خانه‌ پیرنیا نائین یا موزه‌ مردم ‌شناسی کویر

خانه پیرنیا در استان اصفهان، در بافت قدیمی شهر نائین و در همسایگی مسجد جامع این شهر قرار دارد. این خانه که یکی از جاهای دیدنی نایین است، نمونه‌ای زیبا از خانه‌های سنتی و قدیمی با معماری ایرانی به شمار می‌رود و در ۲۹شهریور۱۳۵۶ با شماره‌‏ی ۹۹۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

از اسفند1373 در خانه‏‌ی‌ پیرنیا نائین، موزه‌ی مردم‌شناسی کویر برپاست. در موزه‌ مردم شناسی کویر، بازدیدکنندگان با روش زندگی و آداب و اعتقادات و ابزارهای کاربردی زندگی روزمره‌ی مردم حاشیه‌ی کویر و مناطق مرکزی ایران آشنا می‌شوند.

پیشینه‌ خانه پیرنیا نائین

خانه‌‌ی پیرنیا در دوره‌ی صفویان بنا شده است و سکونتگاه حاکم شهر بوده. اولین ساکن خانه، «قاضی نورالهدی»، نماینده‌ی دربار صفوی بوده است.

در دوره‌ی قاجار، خاندان پیرنیا در این خانه ساکن شدند؛ فردی به‏‌نام «میرزا احمدخان پیرنیا» آخرین صاحب‌‏خانه به شمار می‌رود. او همچنین حاکم شهر نائین بود.

در سال 1349 وزارت فرهنگ و هنر وقت، این خانه را خرید. در حال حاضر به مکانی عمومی برای بازدید و آشنایی با معماری و شیوه‌‏ی زندگی مردم نائین بدل شده است.

معماری خانه پیرنیا نائین

قسمت شمالی این خانه رو به آفتاب است و نور را تأمین می‏‌کند و در زمستان‌ها بیشتر از این قسمت استفاده می‌‏شده است. در دو طرف خانه، اتاق‌هایی است که در فصول مختلف سال استفاده می‌شده است؛ البته در تابستان، بیشتر در قسمت پایین یا گودال‏‌باغچه سکونت می‌کردند.

تلفیق پنجره‌های مشبک آجری با نمای کاهگلی و نیم‌تاق‌های ضربی، جلوه‌ای خاص و زیبا به این بنا داده‌اند. پنجره‌های چوبی، بسیار قدیمی و سنتی هستند. شیشه‌های این پنجره‌‏ها به‌‏صورت ضلع‏‌بندی‌‏شده روی چوب نصب شده‌اند. بخش بالایی پنجره‌ها نمای گنبدی‌‏شکل دارد و به‌‏صورت چهاربخشی طراحی شده‌ است. پنجره‌ها به‌‏سمت داخل باز و بسته می‌شوند.

نیم‌تاق‌ها، گوشه‏‌ی ایوان‌ها، سردَر و سقف اتاق‌ها و در ورودی با خطوط و گاه نقاشی‌های ساده تزیین شده‌اند. قطر زیاد دیوارها در معماری سنتی مناطق کویری، باعث خنکی محیط داخلی می‌شود که در خانه‏ پیرنیا نیز به چشم می‌خورد.

خانه پیرنیا نائین الگویی از خانه‌های کویری و سنتی ایران است. این خانه مجموعه‌ای از چند خانه‌ی کنار هم است که هرکدام برای هدف خاصی ساخته شده‌اند.

خانه حدود 2100 متر زیربنا دارد. همان‌طور که از ساخت خانه‌های قدیمی انتظار می‌رود، بنا با مصالح بوم‌آورد و موجود در منطقه ساخته شده است و با محیط اطرافش هماهنگی دارد. خشت و گل و چوب، مهم‌‏ترین مصالح به کار رفته در ساخت این عمارت باشکوه هستند.

ترکیب تزیینات معماری و گچ‌بری و نقاشی‌ها، زیبایی وصف‌‏نشدنی‌ای را پدید آورده است. در نقاشی‌های موجود در قسمت‌های مختلف این بنا، نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ، اژدها و حیوانات مختلف را می‌توان مشاهده کرد.

گچ‌بری‌های خانه پیرنیا شامل قاب‌های مختلفی است و داستان‌های «هفت‌پیکر نظامی»، ازجمله داستان‌های خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا،‌ صحنه‌های شکارگاه، داستان‌های عاشقانه و خیال را به نمایش می‌گذارد.

خانه پیرنیا شامل دوازده خانه‌ی جداگانه بوده که هرکدام کاربردی متفاوت داشته‌ است. امروز فقط خانه‌ی اصلی و دو خانه‌ی دیگر باقی مانده‌اند.

این سه خانه نیز در گذر زمان دستخوش تغییراتی شده‌اند. معماری خانه‌ی اصلی بیشتر ترکیب دوره‏‌ی صفویان دارد و دو خانه‌ی دیگر رنگ‌‏وبوی دوره‌‏ی قاجاریان را دارند.

