هنر تزئین شیشه از شاخه‌های صنایع دستی آبگینه است که استادکاران پس از ساخت حجم‌های شیشه‌ای مورد نظر به تزئین آن می‌پردازند. این هنر از صنایع دستی ایران به شیوه‌های مختلفی اجرا می‌شود که در این مقاله به شرح آنها می‌پردازیم.
روش‌های مختلف هنر تزئین شیشه
در صنایع دستی آبگینه برای تهیه‌ی اشیای مختلف، شیشه‌ی مورد نیاز با استفاده از ترکیبات سیلیکات‌های قلیایی به وجود می‌آید. سپس، این ماده‌ی اولیه داخل کوره قرار می‌گیرد تا به ماده‌ی مذاب تبدیل شود. در نهایت، این ماده با قرار گرفتن در قالب‌های مختلف به شکل دلخواه در می‌آید.
پس از طی شدن این مراحل می‌توان ظروف شیشه‌ای بدست آمده را به کمک هنر تزئین شیشه، جلوه‌ای بیشتر بخشید. این رشته از صنایع دستی ایران به روش‌های مختلفی انجام می‌شود که عبارتند از:
تراش روی شیشه:
از این روش جهت تزئین ظروف شیشه‌ای دکوری و ظروف منزل استفاده می‌گردد. برخی از ظروفی که با استفاده از روش تراش روی شیشه تزئین می‌شوند، عبارتند از: انواع سرویس‌های چای‌خوری، پارچ، لیوان، انواع ظروف کریستالی و...
هنر مزبور در شهر اصفهان دارای جایگاه ویژه‌ای است. البته، این هنر و صنایع دستی در سایر شهرهای ایران نیز رواج دارد و کشورهایی نظیر ایتالیا و چین نیز تراش‌کاری روی شیشه را انجام می‌دهند.
در این رشته از صنایع دستی، انواع ابزارهای دستی و ماشینی مورد استفاده قرار می‌گیرند که هنرمندان به اختیار خود می‌توانند یکی از آنها را برگزینند. در ضمن، نقش‌ونگارهای به کار گرفته شده در این شاخه از صنایع دستی، بسیار متنوع هستند. برخی از آنها عبارتند از:
- طرح‌های اسلیمی، گل و برگ، پرندگان و طرح‌های الهام گرفته شده از خطوط منحنی.
نقاشی روی شیشه مینایی:
هر چند میناکاری هنر استفاده از لعاب مینا بر روی ظروف فلزی است، اما گاهی روی شیشه نیز انجام می‌شود. این هنر دستی در ایران و سایر کشورها از رونق خوبی برخوردار است. هم اکنون آثار متعددی از هنر مزبور در موزه‌های ایران و جهان به نمایش درآمده‌اند.
در این روش، طرح‌های مختلفی بر روی ظروف شیشه‌ای نقاشی می‌شوند که باعث زیباتر شدن آنها می‌گردند. در گذشته، صنایع دستی مزبور با قرار دادن تکه‌های شیشه رنگی در کنار هم به وجود آمده است.
نقاشی پشت شیشه:
این هنر دستی از جمله صنایع دستی وارداتی به شمار می‌رود که در دوره‌ی صفویه از اروپای شرقی، هند و چین به ایران راه یافت. با این وجود، آثار خلق شده در ایران نسبت به نمونه‌های غربی متفاوت هستند و نمونه‌های تقلیدی کمتر مشاهده می‌شوند.
شایان توجه است که نقاشی پشت شیشه با هنر نقاشی روی شیشه تفاوت بسیاری دارد. در این روش جزئیات و ظرایف طرح ابتدا بر روی ظرف مورد نظر اجرا می‌شود، سپس رنگ‌آمیزی زمینه‌ی کار صورت می‌گیرد.
