مرصع کاری؛ هنری ایرانی به قدمت تاریخ باستان

نمونه ای از هنر مرصع کاری
نمونه ای از هنر مرصع کاری
نمونه ای از هنر مرصع کاری
آَشنایی با هنر مرصع کاری

مرصع کاری یکی از شاخه‌های صنایع‌‏دستی سنگی است که در آن، ظروف و زیورآلات و اشیایی از این دست، با جواهر تزیین می‌شوند. به‏‌طور مرسوم، در این رشته از صنایع‌ دستی ایران که به نام‌های «مخراج‌کاری»، «جواهرنگاری» و «نگین‌کاری» نیز شناخته می‌شود، از سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی استفاده می‏‌گردد. در اینجا سعی می‏‌کنیم اطلاعات بیشتری درباره‏‌ی مرصع کاری ارائه دهیم.

دیرینگی استفاده از صنایع‌‏دستی مرصع کاری

از مرصع کاری آثاری وجود دارد که به دوره‌های هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان تعلق دارند و نشان می‌دهد که از هزاران سال پیش، کاربرد آن مرسوم بوده است. از نخستین زیورآلات مرصع کاری می‌توان به گردنبند و النگوی مسی و گوشواره و آویز بینی اشاره کرد. قدمت ‌این زیورآلات به اواخر هزاره‌ی چهارم و اوایل هزاره‌ی سوم قبل از میلاد برمی‌گردد.

افزون بر آن، در دوره‏‌ی هخامنشیان نیز زیورآلاتی کشف شده‌ که هنر مرصع کاری در آن‏ها استفاده شده است. برخی از این زیورآلات عبارت‌‏اند از:

  • سینه‏‌ریز طلای کشف‏‌شده از همدان، دارای سنگ‌های قیمتی تزیین‏‌شده با ده عدد سَرِ شیر؛
  • گنجینه‌ی زیورآلات کشف‌شده از ماوراءالنهر سابق، معروف به جیحون، ازقبیل بازوبند مرصع کاری؛
  • ۶۰۰ قطعه ظرف سنگی سالم و شکسته از دو اتاق خزانه‌ای تخت‌جمشید، شامل جام پایه‌دار سنگی با نوشته‌ای به‌‏نام آشوربانیپال.

گفتنی است که دوره‌ی اوج شکوفایی این رشته از صنایع‌‏دستی به عهد ساسانیان برمی‌گردد. برخی از آثار این دوره عبارت‏‌اند از:

  • سینه‌‌ریزِ طلای مرصع کاری ‏شده با گارِنت
  • دُرِّ کوهی و شیشه‌ی معروف به «جام خسروپرویز»

در دوره‏‌ی سلجوقیان، روش نقره‌‏نشان‌‏کردن، یکی از روش‌های زینت‌بخشی به ظروف و اشیای مختلف به شمار می‌رفت. پس از آن در دوره‌ی صفویان، طلاکوبی و مرصع کاری ظروف و اشیا با سنگ‌های قیمتی و جواهرات انجام می‌شد. در این دوره، تعداد بی‌شماری از آثار از میان رفتند؛ چراکه در زمان ساخت اشیای مدنظر، جواهرات حرارت می‌دیدند و ذوب می‏‌شدند. هم‌‏اکنون، فقط تعداد انگشت‌شماری از آثار دوره‌ی صفویان در قصر توپکاپی استانبول نگهداری می‌شوند.

در دوره‌ی زندیان، از سبک گل و مرغ شیراز الهام گرفته شد و ترصیع روی فولاد به‏‌شیوه‌ی رایج صفوی رواج پیدا کرد. در این دوره، ترصیع روی زیورآلات استفاده نمی‌شد؛ در مقابل، روش‌های دیگری نظیر مشبک‏‌کاری، حکاکی، کنده‌کاری و قلم‏زنی برای تزیین زیورآلات به کار گرفته می‌شدند.

