته‌شده بر آن‌ها را به‌ اختصار بیان می‌کنیم:

کتیبه‌ی نصب‌شده‌ در یکی از ایوان‌های جرز جنوبی مسجد: بر روی این کتیبه، نوشته‌ای وجود دارد که مشخص می‌کند «پهلوان علی بن بایزید کرخی» بنای مسجد را در سال ۸۹۹ قمری (۱۴۹۴ میلادی) و زمان حکومت «سلطان حسین بایقرا» ساخته است. متن این کتیبه را به‌صورت شعر و با خط ثلث نوشته‌اند.

دو کتیبه در دو طرف ورودی اصلی: نوشته‌های روی این کتیبه‌ها حاوی تاریخ ۱۰۲۱ قمری (۱۶۱۲ میلادی) است که تاریخ مرمت بنا را مشخص می‌کنند. در واقع، این تاریخ زمان اقامت شاه‌عباس صفوی در نیشابور و فرمان او برای بازسازی مسجد جامع نیشابور را نشان می‌دهد. این فرمان را به‌صورت کتیبه‌ای درمی‌آورند و در ورودی مسجد نصب می‌کنند.

دو کتیبه‌ بالای محراب ایوان اصلی: در این کتیبه‌ها نیز می‌توان تاریخ بازسازی مجدد مسجد را مشاهده کرد. این بازسازی در سال ۱۱۲۶ قمری (۱۷۱۴ میلادی) به دستور حاکم نیشابور، عباس‌قلی‌خان بیات انجام شده است.

ویژگی‌های مسجد

مسجد جامع نیشابور با زیربنایی در حدود ۴۳۷۷ متر مربع در زمینی به مساحت ۷۰۸۳ متر مربع قرار گرفته و عمده مصالح آن آجر است. این مسجد دارای چهار ایوان و سه ورودی است و مناره و گنبد ندارد.

ورودی اصلی مسجد در ضلع شمالی آن قرار دارد که از سمت بیرون دارای سردری با تزیینات مقرنس‌کاری زیباست. این سردر در ضمن بازسازی بدان اضافه شده است.

پس از ورودی اصلی، یک هشتی قرار دارد که درگاه موجود در ضلع چپ این هشتی مراجعه‌کنندگان را به زیرزمین مسجد راهنمایی می‌کند. قرارگیری مقبره‌ی معمار مسجد در این زیرزمین، موجب ارزش و اعتبار بیشتر آن شده است.

انتهای هشتی نیز راه ورود به صحن مسجد با ابعادی در حدود ۴۵ تا ۵۹ متر مربع است که حوض زیبایی در مرکز آن مشاهده می‌شود. در ضلع‌های شمال، شرق و غرب حیاط، ایوان‌های سه‌گانه‌ای بنا شده‌اند که دارای رواق نیز هستند.

تمامی ایوان‌های موجود در صحن مسجد با تاق‌نماها و تزیینات آجری و ساده‌ی خود، نمای جذابی به این بنای تاریخی داده‌اند. جالب اینکه، هرکدام از تاق‌نماها بر روی پایه‌ای واقع شده‌اند که این پایه‌ها در تمامی قسمت‌های مسجد ابعاد یکسانی ندارند. می‌توان قوس‌هایی با آجرچینی جناغی را بر روی پایه‌ها مشاهده کرد که تاق‌های گنبدی بر روی این قوس‌ها تعبیه شده‌اند.

در میان تاق‌های گنبدی مسجد حداقل یک نمونه تاق بخش‌بخشی با باریکه‌های متقاطع یا کاربندی قابل مشاهده‌ است. به نظر می‌رسد بسیاری از تاق‌های مسجد، به‌دلیل ظاهر متفاوتشان، پس از دوره‌ی تیموری ایجاد شده‌ باشند.

شایان ذکر است که در ضلع جنوبی حیاط نیز ایوانی وجود دارد که با ارتفاعی در حدود ۱۹٫۵ متر بلندترین و بزرگ‌ترین ایوان مسجد به شمار می‌رود. در گذشته، از این ایوان به‌عنوان مَقصوره و شبستان استفاده می‌کرده‌اند.

گفته می‌شود که هنگام استفاده از ایوان مزبور به‌عنوان شبستان، دو گلدسته‌ برای آن تعبیه کرده بودند که بعدها در مرمت‌های انجام‌شده، این گلدسته‌ها برداشته شدند. محراب اصلی مسجد با تزیینات مقرنس‌کاری و زیبای خود در همین شبستان قرار دارد. این محراب حاوی تاق‌نمایی به‌صورت نیم‌هشت‌ضلعی با ازاره‌ای مرکب از کاشی‌های آبی و سفید است که به نظر می‌رسد آن را در دوره‌ی صفوی ساخته باشند.

