چگاسفلی؛ سندی بر تعلق شش‌هزار ساله خلیج فارس به ایرانیان

چِگاسُفلی بزرگ‌ترین محوطه‌ی شناخته‌شده‌ی پیش از تاریخ، متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد است که در فاصله کمی از شمال خلیج فارس و در کنار رودخانه زهره قرار دارد. گورستان و قبرهای بزرگ با بخش‌هایی مانند سکوی اهدای نذری و نشانه‌های یادبود، کارکرد مذهبی چگا سفلی را در بین محوطه‌های باستانی هم‌زمان خود پررنگ کرده است. قدیمی‌ترین قبرهای آجری در گورستان چگا سفلی کشف شده‌اند که از تمدن کهن ایران در منطقه خلیج فارس و خوزستان حکایت دارد. برای آشنایی بیشتر با این منطقه، بازدید از جاهای دیدنی اهواز را توصیه می‌کنیم.

در محوطه‌ی چگا سفلی، معماری گورهای پیش از تاریخ ازنظر فن ساخت و شکل و عملکرد به اوج شکوه خود رسیده است. هنر چگا سفلی چنان با سنت آیینی و نمادین رایج در آن پیوند خورده است که گویی نقوش روی سفال‌ها، نقوش حکاکی‌شده روی تخته‌سنگ‌ها و سایر صنایع‌دستی برای هزاران سال الهام‌بخش بوده‌اند. تاریخ این محوطه 3700 تا 4700 قبل از میلاد را نشان می‌دهد و شامل یک محله مسکونی و یک گورستان بوده و در مجموع، حدود 20 هکتار وسعت داشته است.

پروژه ماقبل تاریخ زهره (ZPP)

این پروژه یک برنامه تحقیقاتی طولانی‌مدت باستان‌شناسی است که با تمرکز بر رودخانه زهره در جنوب شهر جدید بهبهان در استان خوزستان شکل گرفته است. در این منطقه که در نزدیکی سواحل شمالی خلیج فارس قرار دارد، هانس نیسن از مؤسسه شرقی دانشگاه شیکاگو در اوایل دهه 1970 میلادی، به‌طور گسترده بررسی‌های باستان‌شناسی انجام داده است.

هدف از این پروژه بررسی باستان‌شناسی با پوشش کامل دره، با تمرکز بر چشم‌انداز زندگی و سکونت‌گاه‌های بشری در هزاره پنجم قبل از میلاد است. دستیابی به اطلاعاتی مانند سلسله مراتب اجتماعی و پویایی جوامع، شیوه‌های تولید و پیدایش مراکز منطقه‌ای در پایان هزاره پنجم و آغاز هزاره چهارم پیش از میلاد از اهداف اصلی این پروژه بوده است. این تحقیقات نقطه‌ی کانونی پروژه باستان‌شناسی در تُل چگا سفلی است که قبلاً به‌عنوان چغا سفلی، ثبت شده است.

تدفین در دوران پیش از تاریخ و تُل چگا سفلی

بر اساس دانش کنونی درباره‌ی آداب‌ورسوم تدفین در دوران پیش از تاریخ، می‌دانیم که در جنوب غربی ایران گورها تا اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد در فضاهای بازِ محله‌های مسکونی و سکونتگاه‌ها ساخته می‌شدند. اما از این دوره به بعد، گورستان‌های اولیه در خارج از محله‌های مسکونی ایجاد شده‌اند.

در اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد، در جنوب غربی ایران، گورستان‌های بزرگی در کنار مناطق مسکونی قرار داشته‌اند. برخی از این گورستان‌ها در اطراف بناهای یادبود شکل گرفته‌اند؛ در حالی که برخی دیگر در ارتباط با جمعیت‌های کوچ‌نشین پدیدار شده‌اند. با این حال، معلوم نیست که آیا این ‌یک پدیده‌ی گسترده بوده یا اینکه فقط برخی از سکونتگاه‌ها با نوعی وضعیت اجتماعی، اقتصادی و آیینی خاص، محل‌های مشخصی را به‌عنوان گورستان خود تدارک دیده بودند.