خانه‌ی شمالی

جنوب‏ شرقی حیاط خانه، دیواری با تاق‌نماهای ساده دارد و اتاقی در این بخش ساخته نشده است. در سه طرف دیگر حیاط، اتاق‌های کمابیش هم‌اندازه‌ای هست که کفش‌کن‌هایی در وسط یا کنار ورودی دارند. برخی قسمت‏‌های این خانه تغییراتی داشته‌اند که به معماری ناب آن آسیب زده است. مثلاً پنجره‌ی اتاق جنوب ‏غربی جدید است و با معماری و مصالح عمارت هم‌خوانی ندارد.

خانه‌ی غربی

خانه‌ی غربی ترکیبی قاجاری دارد و متأسفانه تغییراتی در آن ایجاد شده است. در جنوب‌ شرقی این خانه چند ایوانچه را می‌توان دید. شمال‏ شرقی خانه یک اتاق با دو کفش‌کن دارد. شمال ‏غربی هم یک ایوانچه و چند اتاق است. این اتاق‌ها چنان تغییر یافته‌اند که شکل اولیه‌ی آن‏ها را نمی‌توان تشخیص داد.

خانه‌ی اصلی مجموعه

خانه‌ی اصلی در شرق عمارت قرار دارد و از خانه‌های دیگر قدیمی‌تر و بزرگ‌تر است و معماری باشکوه‌‏تری دارد. مرمت آن نیز با دقت بیشتری انجام گرفته است.

این خانه شامل ورودی، دالان‌های متعدد، هشتی، غلام‌گردش، ایوان شاه‌نشین، اتاق نشیمن، گودال‏‌باغچه و باغ می‌شود.

رسمی‌‏بندی، یزدی‌‏بندی، گچ‏بری‌‏های شیر و شکر، نقاشی و خطاطی روی گچ و سیم، گِل و شبکه‌های چوبی، آرایه‌های به‏‌کاررفته در این بناست که آن را به یکی از خانه‌‏های تاریخی باشکوه استان اصفهان بدل ساخته است.

در بخش جنوب ‏شرقی این خانه، اتاقی وجود ندارد و فقط دیواری ساده با شبکه‌های آجری، حیاط را از باغ بزرگ کناری، یعنی حیاط دوم خانه، جدا می‏سازد.

در شمال ‏غربی خانه‌ی اصلی چند سه‌‏دری و کفش‏‌کن قرار دارد. بر فراز یکی از کفش‌کن‌ها، بالاخانه‌‏ای است که به‌‏واسطه‌‏ی فضایی نیم‌باز، بر حیاط اشراف دارد. از لحاظ جلوه و آرایه‌ها، این بالاخانه بسیار زیباست و با ایستادن در آن می‌توان جلوه‌ی چشم‌‏نوازی از عمارت را دید.

سه‌دری‌ها و پنج‏‌دری‌ها و ایوان و ایوانچه‌های این خانه، فضایی ایرانی و چشم‌نواز به وجود آورده‌اند که دیدارشان خالی از لطف نخواهد بود.

گودال باغچه‌ خانه پیرنیا نائین، خلاقیت معماری ایرانی

یکی از ویژگی‌های مهم این بنا، وجود فضای گودال‌باغچه در مرکز حیاط است که آن را به‌عنوان تابستان‌نشین خانه ساخته‌اند.

در مناطق گرم و خشک مانند کاشان و نائین، اغلب خانه‌ها با حیاط مرکزی ساخته می‌شدند. این حیاط مرکزی یک طبقه از سطح زمین پایین‌تر بود که گودال‏‌باغچه یا باغ‌چال خوانده می‌شد.

معمار ایرانی برای پاسخ‏گویی به چند نیاز به ساخت گودال‌باغچه روی می‌آورد:

• با کندن چال‌ها‌ی عمیق و با هزینه‌ی کمی، خاک لازم برای ساخت خشت‌‏های به‌‏کاررفته در ساخت خانه مهیا می‌شد.
• خانه در برابر حرارت و صداهای محیط محافظت می‌شد.
• در شهرهایی مثل نائین که قنات منبع اصلی تأمین آب بود، ساخت گودال‌باغچه باعث می‌شد آب بهتر جریان پیدا کند. آب کاریز، حوض وسط گودال‌باغچه را پر می‌کرد و سرریز آن به خانه‌های همسایه انتقال می‌یافت.
• گودال‌باغچه، بنا را در برابر زلزله مقاوم‎‌تر می‌کرد.
• رطوبت و خنکی گودال‌باغچه، فضایی مناسب برای نگهداری از گل‏ها و درختان فراهم می‌کرد. معمولاً در گودال‌باغچه‌ها، درختان پسته و انجیر و انار می‌کاشتند.
• در فصل تابستان، اتاق‌های خنک و نزدیک به باغچه، محل مناسبی برای زندگی و گذران وقت اعضای خانواده بود.
• به درون‏‌گرایی فضای زندگی کمک می‌کرد. درون‏‌گرایی یکی از ویژگی‌های معماری ایرانی و متناسب با خواست خانواده‌ها بود.

خانه پیرنیا در نائین و دو اثر تاریخی خانه‌ی طباطبایی‌ها و مسجد آقابزرگ، ازجمله جاهای دیدنی کاشان هستند که به سبک گودال‌باغچه ساخته‌ شده‌اند.

نما و دیوارهای گودال‌باغچه‌ی خانه پیرنیا نائین، برخلاف حیاط طبقه‌ی بالا، ساده و سراسر آجری است و در لبه‌ی دیوارها طارمی مشبکی دارد. حوضی کوچک و زیبا در شمال‏ غرب حیاط قرار گرفته است. ایوان‌هایی در جبهه‌‏ی شرقی حیاط هستند که استراحتگاه مناسبی برای گریز از گرمای تابستان به حساب می‌آیند. دیگر سوهای حیاط مسدودند و تاق‌نما دارند.

موزه‌ مردم شناسی کویر

موزه‌ی مردم‌شناسی کویر، برپاشده در خانه پیرنیا نائین، ده بخش دارد که در هرکدام دسته‌ای از اشیاء مربوط به زندگی مردم نمایش داده شده است:

• بخش ورودی: شامل نمونه‌هایی از پوشش گیاهی و گیاهان دارویی.
• هشتی ورودی (محل فروش بلیت): حاوی وسایل مربوط به اسب و کشاورزی، انواع کلید و نمونه‌هایی از کلون در و انواع قاشق و ملاقه.
• راهروی بزرگ ورودی با نام سالن روشنایی و سفال لعاب‌دار: نمایشگاه انواع وسایل روشنایی و کاسه و کاشی لعاب‌دار.
• هشتی ورودی به حیاط موزه: محل عرضه‌ی انواع کوزه و ظرف‌های آبخوری.
• سالن اسلحه و ادوات جنگی.
• سالن ظروف فلزی.
• سالن پوشاک: نمایشگاه پوشاک زنانه‌ی و مردانه‌ی قاجاری.
• راهروی ورودی به سالن عبابافی: شامل ابزار گلیم‌بافی و عبابافی و ظروف سفال لعاب‌دار.
• اتاق کرسی: نمایشگاه چهار مجسمه‌ی مومیایی‌‏شده، شامل یک مرد و دو زن و یک پسربچه که لباس دوره‌ی قاجار را به تن دارند و اطرافشان لوازم روزمره‏‌ی زندگی آن دوره قرار دارد.
• سالن عبابافی: عرضه‌ی مجسمه‌ای مومیایی‌‏شده که پشت دستگاه عبابافی قرار دارد.

اشیاء داخل موزه مردم شناسی کویر

در حال حاضر بیش از هزار شیء تاریخی و قدیمی در موزه‌ مردم شناسی کویر نائین نگهداری می‌شود که اغلب متعلق به دوره‌ی قاجار و صفویه است.

کوزه‌های قدیمی و کتیبه‌های چوبی از دوره‌ی ایلخانیان، زیلوی قدیمی با قدمت 400سال متعلق به دوره‌ی صفویان و در چوبی دوجداره قدیمی با قدمت بیش از 300سال ازجمله آثار تاریخی مهم این موزه‌‏اند.

اشیای قدیمی دیگری نیز مانند ابریق، پیه‌سوز، وسایل روشنایی، کوزه، قهوه‌جوش مسی، سینی برنجی، سماور برنجی، جلد تپانچه و باروت‏دان چرمی متعلق به دوره‌های قاجاریان و صفویان در موزه وجود دارند.

جاذبه‌های گردشگری نزدیک به خانه پیرنیا نائین

در کنار دیدار از خانه پیرنیا می‌توان از سایر آثار تاریخی و دیدنی شهر نائین بازدید کرد. مسجد جامع نائین یادگاری از دوره‌ی آل بویه و از قدیمی‌ترین مسجدهای ایران است. این مسجد در همسایگی خانه پیرنیا قرار دارد.

بازار سنتی، نارین‌قلعه، قلعه‌‏ی محمدیه یا آشورگاه، خانه‏‌ی امامی، آب‏‌انبار معصوم‌خانی، قلعه‏‌ی رستم، کاروان‏سرای نیستانک، آسیاب آبی ریگاره و خانه‏‌ی فاطمی‌ها دیگر جاهای نزدیک به خانه پیرنیا نائین هستند.

خانه پیرنیا، میزبانی مهربان در دل کویر

خانه پیرنیا نائین بنایی هم‌‏زیست با گرما و خشکی کویر و تصویری از سازگاری ایرانیان با سختی‌های محیط زندگی است. اگر قصد آشنایی با پیشینه و روش زندگی نیاکان کویرنشین سرزمینمان را دارید، جاذبه‌های گردشگری شهر نائین و موزه‌ مردم شناسی کویر مقصد مناسبی برای سفرتان خواهد بود.

خانه پیرنیا کجاست؟

این خانه در بافت سنتی شهر نائین از توابع اصفهان قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این خانه تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره خانه پیرنیا نائین

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.