مرصع کاری یکی از شاخه‌های صنایعدستی سنگی است که در آن، ظروف و زیورآلات و اشیایی از این دست، با جواهر تزیین می‌شوند. بهطور مرسوم، در این رشته از صنایع دستی ایران که به نام‌های «مخراج‌کاری»، «جواهرنگاری» و «نگین‌کاری» نیز شناخته می‌شود، از سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی استفاده میگردد. در اینجا سعی میکنیم اطلاعات بیشتری دربارهی مرصع کاری ارائه دهیم.
دیرینگی استفاده از صنایعدستی مرصع کاری
از مرصع کاری آثاری وجود دارد که به دوره‌های هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان تعلق دارند و نشان می‌دهد که از هزاران سال پیش، کاربرد آن مرسوم بوده است. از نخستین زیورآلات مرصع کاری می‌توان به گردنبند و النگوی مسی و گوشواره و آویز بینی اشاره کرد. قدمت این زیورآلات به اواخر هزاره‌ی چهارم و اوایل هزاره‌ی سوم قبل از میلاد برمی‌گردد.
افزون بر آن، در دوره‌ی هخامنشیان نیز زیورآلاتی کشف شده که هنر مرصع کاری در آنها استفاده شده است. برخی از این زیورآلات عبارتاند از:
- سینهریز طلای کشف‌شده از همدان، دارای سنگ‌های قیمتی تزیینشده با ده عدد سَرِ شیر؛
- گنجینه‌ی زیورآلات کشف‌شده از ماوراءالنهر سابق، معروف به جیحون، ازقبیل بازوبند مرصع کاری؛
- ۶۰۰ قطعه ظرف سنگی سالم و شکسته از دو اتاق خزانه‌ای تخت‌جمشید، شامل جام پایه‌دار سنگی با نوشته‌ای بهنام آشوربانیپال.
گفتنی است که دوره‌ی اوج شکوفایی این رشته از صنایعدستی به عهد ساسانیان برمی‌گردد. برخی از آثار این دوره عبارتاند از:
- سینه‌‌ریزِ طلای مرصع کاری شده با گارِنت
- دُرِّ کوهی و شیشه‌ی معروف به «جام خسروپرویز»
در دوره‌ی سلجوقیان، روش نقرهنشانکردن، یکی از روش‌های زینت‌بخشی به ظروف و اشیای مختلف به شمار می‌رفت. پس از آن در دوره‌ی صفویان، طلاکوبی و مرصع کاری ظروف و اشیا با سنگ‌های قیمتی و جواهرات انجام می‌شد. در این دوره، تعداد بی‌شماری از آثار از میان رفتند؛ چراکه در زمان ساخت اشیای مدنظر، جواهرات حرارت می‌دیدند و ذوب می‌شدند. هماکنون، فقط تعداد انگشت‌شماری از آثار دوره‌ی صفویان در قصر توپکاپی استانبول نگهداری می‌شوند.
در دوره‌ی زندیان، از سبک گل و مرغ شیراز الهام گرفته شد و ترصیع روی فولاد بهشیوهی رایج صفوی رواج پیدا کرد. در این دوره، ترصیع روی زیورآلات استفاده نمی‌شد؛ در مقابل، روش‌های دیگری نظیر مشبککاری، حکاکی، کنده‌کاری و قلمزنی برای تزیین زیورآلات به کار گرفته می‌شدند.
پس از آن، در دوره‌ی قاجاریه، به‌دستور فتحعلی‌شاه بسیاری از سنگ‌ها و جواهرات سلطنتی روی ظرفها، تاج‌ها، مدال‌ها، غلاف شمشیر و تخت سلطنتی استفاده شدند. تاج این پادشاه قاجاری که به «تاج کیانی» شهرت دارد، با استفاده از الماس، زمرد، یاقوت و مروارید تزیین شده است. از آثار مرصع کاری برجسته‌ی دوره‌ی قاجاریه می‌توان به این آثار اشاره کرد: «تخت طاووس» یا «تخت خورشید» و «تخت نادری» و «کره‌ی جواهر».
در دوره‌ی پهلوی نیز به‌دستور رضاشاه، تاجی موسوم به «تاج پهلوی» زیر نظر سراج‌الدین جواهری ساخته شد. سراج‌الدین از روسیه به ایران مهاجرت کرده بود. این تاج، نمونه‌ی بی‌نظیری از هنر مرصع کاری و جواهرسازی ایران به شمار می‌رود.
افزون بر آن، می‌توان به زیورآلات زنان قبایل چادرنشین و زنان روستایی بهعنوان یکی از بازمانده‌های اصیل این رشته از صنایعدستی اشاره کرد. بیشتر این زیورآلات، تزییناتی از سنگ‌های زیبا و درخشان دارند که جنس آنها از عقیق جگری‌رنگ و فیروزه است.
امروزه، کاربرد مرصع کاری در طلا و جواهر بیشتر مرسوم است. به همین دلیل، استادکاران این رشته، فعالیت خود را پس از آماده‌سازی طلا آغاز می‌کنند. آنها برای قراردادن سنگ یا جواهر روی طلا و نقره و دیگر فلزات قیمتی به‌روش‌های مختلفی عمل می‌کنند که در ادامه به شرح آنها پرداخته می‌شود.