پس از آن، در دوره‌ی قاجاریه، به‌دستور فتحعلی‌شاه بسیاری از سنگ‌ها و جواهرات سلطنتی روی ظرف‏‌ها، تاج‌ها، مدال‌ها، غلاف شمشیر و تخت سلطنتی استفاده شدند. تاج این پادشاه قاجاری که به «تاج کیانی» شهرت دارد، با استفاده از الماس، زمرد، یاقوت و مروارید تزیین شده است. از آثار مرصع کاری برجسته‌ی دوره‌ی قاجاریه می‌توان به این آثار اشاره کرد: «تخت طاووس» یا «تخت خورشید» و «تخت نادری» و «کره‌ی جواهر».

تخت نادری نمونه ای از مرصع کاری
تخت نادری نمونه‌ای از مرصع کاری

در دوره‌ی پهلوی نیز به‌دستور رضاشاه، تاجی موسوم به «تاج پهلوی» زیر نظر سراج‌الدین جواهری ساخته شد. سراج‌الدین از روسیه به ایران مهاجرت کرده بود. این تاج، نمونه‌ی بی‌نظیری از هنر مرصع کاری و جواهرسازی ایران به شمار می‌رود.

افزون بر آن، می‌توان به زیورآلات زنان قبایل چادرنشین و زنان روستایی به‌‏عنوان یکی از بازمانده‌های اصیل این رشته از صنایع‌‏دستی اشاره کرد. بیشتر این زیورآلات، تزییناتی از سنگ‌های زیبا و درخشان دارند که جنس آن‏ها از عقیق جگری‌رنگ و فیروزه است.

امروزه، کاربرد مرصع کاری در طلا و جواهر بیشتر مرسوم است. به همین دلیل، استادکاران این رشته، فعالیت خود را پس از آماده‌سازی طلا آغاز می‌کنند. آن‏ها برای قراردادن سنگ یا جواهر روی طلا و نقره و دیگر فلزات قیمتی به‌روش‌های مختلفی عمل می‌کنند که در ادامه به شرح آن‏ها پرداخته می‏شود.

ابزار و تجهیزات در مرصع کاری و سنگ‌های کاربردی

از انواع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی که در هنر مرصع کاری استفاده می‏‌شود، می‌توان به زمرد، الماس، فیروزه، یاقوت، عقیق و یشم اشاره کرد. برای قراردادن این سنگ‌ها روی زیورآلات و ظروف، از ابزار و تجهیزاتی استفاده می‏‌شود که عبارت‌‏اند از:

  • قلم انگلا برای قلم‏زنی: این نوع قلم وسیله‌ای همه‌کاره و ایدئال است که در حکاکی طلا و نقره و فلزات سخت از آن استفاده می‌شود.
  • قلم چنگ‌خواباندن: نوع دیگری از قلم در مرصع کاری است.
  • گوار سه‌غلطان: گوار وسیله‌ای است که هنرمندان مرصع‌کار با غلتاندن آن روی طلا یا نقره، دیواره‌ی اطراف نگین را می‌خوابانند تا نگین در جای خود تثبیت شود.
  • سُمبه: قطعه‌ای مشابه محصول ساخته‏‌شده است که جنس محکم‌‏تری نسبت به محصول دارد.
  • ماردالا: ابزاری در مرصع کاری که کاربرد آن مشابه چکش است.

شرح روش‌های مختلف مرصع کاری زیورآلات

آَشنایی با هنر مرصع کاری
نمونه‌ای از هنر مرصع کاری

از روش‌های مختلفی برای نصب سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی روی زیورآلات استفاده می‌شود. انتخاب روش نصب، بیشتر به نحوه‌‏ی ساخت این زیورآلات وابسته است. برای نصب سنگ‌‏ها، ابتدا سازنده‌‌ جای مخصوصی را روی زیورآلات خالی می‌گذارد تا هنرمند مرصع‌کار، سنگ را در آن جای خالی قرار دهد. در ادامه، روش‌‏های مختلف قراردادن سنگ شرح داده شده‌اند:

روش ریلی

در این روش، ابتدا باید فضای ریل‌مانندی روی طلا یا نقره خالی باشد تا مرصع‌کاران بتوانند نگین یا سنگ مدنظر را در آن فضا قرار دهند. مرصع‌کاران پس از قراردادن سنگ در محل خود، فلز اطراف آن را به یکدیگر نزدیک می‌کنند. برای این کار از سمبه و ماردالا استفاده می‌‏کنند و به قسمت فلزی اطراف سنگ ضربه می‏‌زنند. بدین ترتیب، سنگ یا نگین در محل خود تثبیت می‌شود.

