مناره های ایران به سبب برخورداری از ارتفاع قابل‌توجه و ساختار منحصربه‌فردشان، یکی از شاخص‌ترین سازههای تاریخی ایران به شمار می‌آیند. عنصر مهم «میل یا مناره» به دو منظورِ «روشن کردن آتش برای مسیریابی مسافران و مکانی جهت دیده‌بانی» در میان مردمان ایران‌زمین و در سبک معماری ایرانی کاربرد داشته است. به تدریج که در مسیر کاروان‌های زیارتی و سیاحتی مهمان‌سراهایی برای اطعام مسافران احداث گردید، مناره ها نشان‌دهنده‌ی محل اطعام و اسکان مسافران نیز محسوب می‌شدند.
سپس، در دورهی ایران پس از اسلام، به کاربرد این مناره‌ها افزوده شد. البته، به طور دقیق نمی‌توان مشخص نمود که به چه علت در دوران اسلامی، مناره‌ها در مجاورت مساجد ساخته می‌شدند. با این وجود، می‌توان اذعان نمود، یکی از دلایل ساخت مناره ها، قرار گرفتن موذن در مناره برای فراخواندن مردم به برپایی نماز جماعت بوده است.
ارتفاع مناره های ایران
گوناگونیِ ارتفاع مناره های ایران و شکل این سازههای تاریخی نشان می‌دهد که ساخت آنها از باورها و سلائق قومی – محلی تاثیر پذیرفته است. به همین علت، تنوع گسترده‌ای در میزان ارتفاع، ساختار و تزئینات آنها مشاهده می‌گردد.
تعریف مناره
واژه‌ی «مناره» در عربی به معنای «جایگاه نور» است و در معماری ایرانی این واژه به بنایی بلند و باریک اطلاق می‌شود. در واقع، به علت روشن بودن چراغ یا آتش در این سازههای تاریخی، آن را «منار یا محل نور» نامیده‌اند.
مناره های ایرانی قبل از اسلام
امروزه از مناره های ایرانی دوران قبل از اسلام تعداد بسیار کمی برجا مانده است. از نخستین نشانه‌های دست‌ساز ایرانیان در راه‌ها می‌توان به این موارد اشاره نمود:
- کُپه‌ها یا صُفه‌های سنگی، صفه‌ی سنگی بیستون (ستون‌های سنگی) متعلق به دوران حکومت مادها، بَرد نشانده یا تخته‌سنگ‌های بزرگ و بلند.
شایان ذکر است، برخی از مورخین به اشتباه هر بنایی را که در آن آتشِ فروزان وجود داشته است مناره محسوب نموده‌اند؛ به طوری که از معبد زیگورات چغازنبیل در شوش و کعبه زرتشت در فارس، بدون هیچ‌گونه شباهتی به مناره، تحت عنوان مناره یاد کرده‌اند.
قدیمی‌ترین مناره ایرانی
«میل نورآباد» قدیمی‌ترین مناره ایرانی به شمار می‌آید که در استان فارس و در شهر «نورآبادِ ممسنی» واقع شده است. این مناره به نام «میل اژدها» نیز شهرت دارد و متعلق به دوره اشکانیان است.
میل اژدها 7 متر ارتفاع دارد و تماماً از سنگ‌های سفید با تراش منظم ساخته شده است. به اعتقاد برخی از مورخان و باستان‌شناسان، مردم ایران باستان از میل نورآباد به عنوان راهنمای کاروانیان، آگاهی‌‌رسانی، دیده‌بانی و آتشکده استفاده می‌کردند.
فهرست مناره های ایرانی معروف
از اوایل دوران پس از اسلام تاکنون در ایران منارههای زیادی ساخته‌شده‌اند. در حالی که بسیاری از این مناره‌ها مانند «مناره مسجد سیراف بوشهر» و «مناره مسجد شوش» بر اثر حوادث طبیعی، جنگ و غیره از بین رفته‌اند.
با این وجود، مناره های باقی مانده دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که در ادامه به نام برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- مناره مسجد ملک (امام خمینی)، کرمان
- برج نگار بردسیر، کرمان
- منارهای سین اصفهان
- منارهای باغ قوشخانه، اصفهان
- منارهای بقعه سلطان بخت آغا، اصفهان
- منارهای مسجد جامع، اصفهان
- مناره مسجد شیخ لطف‌الله، اصفهان
- منارجنبان، اصفهان و یزد
- مناره مسجد 72 تن، مشهد
- مسجد چهارباغ، اصفهان
- مناره مسجد گوهرشاد، مشهد
- مسجد سپه‌سالار شهید بهشتی تهران
- اردهال، مشهد
- مناره‌ی چهل‌دختران، اصفهان
- مناره تاریخانه، دامغان
- مناره مسجد جامع ساوه
- مناره برسیان، اصفهان
- مناره گار، اصفهان
- مناره بسطام، سمنان
- و مناره دارالضیافه، اصفهان
- و غیره
بلندترین مناره های ایران
مناره های مسجد جامع یزد با ارتفاع بیش از ۵۲ متر و قطر 8 متر، بلندترین مناره در مساجد تاریخی ایران به شمار می‌آیند. این مناره‌ها در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فروریختند، اما در سال‌های اخیر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند. البته، منارههای دیگری نیز در ایران وجود دارند که با ارتفاع بلند و تزئینات منحصربه‌فرد، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند:
- مناره‌ی ساربان اصفهان، ارتفاع 54 متر
- مناره‌ی مسجد علی اصفهان، ارتفاع 52 متر
- مناره‌ی مسجد جامع اصفهان، 48 متر
مناره در دوره ساسانیان
«میل یا مناره شهر فیروزآباد» تنها مناره‌ی به جا مانده از دوران ساسانیان به شمار می‌آید. شایان ذکر است، این بنا با سایر مناره های ایران در دوران پس از اسلام، تفاوت بسیاری دارد. بنای مزبور، متشکل از توده‌ی عظیمی از سنگ و گچ است که حجم ابعادِ قسمت‌های انتهایی آن به بیش از 11 متر می‌رسد. البته، امروزه از ارتفاع 33 متری اولیه‌ی این مناره، فقط 26 مترِ آن باقی‌مانده است.
تزیینات مناره های ایران در دوره‌های مختلف تاریخی
شایان ذکر است، وسعت بنا و بدنه‌ی بلند مناره های ایران، امکان اعمال سلیقه را برای معماران و هنرمندان ایجاد می‌نمود. این مناره‌ها در سال‌های اولیه‌ی پس از اسلام، بسیار ساده و با تزئینات جزئی ساخته می‌شدند، اما به تدریج احداث این سازههای تاریخی تکامل یافت.
به عنوان مثال، در دوران غزنویان که هنر «گره‌سازی» بسیار متداول بود، نمونه‌ی آن در آجرکاریِ مناره «ارسلان جاذب» شهر فریمان به چشم می‌خورد.
منارههای دوره سلجوقی و تزیینات
به استناد آثار به جا مانده از دوران سلجوقیان، ساخت مناره های ایران در این دوره به نقطه‌ی اوج خود می‌رسد. شکل بیشتر منارههای دوران سلجوقی، استوانه‌ای است و انواع منارههای کوتاه و حجیم و منارههای بلند در این دوران مشاهده می‌گردند.
یکی از ویژگی‌های معماری منارههای سلجوقی، باریک و ظریف شدن مناره‌ها در قسمت‌های بالای آن است. بنابراین، منارههای دوره سلجوقی عموماً جنبه‌ی زینتی داشته‌اند. به همین علت، مؤذن‌ها برای اقامه‌ی اذان از بام مسجد استفاده می‌کردند.
آجرکاری سلجوقی
هنر «آجرکاری» از ویژگی‌های شاخص تزئینات معماری در دورهی سلجوقیان به شمار می‌آید. هنرمندان برای تزئین بناها، از آجرهایی به شکل مربع، مثلث، دایره، حصیری، شکسته، طرح‌های لوزی، خفته و راسته، زیگزاگ و انواع بافت مشبک، استفاده می‌کردند. همچنین، استفاده از کتیبه‌های مُفصّل و خط‌های کوفیِ تزئینی با آجر و گره‌های ساده‌ی اولیه نیز در دوران مزبور رواج داشته است.
تزیینات آجری در منارههای سلجوقی
با توجه به این‌که هنر آجرچینیِ پُر کار و پُر نقشه از خصوصیات معماری دوران سلجوقی بوده است، از آن در تزیینات مناره ها نیز استفاده کرده‌اند. برخی از این تزیینات عبارتند از:
- استفاده‌ی مکرر از نقوش آجرکاری، نقوش هندسی، زیگزاگ‌ها، ضربدرها مشبک‌ها، کتیبه‌ها و خطوط کوفی برجسته از آجر و کاشی آبی‌رنگ که گاهی تمام بدنه را می‌پوشانند.
بنابراین، در منارهای سلجوقی، شکیل‌ترین طرح‌ها و فرم‌های تزیینی به ظهور رسیدند. در این دوران، تکامل تزئینات آجری در نمای بناها، دیوارها، پوشش‌ها، سقف‌ها، مناره ها و کف‌سازی کاملاً نمایان است. معماران این دوره در نحوه‌ی چینش آجرها و ایجاد قرنیزهای آجری و ایجاد کتیبه‌های زیبا با مضامین قرآنی، شعر فارسی، مهارت در خور توجهی داشتند.