ابزار و تجهیزات در مرصع کاری و سنگ‌های کاربردی
از انواع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی که در هنر مرصع کاری استفاده می‌شود، می‌توان به زمرد، الماس، فیروزه، یاقوت، عقیق و یشم اشاره کرد. برای قراردادن این سنگ‌ها روی زیورآلات و ظروف، از ابزار و تجهیزاتی استفاده می‌شود که عبارتاند از:
- قلم انگلا برای قلمزنی: این نوع قلم وسیله‌ای همه‌کاره و ایدئال است که در حکاکی طلا و نقره و فلزات سخت از آن استفاده می‌شود.
- قلم چنگ‌خواباندن: نوع دیگری از قلم در مرصع کاری است.
- گوار سه‌غلطان: گوار وسیله‌ای است که هنرمندان مرصع‌کار با غلتاندن آن روی طلا یا نقره، دیواره‌ی اطراف نگین را می‌خوابانند تا نگین در جای خود تثبیت شود.
- سُمبه: قطعه‌ای مشابه محصول ساختهشده است که جنس محکمتری نسبت به محصول دارد.
- ماردالا: ابزاری در مرصع کاری که کاربرد آن مشابه چکش است.
شرح روش‌های مختلف مرصع کاری زیورآلات
از روش‌های مختلفی برای نصب سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی روی زیورآلات استفاده می‌شود. انتخاب روش نصب، بیشتر به نحوهی ساخت این زیورآلات وابسته است. برای نصب سنگ‌ها، ابتدا سازنده جای مخصوصی را روی زیورآلات خالی می‌گذارد تا هنرمند مرصع‌کار، سنگ را در آن جای خالی قرار دهد. در ادامه، روش‌های مختلف قراردادن سنگ شرح داده شده‌اند:
روش ریلی
در این روش، ابتدا باید فضای ریل‌مانندی روی طلا یا نقره خالی باشد تا مرصع‌کاران بتوانند نگین یا سنگ مدنظر را در آن فضا قرار دهند. مرصع‌کاران پس از قراردادن سنگ در محل خود، فلز اطراف آن را به یکدیگر نزدیک می‌کنند. برای این کار از سمبه و ماردالا استفاده می‌کنند و به قسمت فلزی اطراف سنگ ضربه میزنند. بدین ترتیب، سنگ یا نگین در محل خود تثبیت می‌شود.
روش قلم‌خور
در این روش، زیورآلات درنظرگرفتهشده، حفره‌ای مخروطی برای قراردادن نگین دارند که مخصوص نگین‌هایی با تراش مخروطی (مارکیز) است. پس از قرارگرفتن نگین در حفره‌ی مدنظر، مقداری از طلا یا نقره بهوسیلهی قلم بهطرف نگین هل داده می‌شود و بهاصطلاح روی نگین می‌خوابد.
روش کاسه‌ای و چنگی
در این روش، نگین را در فضای کاسه‌ای درنظرگرفتهشده قرار می‌دهند. سپس بنا به سلیقه، چنگ‌هایی از طلا یا نقره اطراف آن را فرامی‌گیرد یا با سوهان فلز، اطراف نگین روی آن خوابانده می‌شود. بدین ترتیب، نگین در جای خود ثابت می‌شود.
روش کاسه‌ای منحصربهفرد است و به ۵ گروه مختلف تقسیم می‌شود: کاسه‌ای ترکیبی، کاسه‌ای نیشی، کاسه‌ای فیسقولی، کاسه‌ای گوله‌ای و کاسه‌ای دورکوب.
روش چنگی
برای اینکه روش چنگی شرح داده شود، ابتدا باید تعریف «گوله» روشن شود. گوله دیواره‌ای توخالی به ابعاد سنگ جواهر است که روی زیورآلات ایجاد می‌شود. در روش چنگی، برای اینکه سنگ جواهر بهراحتی نصب شود، متناسب با تراش سنگ جواهر، مفتول یا تسمه‌هایی از طلا در اطراف گوله قرار می‌گیرد.
گاهی اوقات، مرصع‌کاران ترکیبی از این روش‌ها را به کار می‌گیرند. برخی از این روش‌های ترکیبی عبارتاند از:
- ترکیب ریلی و قلم‌خور، ریلی و چنگی، کاسه‌ای و قلم‌خور، کاسه‌ای و چنگی و کاسه‌ای و ریلی.
گفتنی است که در برخی مناطق، مرصع‌کاران ابتدا بهوسیلهی موم، نگین را بهطور موقت روی زیورآلات قرار می‌دهند. به این طریق، هنگام کار با قلم یا سوهان، نگین از جای خود حرکت نخواهد کرد. پس از پایانیافتن کار، موم را حرارت می‌دهند و ذوب می‌کنند؛ سپس، با دستمال آن را از روی زیورآلات پاک می‌کنند.
توجه داشته باشید که نمیتوان از موم برای همهی انواع سنگ‌ها استفاده کرد؛ چراکه برخی از سنگ‌ها در برابر حرارت تغییر رنگ می‌دهند.
با هنر مرصع کاری بیشتر آشنا شوید
هنر مرصع کاری یکی از شاخه‌های رایج صنایع دستی ایران در دوره‌های مختلف است. امروزه، این رشته از صنایعدستی، بیشتر در زیورآلات استفاده می‌شود. «دستی بر ایران» ضمن معرفی هنر مرصع کاری، شما را به رعایت نکات درجشده در منشور گردشگری مسئولانه فرامی‌خواند.