در شوش نیز گورستان بزرگی کشف شده که شامل 11 گور بوده است و در کنار آن، گورستان‌های هاکلان و پرچینه در قسمت جنوبی کوه‌های زاگرس مرکزی قرار داشته است.

کاوش‌های باستانی تل چگا سفلی

اولین فصل کار میدانی در تل چگا سفلی را دکتر عباس مقدم در بهار 2015 میلادی آغاز کرد. در این طرح، طیف وسیعی از فن‌های باستان‌شناسی به کار گرفته شد: نقشه‌برداری و بررسی توپوگرافی، جمع‌آوری داده‌های سطحی، بررسی ژئوفیزیک، تجزیه‌وتحلیل تصاویر ماهواره‌ای. درنهایت، یک منطقه گورستانی وسیع شناسایی شد که در طول فصل دوم کار میدانی، بیشتر موردبررسی قرار گرفت.

تدفین در تل چگا سفلی

در زمستان2016 میلادی، 9 تدفین در سه منطقه در بخش جنوب غربی این محوطه بررسی شد. تدفین‌ها در گورهایی با شکل و معماری متفاوت قرار دارند. بیشتر آن‌ها به شکل اتاق‌های مستطیل‌شکلی هستند که از خشت، آجر پخته‌شده و سنگ ساخته شده‌اند. تقریباً همه مقبره‌ها جهتی به‌سوی جنوب شرقی ـ شمال غربی دارند و ممکن است با نوعی نشانه یا بنای تاریخی مرتبط باشند که هنوز شناسایی نشده‌اند. در بیشتر مقبره‌ها، بقایای اسکلت انسان‌ها در هم آمیخته است که تشخیص تعداد افراد دفن‌شده را دشوار می‌کند.

گورهای چگا سفلی از مصالحی مانند سنگ تراشیده، خشت، آجر و چینه ساخته شده‌اند. درب ورودی هر 10 قبر کاوش‌شده در چگاسفلی به‌سمت غرب است. مقبره‌ها با نظم خاصی ساخته شده‌اند. دیوارهای جانبی قبرهای سنگی و آجری به‌وسیله‌ی تکیه‌گاه‌ها نگه داشته شده‌اند و فضای داخلی آرامگاه‌ها به دو بخش اصلی و استوانه‌ای تقسیم شده‌اند. بخش قابل‌توجهی از گورهای کاوش‌شده (7 قبر) جزو گورهای متعدد تدفینی هستند.

در گورستان چگا سفلی دو بخش سکوی نذری و بنای یادبود وجود دارد. سکوی ارائه به‌منظور برگزاری فعالیت‌های آیینی شامل قربانی حیوانات و اهدای یادبودهای سفالی و استل‌ها یا مجسمه‌های سنگی بوده است. بقایای 16 بز و یک گاو بر روی دو نیمکت هدایای قربانی در محراب پیدا شده است. برجسته‌ترین یافته در بخش سکوی عرضه‌ی چگاسفلی، استل‌های سنگی با نقوش نمادین است.

در گور شماره 1، بر اساس تعداد جمجمه‌های موجود در آن، تعداد 52 جسد را تخمین زدند. تخمین گروه باستان‌شناسی از تعداد کل افراد از 9 گور کاوش‌شده حداقل 102 نفر است. با این فرض که تعداد واقعی بیشتر بوده است، برخی توضیحات را نیز می‌توان در نظر گرفت: جنگ یا درگیری، قحطی و گرسنگی، بیماری‌های واگیردار یا فعالیت‌های آیینی در جوامع چگا سفلی که در اواخر هزاره پنجم در دشت زهره زندگی می‌کردند و مردگان خود را به این گورستان می‌آوردند.

مرحله اصلی استفاده از این گورها مربوط به اواخر هزاره پنجم تا اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد است که در متوفیان پایان هزاره چهارم قبل از میلاد، تفاوت‌های اجتماعی‌فرهنگی بین افراد آشکار است. شواهدی درباره‌ی رسوم متداول آن زمان مبنی بر شکل‌دادن به سر یا تغییر شکل جمجمه قابل‌توجه است. حداقل پنج نمونه از یک مقبره به دست آمده است که حکایت از یک سنت مذهبی یا فرهنگی رایج دارد.

اشیای تدفینی

همراه هر متوفی ظروف سفالی و سنگی، مهرهای سنگی، دیسک‌های فلزی و مهره‌های مسی و چند شی ریز و طلایی بود. سفال‌ها معمولاً از کوزه‌ها، فنجان‌ها و کاسه‌های کوچک تشکیل می‌شد. هر قبر حداقل حاوی چند ظرف منقوش بود. نقوش نقاشی‌شده معمولاً نمادین است و این نقش‌ها اغلب مشابه سنت‌های شناخته‌شده در مناطق سوزیانا و فارس است.

دره زهره و موقعیت آن بین خلیج فارس و رشته‌کوه‌های زاگرس قابل‌توجه است. چندین سکونتگاه اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد در کنار رودخانه زهره به دست آمده است. در میان آن‌ها، تل چگاسفلی مهم‌ترین  محوطه‌ی باستانی است که شواهد روشنی از تفاوت‌های اجتماعی آن نشان می‌داد که در گورستانی بزرگ واقع در مجاورت منطقه‌ای مسکونی به دست آمده است. تدفین‌های کاوش‌شده در فصل اول، تنوع معماری و فرهنگ مادی را با توجه به فراوانی افراد مدفون نشان می‌دهد. شناخت محوطه تل چگا سفلی به درک وسیع‌تری از تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی در زمان ظهور جوامع پیچیده در خاورمیانه کمک می‌کند.

ویژگی‌های خاص تل چگا سفلی برای ثبت در میراث جهانی

کاوش‌های باستان‌شناسی در چگاسفلی منجر به کشف یکی از نادرترین مکان‌های آیینی از شش‌هزار سال پیش شده است. اهمیت دنیای ماوراء‌الطبیعه، زمانی آشکار می‌شود که انسان به ارزش نیروهای برتر (الهی) پی می‌برد. توجه به جهان ماوراءالطبیعه در تمامی آثار به‌دست‌آمده از چگاسفلی، اعم از قبرها و ساختار منظم آن‌ها و نمادگرایی به اشکال مختلف در سفال، سنگ، مهر و…، کاملاً نمایان است و نشان‌دهنده نبوغ خلاق انسان شش‌هزار سال پیش است.

کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که برای اولین بار در تاریخ فرهنگی بشر شش‌هزار سال پیش، گورستان از منطقه‌ی مسکونی جدا شده است. این امر بدون توجه به رشد ارزش‌های معنوی انسان در دوره‌ی زمانی از میانه تا اواخر دوره‌ی سوزیانا ممکن نبود. دوره سوزیانا یکی از دوره‌های باستان‌شناسی در خوزستان است که خود به چند مرحله‌ی دوران شکل‌گیری سوزیانا، عتیق، قدیم، میانی و جدید تقسیم می‌شود و اوایل آن، دوره نوسنگی و اواخر آن مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد است. فن ساخت آرامگاه‌های چگاسفلی و محراب تازه کشف‌شده‌ی آن نشان‌دهنده‌ی رشد ارزش‌های انسانی در یک دوره زمانی معین از اواخر دوره سوزیانا، در منطقه فرهنگی چگاسفلی در جنوب ایران است.

افزون بر این، تداوم این گورستان که یکی از اولین گورستان‌های شناخته‌شده است، اهمیت دارد. وسعت گورستان 6هزار ساله چگا سفلی طبق کاوش‌های باستان‌شناسان حدوداً 800 در 2000 متر است. این ویژگی استثنایی فقط در چگاسفلی به دست آمده است. همچنین، برای اولین بار در ساختارهای تدفین، عناصری مانند استوانه‌ها، استفاده از فن‌ قبرسازی با استفاده از مصالح سنگی، آجرهای پخته‌شده و خشت خام و همچنین توجه به چیدمان اجساد دیده شده است. مهم‌تر از همه، فراوانی جمجمه‌های تغییر شکل یافته در گورستان چگاسفلی است. چگا سفلی نشان‌دهنده تمدنی است که در هزاره‌های گذشته در جنوب شرقی خوزستان، نزدیک به خلیج فارس شکوفا شده است.

معماری آرامگاه‌های چگاسفلی نمونه‌ای بارز از نوعی معماری بی‌سابقه است. تمامی قبور با نهایت دقت ساخته شده‌اند. فضای داخل قبرها به‌گونه‌ای طراحی شده است که اتاق تدفین به دو قسمت سکو و اتاق اصلی تقسیم می‌شود. ساخت آرامگاه با مصالح آجری در چگاسفلی به‌عنوان قدیمی‌ترین نمونه استفاده از آجر در ساخت مقبره شناخته می‌شود. مقبره‌های آجری ویژگی‌های فنی خاصی دارند.

به‌طور کلی، چگا سفلی و اطراف آن دارای مناظر مذهبی شش‌هزار ساله ازجمله پناهگاه، مقبره‌های عظیم باستانی و هنرهای صخره‌ای مذهبی در ارتفاعات جنوبی آن است. همه‌ی این مؤلفه‌ها منظر فرهنگی‌مذهبی شش‌هزار ساله در این منطقه را آشکار کرده است.

یافته‌های این محوطه به‌وضوح نشان می‌دهد که بسیاری از سنت‌های رایج خاورمیانه باستان، ریشه در تمدن چگاسفلی دارد. بسیاری از پیشرفت‌های زیبایی‌شناختی دوره اوروک بین‌النهرین، ازجمله سفال‌های وارکا، مهرها و استل‌ها، ریشه در چیزی دارد که امروزه به نام چگاسفلی می‌شناسیم؛ زیرا یافته‌های چگاسفلی نزدیک به 700 سال قدیمی‌تر از آثار کشف‌شده در اوروک (محوطه‌ای در بین‌النهرین) هستند.

نقوش بزهای مقابل روی تخته‌سنگ‌های چگا سفلی بیش از سه‌هزار سال قدیمی‌تر از نقوش موجود در منطقه فرهنگی تپه ام‌النار امارات متحده عربی است که اکنون در فهرست میراث جهانی امارات قرار دارد. در نتیجه، داده‌های فرهنگی چگاسفلی اکنون در طیف گسترده‌ای از فرهنگ‌ها حتی در مناطق دورافتاده قرار دارد.

تمام یافته‌های به‌دست‌آمده از چگا سفلی اصیل هستند و نشان‌دهنده مرحله‌ای حساس هستند که منجر به پیدایش تمدن و شکوفایی حکومت ایلامی در جنوب و جنوب غربی ایران شده است. سکونتگاه و بخش گورستان و محوطه‌های اطراف با هنرهای صخره‌ای خود حکایت از بقایای تمدنی اصیل و یکپارچه دارد و نمایانگر آیینی شش‌هزار ساله است.

مقایسه چگا سفالی و شوش

ازنظر فرم و محتوا، نزدیک‌ترین جایی که آثار آن را می‌توان با چگا سفلی مقایسه کرد، آکروپل شوش است. هر دو مکان در نیمه‌ی دوم هزاره پنجم قبل از میلاد به اوج خود رسیدند. هر دو منطقه، حوزه‌ی مرکزی و مهم سیاسی و مذهبی را نشان می‌دهند. هر دو دارای بناهای مذهبی هستند و هر دو قبرستان دارند.

در کنار سکوی مرتفع شوش، منطقه‌ای شناسایی شده که نشان‌دهنده قدیمی‌ترین گورستان در جنوب غربی ایران است. دو روایت درباره گستردگی این گورستان از دو کاشف آن یعنی دمورگان و دمکنم وجود دارد. یکی می‌گوید قبرستان 750 مترمربع است و دیگری می‌گوید 120 مترمربع است. در همین حال، مساحت قبرستان در چگا سفلی حدود 800 در 2000 متر است. وسعتی که در حال حاضر از جای دیگری گزارش نشده است.