جالب توجه است که بررسی دیوارهای ایوان جنوبی و وابستگی آن‌ها به شبستان‌های مجاور، بازسازی‌های متعدد انجام‌گرفته بر روی بنا را نشان می‌دهند. به‌طور کلی، در چهار‌ گوشه‌ی مسجد جامع نیشابور چهار شبستان با ستون‌ها و سقف‌های ضربی و آجری مشاهده می‌شوند. این شبستان‌ها با وجود چندین مرتبه مرمت،‌ اصالت خود را حفظ کرده‌اند.

شبستان‌های موجود در سمت راست دیوار جنوبی مسجد، شش دهانه در عرض و چهار دهانه به موازات ایوان دارند. در سمت چپ این دیوار نیز شبستان‌هایی با همین ویژگی، اما با دهانه‌هایی بزرگ‌تر مشاهده می‌شوند.

سبک معماری مسجد جامع نیشابور

همان‌طور که اشاره شد، مسجد جامع نیشابور از سبک معماری تیموری تبعیت می‌کند. در این سبک از معماری، شاهد ویژگی‌های متمایزی هستیم که در زیر بدان اشاره شده است:

• ساخت بناها به‌صورت چهارایوانی با ایوان‌های بلند
• استفاده از تزیینات زیبا نظیر کاشی‌کاری‌های معرق و هفت‌رنگ
• نهایت استفاده از رنگ در معماری بنا و ایجاد کتیبه‌های نَسخ، ثُلث و کوفی به رنگ طلایی.

کاربرد مسجد پس از انقلاب ۵۷

مسجد جامع نیشابور در طول دوره‌‌های مختلف از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار بوده است. این مسجد پس از انقلاب ۵۷ تاکنون به‌عنوان محلی برای برگزاری نماز جمعه و سخنرانی‌های مهم استفاده می‌شود. در طول این مدت، بخش‌هایی نیز به مسجد افزوده‌اند. این ملحقات عبارت‌اند از:

• کتابخانه‌ای به نام کتابخانه‌ی امام خمینی
• پایگاه بسیج
• مرکز فرهنگی و دینی‌.

آدرس مسجد، مسیرهای دسترسی و جاذبه‌های پیرامون آن

بنای مسجد جامع نیشابور در استان خراسان رضوی، شهر نیشابور، محله‌ی کشتارگاه، خیابان هفده شهریور و خیابان امام خمینی این شهر قرار دارد. با توجه به قرارگیری این بنا در مرکز شهر، دسترسی به آن به‌راحتی امکان‌پذیر است و گردشگران می‌توانند از تاکسی و اتوبوس‌های درون‌شهری یا خودروهای شخصی استفاده کنند.

در نزدیکی این بنا جاذبه‌های گردشگری مختلفی وجود دارند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• آرامگاه خیام نیشابوری، کاروانسرای شاه‌عباسی نیشابور، باغ امین‌الاسلامی، باغ ملی نیشابور، قدمگاه امام‌رضا(ع)، آرامگاه کمال‌الملک، آب‌انبار بازار نو.

مسجد جامع نیشابور؛ تبلور معماری دوره‌ی تیموری

بسیاری از گردشگران علاقه‌ی وافری به بازدید از بناهای قدیمی با ویژگی‌های معماری متفاوت دارند. مسجد جامع نیشابور یکی از این بناهاست که قدم‌زدن در فضای داخلی آن می‌تواند گردشگران را با ویژگی‌های معماری دوره‌ی تیموری آشنا سازد. «دستی بر ایران» توصیه می‌کند که ضمن بازدید از این بنا و جاذبه‌های گردشگری اطراف آن، به مفاد مندرج در منشور گردشگری مسئولانه پایبند باشید.

مسجد جامع نیشابور کجاست؟

این بنا در استان خراسان رضوی، شهر نیشابور، محله‌ی کشتارگاه، خیابان هفده شهریور و خیابان امام خمینی قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره‌ی مسجد جامع نیشابور

در این قسمت به تعدادی از پرسش‌های متداول شما درباره‌ی مسجد جامع نیشابور پاسخ داده‌ایم. چنانچه شما پرسش دیگری دارید، آن را در بخش دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید. ما سؤال شما را به هیچ عنوان بی‌پاسخ نخواهیم گذاشت: