پناهگاه حیات وحش عباس آباد از جاذبه‌های طبیعی استان اصفهان و جاهای دیدنی نایین است و در ۹۰ کیلومتری شمال شرق این شهر قرار دارد. به لحاظ جغرافیایی، قسمتی از آن در شهرستان نایین و بخش دیگرش در شهرستان جدید خور و بیابانک واقع شده است. طبیعت متنوع و بکر این منطقه، فضایی مناسب برای زندگی گونه‌های مختلف گیاهان و جانوران کویر را فراهم آورده است.
این منطقه در سال ۱۳۸۴ به‌عنوان منطقه‌ی شکار ممنوع و سپس در سال ۱۳۸۸ به‌عنوان پناهگاه حیات وحش معرفی شد. مدیریت پناهگاه را اداره‌ی حفاظت محیط‌زیست شهرستان نایین بر عهده دارد و کار حفاظت از آن بر عهده‌ی سازمان محیط‌زیست است.
پناهگاه‌های حیات وحش، حفاظت‌گاه جانداران
پناهگاه‌های حیات وحش، مناطق حفاظت‌شده‌ای هستند که گونه‌های مهم گیاهی یا جانوری در آنها زیست می‌کنند یا از لحاظ زمین‌شناسی دارای اهمیت‌اند. در این مناطق، قوانینی خاص حکم فرماست؛ اجازه‌ی حضور گردشگر به‌صورت محدود داده می‌شود و شکار ممنوع است. این مناطق با هدف حفظ زمین و گونه‌های جانداران و ایجاد فرصت مطالعه و پژوهش، حفاظت‌شده اعلام می‌شوند. معمولاً دولت‌ها مسئول و بانی پناهگاه‌های حیات وحش قلمداد می‌شوند؛ اما گاهی مؤسسات مردم‌نهاد حامی محیط‌زیست یا مراکز پژوهشی مالک زمین‌های مناطق حفاظت‌شده هستند.
تاریخچه پناهگاه‌های حیات وحش در جهان
پناهگاه‌های حیات وحش سابقه‌ای طولانی در تاریخ زندگی انسان دارند. اولین بار در قرن سوم پیش از میلاد، پادشاه سیلان در شرق آسیا، منطقه‌ای را حفاظت‌شده و شکار ممنوع اعلام کرد. در گذشته، تعیین منطقه‌ای به‌عنوان حفاظت‌شده بیشتر جنبه‌ی اعتقادی و مذهبی داشت. برای مثال، در جنگل‌هایی از غرب آفریقا، شکار و صید ماهی ممنوع بود و این باور وجود داشت که اگر انسانی وارد این جنگل‌ها بشود یا در آنها شکار و ماهیگیری انجام دهد، مورد نفرین قرار خواهد گرفت.
اولین پناهگاه حیات وحش به شکل امروزی را یک طبیعت‌شناس و پژوهشگر انگلیسی به نام چارلز واترتون در سال ۱۸۲۱ پایه‌ریزی کرد.
او ۹هزار پوند برای خرید زمین‌هایی در شمال انگلستان هزینه کرد تا محل مناسبی برای زندگی پرندگان بدون تهدید شکارچیان به وجود آورد. هدف اصلی او مطالعه‌ی زندگی جغدها بود. وی همچنین بسیار تلاش کرد تا فرهنگ حفاظت از حیوانات و حیات وحش را بین مردم منطقه جا بیندازد و آنها را به این باور برساند که زندگی انسان در گروی بقای طبیعت و جانداران دیگر است.
امروزه ایجاد مناطق حفاظت‌شده و پناهگاه‌های حیات وحش در سراسر دنیا در دستور کار دولت‌ها و مراکز غیرانتفاعی حامی محیط‌زیست قرار گرفته است و سازمان‌های بین‌المللی متعددی در جهان در این زمینه فعال هستند.
در ایران، در مجموع حدود ۱٫۶۴میلیون کیلومتر مربع پناهگاه حیات وحش وجود دارد که بیش از ۸هزار گونه‌ی گیاهی در آنها ثبت شده است. از این میان، ۲۴۲۱ گونه بومی و منحصر به فرد هستند. ۵۰۲ گونه پرنده، ۱۶۴ گونه پستاندار، ۲۰۹ گونه خزنده و ۳۷۵ گونه پروانه در پناهگاه‌های حیات وحش ایران زندگی می‌کنند. پناهگاه حیات وحش عباس آباد یکی از این مناطق حفاظت‌شده است.
ویژگی‌های زیست‌بوم پناهگاه حیات وحش عباس آباد
پناهگاه حیات وحش عباس آباد در کوهپایه‌ی کوهی به همین نام قرار گرفته است. کوه عباس آباد، زیستگاه مناسبی برای حیوانات به وجود آورده است. در پایین کوه، یک کاروانسرای قدیمی و روستای عباس‌آباد واقع شده‌اند که روستا تقریباً خالی از سکنه است.
حدود ۴۸درصد از منطقه را کوهستان‌های صخره‌ای با قله‌های بلند و تپه‌ماهورها تشکیل داده‌اند. ۴۳درصد از زیستگاه را دشت‌ها، ۶درصد را زمین‌های ماسه‌ای و ۳درصد را هم اراضی سیلابی و آبی شامل می‌شوند. همین تنوع جغرافیایی، منطقه را برای حیات جانوران و گیاهان گوناگونی مناسب کرده است. گونه‌های کوه‌زی، دشت‌زی و آب‌زی مختلفی در پناهگاه حیات وحش عباس آباد زندگی می‌کنند.
این منطقه با کوهستان عظیم خود در تعدیل آب‌و‌هوای کویر مرکزی ایران بسیار مؤثر بوده و پشتوانه‌ی اصلی منابع آبی و استمرار زندگی برای جوامع پیرامونی است. همچنین، به‌عنوان دژی مستحکم از پیشروی کویر جلوگیری کرده و دغدغه‌های فرا‌منطقه‌ای را در این زمینه کاهش می‌دهد.
پناهگاه حیات وحش عباس آباد با بهره‌مندی از تنوع زیستگاهی و جغرافیایی خاص و ویژگی‌های کم‌نظیر طبیعی به‌عنوان ذخیره‌گاه مادر برای انواع جانداران ایفای نقش نموده و حداکثر توان خود نگهداری، تحمل‌پذیری و حداکثر قابلیت ترمیم، احیا و بازسازی خود را دارد.
جانوران
حیات وحش پناهگاه عباس آباد شامل ۴۳ گونه پستاندار، ۸۹ گونه پرنده‌ی دائمی، ۱۷۹ گونه پرنده‌ی مهاجر و فصلی، ۲۴ گونه خزنده، برخی دوزیستان و طیف وسیعی از بندپایان است که ذخایر ارزشمند و متنوع ژنتیکی محسوب می‌شوند.
این پناهگاه، دارای جمعیت قابل توجهی از گونه‌های مهم، کمیاب یا در خطر انقراض در سطح ملی است. هوبره، یوزپلنگ، پلنگ، شاه‌روباه، جبیر، گربه شنی، کاراکال، زاغ بور، شاهین، بحری، بالابان، عقاب طلایی، دلیجه، بوف، روباه شنی، وارانوس و خانواده‌ی افعی‌ها در این منطقه زندگی می‌کنند که مورد توجه ویژه‌ی سازمان‌های بین‌المللی نیز هستند. یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، شاه‌روباه، کاراکال و گربه شنی از حیوانات هدف در پناهگاه حیات وحش عباس آباد محسوب می‌شوند.
در سال ۱۳۹۰، یکی از محیط‌بانان پس از یک سال و نیم شناسایی کریدورهای گربه‌شنی در پناهگاه حیات وحش عباس آباد، سرانجام موفق شد با شناسایی مسیرها و لانه‌ی گربه شنی، با کمک دوربین‌های تله‌ای از این گونه تصویربرداری کند. این اولین تصویر ثبت‌شده از گربه‌ی شنی در ایران است؛ البته پیش‌تر نیز لاشه و ردپاهایی از گربه‌ی شنی در پناهگاه دیده شده بود. تعداد بسیاری کاراکال نیز در منطقه دیده شده‌اند و عباس آباد از نظر تعداد و تنوع گربه‌سانان در میان زیست‌گاه‌های کویری ایران بی‌نظیر است.
جبیر نیز یکی از گونه‌های در خطر انقراض است که در پناهگاه حیات وحش عباس آباد جمعیت خوبی از آنها وجود دارد. این حیوان به‌دلیل تعقیب با موتورسیکلت، کاهش وسعت زیستگاه بر اثر چرای دام‌ها، به‌خصوص شتر، رو به انقراض است. در واقع، این پناهگاه تنها منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی استان اصفهان است که در آن جبیر زندگی می‌کند. زاغ‌بور نیز در این منطقه وجود دارد که پرنده‌ی آندمیک ایران است؛ بدین معنا که در خارج از مرزهای ایران یافت نمی‌شود.
پوشش گیاهی
تاکنون در حدود ۴۰۰ گونه‌ی گیاهی در این منطقه شناسایی شده است که بسیاری از آنها ارزش دارویی دارند.
پوشش گیاهی شاخص پناهگاه حیات وحش عباس آباد شامل بادام کوهی، انجیر وحشی، بنه، تنگرس، تاغ، قیچ و گز، آویشن، قدومه، آنقوزه و درمنه است. درختان بادام کوهی تراکم خوبی در منطقه دارند. وجود چاه‌های زغال‌سنگ در منطقه نشان از آن دارد که این زیستگاه در گذشته‌های دور پوشش نیمه‌جنگلی داشته است.
جاذبه‌های اکوتوریستی
کوهستان‌های ییلاقی کویر، چشم‌اندازهای زیبای کویری، ذخایر جنگلی بادام کوهی، انجیر وحشی، بنه، تنگرس، تاغ، قیچ و گز از جاذبه‌های اکوتوریستی پناهگاه حیات وحش عباس آباد به شمار می‌روند.
یوز پلنگ ایرانی، گنجینه‌ی حیاتی پناهگاه حیات وحش عباس آباد
یوز آسیایی که به نام یوزپلنگ ایرانی شهرت دارد، یکی از زیرگونه‌های پلنگ است که در خطر انقراض قرار دارد. روزگاری، میانه و غرب آسیا جولانگاه این گربه‌سان زیبا بود که متأسفانه امروز بیش از چند قلاده از آن باقی نمانده است و ایران آخرین پناهگاه این حیوان محسوب می‌شود. زیستگاه اصلی یوزپلنگ، بیابان‌های فلات مرکزی و شرق و جنوب کشور است که این قلمرو مناطق شمال و شمال شرق استان اصفهان را نیز در بر می‌گیرد. به این ترتیب، منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی عباس آباد نیز یکی از جاهایی است که فعالان محیط‌زیست امید دارند که هنوز یوز ایرانی در آن پیدا بشود.
پس از سال‌ها گزارش‌های غیررسمی افراد محلی از دیده‌شدن یوزپلنگ در منطقه، اولین بار در سال ۱۳۸۹ تصویری از یوزپلنگ در دام تله‌‌های دوربینی افتاد و اصفهان به‌طور رسمی زیستگاه یوز ایرانی اعلام شد. پیش از این، در سال ۱۳۵۰ و در پارک ملی کلاه قاضی و پناهگاه موته، وجود یوزپلنگ گزارش شده بود. در سال ۱۳۹۶ هم تصویر سه قلاده یوزپلنگ در دوربین‌ها ثبت شد که امید برای احیای این حیوان در منطقه را بیشتر کرد.
یکی از تهدیدها برای این گربه‌سان آن است که خانواده‌ی یوزپلنگ‌ها نمی‌توانند بین زیست‌گاه‌های مختلف رفت‌وآمد کنند و با هم در ارتباط باشند؛ همین امر باعث کاهش تنوع ژنتیکی گونه‌ی یوزپلنگ می‌شود. خوشبختانه پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد با پارک ملی سیاهکوه اردکان و پناهگاه دره‌انجیر مرتبط است و یوزپلنگ‌ها می‌توانند بین آنها رفت‌وآمد کنند و با جمعیت یوزپلنگان مناطق دیگر ارتباط بگیرند. چنان‌که در سال‌های اخیر یوزپلنگی که در دره‌انجیر دیده شده بود، در پارک سیاهکوه زایمان کرد.
تأمین آب منطقه
این منطقه با وجود قرارگرفتن در جغرافیای کویری، نسبت به مناطق همتای خود وضعیت آبی بهتری دارد. تعداد فراوانی چشمه‌ی دائمی و سنگاب آب منطقه را تأمین می‌کنند. سنگاب‌ها حفره‌هایی طبیعی در دل سنگ‌ها هستند که به‌وسیله‌ی آب و اغلب در دره‌ها ایجاد می‌شوند. این سنگاب‌ها در فصل پاییز و زمستان به‌وسیله‌ی آب باران پر می‌شوند و در بقیه‌ی فصل‌های سال منبع آب خوبی برای حیوانات هستند.
البته بارندگی‌های کم در سال‌های اخیر تأمین آب برای حیوانات منطقه را با مشکل روبه‌رو کرده است. به‌هرحال، وجود آب بیشتر یعنی جمعیت کَل، بز، قوچ و میش بیشتر و این مصادف خواهد بود با طعمه‌ی فراوان‌تر برای یوزپلنگ‌ها و امید به نجات این گونه‌ی کمیاب.
روستاهای اطراف پناهگاه
روستاهای بازیاب، خنج و کبودان در داخل منطقه‌ی حفاظت‌شده و روستاهای چوپانان، بیاضه، ایراج، هفتومان و حسین‌آباد در امتداد مرز منطقه قرار دارند. فعالیت اقتصادی عمده در این روستاها کشاورزی سنتی، قالی‌بافی و دامداری است. البته در سال‌های اخیر تعداد ساکنان این روستاها بسیار کم شده و گاه به چند خانوار کاهش یافته است.
عوامل تهدیدکننده‌ی حیات در پناهگاه عباس آباد
با گسترش روزافزون زندگی صنعتی، عرصه‌ی زندگی برای حیوانات و گیاهان تنگ‌تر می‌شود. حیات موجودات این منطقه نیز از گزند خطرها در امان نیست. تعدادی از عوال تهدید حیات در پناهگاه حیات عباس آباد به شرح زیر است:
- چرای غیرمجاز و دام مازاد بر ظرفیت مراتع
- جاده‌ی اصلی چوپانان – اردکان
- شکار غیرمجاز
فعالیت‌های پژوهشی
تاکنون بیش از بیست مأموریت علمی در این منطقه انجام شده است که در اغلب آنها فعالیت اصلی کارگذاری دوربین‌های تله‌ای در بخش‌های مختلف منطقه و پردازش داده‌های حاصل از آنها بوده است.
در سال ۱۳۹۲، بررسی جامعی در سطح تمامی روستاهای حاشیه‌ی این منطقه با بررسی ۱۶۰ خانوار دامدار، درخصوص تلفات دام‌ها به‌واسطه‌ی حمله‌ی گوشتخواران صورت گرفت که مشخص شد گرگ و کاراکال بیش از سایر گونه‌ها باعث خسارت شده‌اند. در حال حاضر، برنامه‌های عملی برای کاهش خسارت ناشی از حمله‌ی کاراکال در دست اجراست.
پناهگاه حیات وحش عباس آباد، موزه‌ی زنده‌ی جانوران ایران
پناهگاه عباس‌آباد خانه‌ی حیوانات و گیاهانی است که از دیرباز در فلات ایران زندگی می‌کرده‌اند. بازدید از این منطقه این فرصت را به شما خواهد داد تا زندگی حیات وحش کویر را از نزدیک ببینید. اگر قصد دیدار از جاذبه‌های شهر نایین را دارید، پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد را فراموش نکنید. شاید بخت یارتان بود و گله‌ای بزکوهی یا آهو به استقبالتان آمدند یا ردی از یوزپلنگ ایرانی یافتید.
پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد کجاست؟
این پناهگاه در ۹۰ کیلومتری شمال شرق شهر نایین، در استان اصفهان قرار دارد.
پرسش‌های متداول درباره پناهگاه حیات وحش عباس آباد
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
تعریف پناهگاه حیات وحش چیست؟
زیست‌گاه‌های گونه‌های گیاهی و جانوری مهم که از لحاظ قانونی حفاظت‌شده و منطقه‌ی شکار ممنوع هستند، پناهگاه حیات وحش نامیده می‌شوند. این مناطق برای پژوهش‌های علمی بسیار مطلوب و مناسب هستند. گردشگری کنترل‌شده در پناهگاه‌ها مجاز است.
چند قلاده یوزپلنگ ایرانی در پناهگاه حیات وحش عباس آباد زندگی می‌کنند؟
آمار دقیقی از تعداد یوزپلنگ‌های این منطقه وجود ندارد؛ ولی شواهدی همچون شکار و ردپاهای موجود و تصاویر دوربین‌های تله‌ای، حضور یوزپلنگ در این منطقه را تأیید می‌کند. آنچه مسلم است تعداد انگشت‌شماری از این حیوان باقی مانده است.