یکی از ویژگی‌های قابل‌مقایسه با شوش، یافتن سفال و ابزار فلزی (مسی) است. زیبایی، تنوع و فراوانی ظروف سفالی در شوش باعث شده است که بیشتر موزه‌های معروف دنیا نمونه‌هایی از آن ظروف را در ویترین خود داشته باشند. با توجه به اینکه هنوز کاوش‌های باستان‌شناسی در گورستان چگاسفلی به پایان نرسیده است، تنوع و فراوانی سفال‌های چگاسفلی هنوز به سطح شوش نرسیده است؛ اما در میان شواهد به‌دست‌آمده از 10 مقبره کاوش‌شده از چگاسفلی، مقادیر فراوانی سفال زیبا و مجلل و همچنین ابزارهای مختلف مسی به دست آمده است.

علاوه بر ساختار مقبره‌های چگا سفلی، نمونه‌های منحصربه‌فردی از جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته در چگاسفلی نیز یافت شده است که از شوش گزارش نشده است.

بررسی‌های انجام‌شده بر روی سفال‌های گورستان شوش نشان می‌دهد که این سفال‌ها توسط کارگاه‌های مختلف ساخته شده و به معبد شوش اهدا شده‌اند. بررسی‌ها و کاوش‌ها در چگاسفلی نشان می‌دهد که در اطراف وسایل مذهبی تدفین و حرم، یک بخش تولیدی وجود دارد که به تولید ابزارهای مصرفی مانند سفال مشغول بوده است. در گور دخمه‌های شش‌هزار ساله‌ی چگاسفلی نیز کوره‌های آجرپزی برای تولید آجر شناسایی شده است.

یکی دیگر از جنبه‌های مقایسه شوش و چگ سفلی، آثار باستانی این دو محوطه مهم باستانی است. ازجمله مهم‌ترین این اشیا می‌توان به ظروف سنگی اشاره کرد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد ظروف سنگی (مرمر و آهکی) به‌دست‌آمده در چگاسفلی علاوه بر تنوع و فراوانی بیشتر، از مهارت‌های ساخت و زیبایی نیز برخوردارند. نتیجه مهم این مقایسه نشان‌دهنده ارتباط تنگاتنگ چگاسفلی با مناطق جنوب شرقی ایران و مهارت سنگ‌تراشان در چگا سفلی است.

مقایسه چگا سفلی از نظر مذهبی با سایر محوطه‌های باستانی

چگاسفلی از منظر مذهبی با بسیاری از اماکن شناخته‌شده در ایران و خارج از آن قابل‌مقایسه است که از آن‌ها شواهد مذهبی اعم از زیارتگاه‌ها، گورستان‌ها و کنده‌کاری‌ها و نقوش نمادین به دست آمده است. البته همه سایت‌های ذکرشده در اینجا لزوماً با چغا سفلی همگام و هم‌زمان نیستند.

سایر سایت‌های باستان‌شناسی که از منظر مذهبی با تل چگاسفلی مشابهت دارند، عبارت‌اند از: میراث جهانی شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان)، میراث جهانی شوش (استان خوزستان)، گورستان هکلان، گورستان دوم گر پارچینه (استان ایلام)، چغا میش (استان خوزستان)، زیارتگاه و گورستان اریدو (جنوب عراق)، مکان میراث جهانی تپه دفن دیلمون (بحرین)، زیارتگاه اوروک (جنوب عراق)، میراث جهانی مکان‌های فرهنگی العین (تپه) (امارات متحده عربی)، سایت میراث جهانی گوکلی تپه (ترکیه).

چگا سفلی کجاست؟

چگا سفلی بزرگ‌ترین محوطه شناخته‌شده‌ی پیش از تاریخ است که در فاصله کمی از شمال خلیج فارس و در کنار رودخانه زهره قرار دارد. موقعیت مکانی رودخانه زهره را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره چگا سفلی

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.