در این شیوه از صنایع دستی بر خلاف نقاشی روی شیشه، اشتباهات رنگ‌آمیزیِ طرح با پوشش رنگِ بعدی، تصحیح نمی‌شوند. در نقاشی پشت شیشه باید ابتدا رنگی که به اشتباه به کار رفته است پاک شود و سپس، رنگ درست جایگزین آن گردد.
طرح‌های مورد استفاده در روش مزبور عبارتند از:
- حاشیه‌های رنگی، نقش گل و مرغ، صورت‌کشی یا شبیه‌کشی، وقایع مذهبی، تصویر منظره‌ها و نوشته‌ها و خطوط قرآنی.
آبگزکاری (شیشه ترک):
در این روش، از تغییر دمای ناگهانی بر روی شیشه و خاصیت ترک‌خوردگی شیشه برای ایجاد طرح بر روی آنها استفاده می‌شود. برای این کار ظرف مورد نظر را پس از خارج کردن از کوره بلافاصله در داخل آب سرد قرار می‌دهند. بدین ترتیب، با ایجاد شوک به ظروف شیشه‌ای ترک‌های بسیار ریزی در قسمت خارجی آن ایجاد می‌شود، اما این ترک‌ها به داخل شیشه نمی‌رسند.
سپس، برای جلوگیری از شکستن ظرف آن را دوباره به کوره انتقال می‌دهند. در این صورت، دوباره بافت آن شکل می‌گیرد و محکم‌تر می‌گردد. بعد از این‌که ظرف برای بار دوم از کوره خارج شد، به آن زمان کافی داده می‌شود که به آرامی حرارت خود را از دست بدهد.
مات‌کاری:
در این روش از مواد خورنده‌ی شیشه جهت مات کردن سطح آن استفاده می‌کنند. یکی از بهترین مواد مورد استفاده برای این کار اسید فلوریدریک است، اما امروزه روش «شن‌پاشی و غلتاندن در پودر» هم استفاده می‌شود.
هنر تزئین شیشه با وسایل دور ریز
معمولاً در هر خانه‌ای وسایل شیشه‌ای مختلفی از قبیل ظرف خالی رب گوجه، سس و… وجود دارند که جزو وسایل دور ریز محسوب می‌شوند. این ظروف با کمک هنر تزئین روی شیشه می‌توانند دوباره مورد استفاده قرار بگیرند. یکی از موارد استفاده‌ی این ظروف کاربرد آنها به عنوان ظرف ادویه است.
تزئین ظروف شیشه‌ای با نگین و مروارید
ظروف شیشه‌ای علاوه بر روش‌های متداولِ تزئین شیشه، به وسیله‌ی ابزارآلات دیگری نیز می‌توانند تزئین شوند. یکی از این ابزارآلات، نگین و مروارید است. برای این کار ابتدا سطح شیشه با استفاده از الکل خشک می‌شود؛ سپس، نگین و مروارید با استفاده از چسب حرارتی با طرح‌های مختلف بر روی آن قرار می‌گیرند.
تزئین شیشه برای هفت سین
ظروف شیشه‌ای به دلیل داشتن اَشکال مختلف و امکان تزئین، بهترین ظروف برای تزئین سفره‌ی هفت سین به شمار می‌روند. هنرمندان معمولاً این ظروف را با استفاده از پارچه‌های نمدی، کنف و… تزئین می‌کنند و در سفره هفت سین قرار می‌دهند.
در کارگاه‌های صنایع دستی با هنر تزئین شیشه بیشتر آشنا شوید
امروزه به دلیل کاربرد زیادی که ظروف شیشه‌ای در زندگی افراد دارند، هنر تزئین شیشه بسیاری متداول است. شما می‌توانید ضمن بازدید از این کارگاه‌ها با خرید صنایع دستی مورد نیاز خود نقش موثری در حفظ هنرهای بومی و ملی داشته باشید. دستی بر ایران با هدف توسعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی در تلاش است شما را با میراث ملموس و میراث ناملموس فرهنگی ایران بیشتر آشنا کند.