روش قلم‌خور

در این روش، زیورآلات درنظرگرفته‏‌شده، حفره‌ای مخروطی برای قراردادن نگین دارند که مخصوص نگین‌هایی با تراش مخروطی (مارکیز) است. پس از قرارگرفتن نگین در حفره‌ی مدنظر، مقداری از طلا یا نقره به‌‏وسیله‌‏ی قلم به‌‏طرف نگین هل داده می‌شود و به‏‌اصطلاح روی نگین می‌خوابد.

روش کاسه‌ای و چنگی

در این روش، نگین را در فضای کاسه‌ای درنظرگرفته‏‌شده قرار می‌دهند. سپس بنا به سلیقه، چنگ‌هایی از طلا یا نقره اطراف آن را فرامی‌گیرد یا با سوهان فلز، اطراف نگین روی آن خوابانده می‌شود. بدین ترتیب، نگین در جای خود ثابت می‌شود.

روش کاسه‌ای منحصربه‏‌فرد است و به ۵ گروه مختلف تقسیم می‌شود: کاسه‌ای ترکیبی، کاسه‌ای نیشی، کاسه‌ای فیسقولی، کاسه‌ای گوله‌ای و کاسه‌ای دورکوب.

روش چنگی

برای اینکه روش چنگی شرح داده شود، ابتدا باید تعریف «گوله» روشن شود. گوله دیواره‌ای توخالی به ابعاد سنگ جواهر است که روی زیورآلات ایجاد می‌شود. در روش چنگی، برای اینکه سنگ جواهر به‏‌راحتی نصب شود، متناسب با تراش سنگ جواهر، مفتول یا تسمه‌هایی از طلا در اطراف گوله قرار می‌گیرد.‌

گاهی اوقات، مرصع‏‌کاران ترکیبی از این روش‌ها را به کار می‌گیرند. برخی از این روش‌های ترکیبی عبارت‏‌اند از:

  • ترکیب ریلی و قلم‏‌خور، ریلی و چنگی، کاسه‌ای و قلم‌خور، کاسه‌ای و چنگی و کاسه‌ای و ریلی.

گفتنی است که در برخی مناطق، مرصع‌کاران ابتدا به‌‏وسیله‌‏ی موم، نگین را به‌‏طور موقت روی زیورآلات قرار می‌دهند. به این طریق، هنگام کار با قلم یا سوهان، نگین از جای خود حرکت نخواهد کرد. پس از پایان‌‏یافتن کار، موم را حرارت می‏‌دهند و ذوب می‏‌کنند؛ سپس، با دستمال آن را از روی زیورآلات پاک می‌کنند.

توجه داشته باشید که نمی‌‏توان از موم برای همه‌‏ی انواع سنگ‌ها استفاده کرد؛ چراکه برخی از سنگ‌ها در برابر حرارت تغییر رنگ می‌دهند.

با هنر مرصع کاری بیشتر آشنا شوید

هنر مرصع کاری یکی از شاخه‌های رایج صنایع دستی ایران در دوره‌های مختلف است. امروزه، این رشته از صنایع‌‏دستی، بیشتر در زیورآلات استفاده می‌شود. «دستی بر ایران» ضمن معرفی هنر مرصع کاری، شما را به رعایت نکات درج‌‏شده در منشور گردشگری مسئولانه فرامی‌خواند.

اشتراک گذاری
دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

قبلی
تغییرات زندگی با خواندن کتابهای توسعه فردی
بعدی
بهترین زمان برای رزرو تور کوش آداسی
نوشته‌های مشابه
مسابقه ایران شناسی ماهانه دستی بر ایران