کاشی‌کاری منارههای سلجوقی
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، از اواخر دورهی سلجوقی، کاشی‌کاری در تزیینات منارهای ایرانی رواج یافت. به باور برخی از محققین، معماران ایرانی اولین بار در قرن 13 میلادی، در قسمت فوقانیِ مناره سین اصفهان، از کاشی برای تزئین استفاده نموده‌اند.
با این وجود، برخی دیگر از محققین مانند «شهریار عدل»، کاشی‌کاری مناره مسجد دامغان را قدیمی‌تر از مناره سین اصفهان می‌دانند. البته، در مناره «ساربان» و «رهروان» نیز از کاشی فیروزه‌ای جهت تزئین و جلوه‌‌ی کتیبه‌ها استفاده شده است. مُقَرنس‌کاری بعضی از این مناره ها موجب می‌گردد مناره‌ها شکل میله‌های فانوس دریایی را به خود بگیرند.
لازم به ذکر است، «کتیبه‌نویسی» و کاشی‌کاری منارههای سلجوقی شهرت بسیاری دارد. این هنر در دوران مزبور رواج پیدا کرد و برای اولین بار کاشی و آجرهای لعاب‌دار در مناره‌ها دیده شدند. یکی از بهترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی در دوره سلجوقی، در مسجد جامع اصفهان دیده می‌شود.
منارههای دوره ایلخانیان
در مناره های دوره ایلخانیان كاربردها و تزئینات تازه‌ای دیده می‌شود. این نکته قابل توجه است که مناره های دورهی ایلخانیان، در كنار ورودی ساختمان بنا می‌شدند. در این دوران، تزئینات مقرنس، كاربرد زیادی پیدا کردند. پیدایش كاشی‌كاری و کاربرد فراوان آن در مناره‌ی «باغ قوشخانه» و مناره‌ی «خواجه علم»، بیانگر این نکته است.
تزیینات منارههای ایلخانی
برخی از مناره های ایران که پس از دوران حکومت مغول بنا شده‌اند، علاوه بر یک هنر، جلوه‌ای از هنرهای تزئینی نیز به شمار می‌آیند؛ هنرهای تزیینی مانند، «خطاطی، کاشی‌کاری، از خط بنّایی یا مَعقِلی گرفته تا مُعَرق و مقرنس، پیچ تزیینی با نقوش هندسی و اسلیمی». به واقع، اگر مسجد، موزه‌ی هنر اسلامی محسوب می‌گردد، مناره ها آیینه‌ی تمام نمای آن موزه به شمار می‌آیند.
مقرنس‌کاری، علاوه بر جنبه‌ی تزئینی، یکی از عناصر مهم معماری ایرانی نیز به شمار می‌آید. در واقع، «مقرنس» به «تزئین حجمی و طاقچه‌‌بندیِ آذینی» گفته می‌شود. از این نوع تزئین، در زیر گنبدها، روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی، در مناره ها، بالای ایوان مساجد، محراب مساجد و دیگر بناها استفاده می‌شود. در ساخت مقرنس، از آجر، گچ، کاشی، چوب یا فلز استفاده می‌شود.
به این ترتیب، بدنه‌ی مناره در نقطه‌ی گلوگاه با چند رشته مقرنس‌کاری یا پیش‌آمدگی مقعر، مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری باز می‌شود. در نتیجه، بدنه‌ی بنا با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره‌ای چندضلعی در می‌آید. این مقطع به‌دست‌آمده، «نعلبکی» مناره را به وجود می‌آورد که جایگاه مؤذن است.
در دوره ایلخانی و تیموری، مقرنس‌کاری منارهای ایرانی به‌گونه‌ای پرکارتر و ظریف‌تر بر گلوگاه مناره ها نشست و بعدها تزیینات کاشی‌کاری نیز به آن افزوده شد.
منارههای دورهی تیموری و تزیینات
در قرن شانزدهم میلادی، شکل و کاربرد مناره ها از همان سنت گذشته پیروی نمودند و مناره ها بیشتر دارای معماری متقارن بودند. در دوره تیموریان مناره های بلند كاربرد داشتند، هرچند منارههای كوتاه مانند مناره‌ی مدرسه «خَرگِرد» نیز ساخته شدند.
تفاوت منارهای ایلخانی و تیموری بیشتر در ارتفاع مناره ها است، چراکه در دوره ایلخانی مناره های بلند بسیار كاربرد داشتند. کاربرد کاشی به صورت معرق از دوره تیموری رواج یافت. این عنصر تزییناتی تمام بدنه‌ی منارها را می‌پوشاند.
منارههای عهد صفوی و تزیینات
عهد صفوی به دلیل وجود منابع مالی و ذوق هنری صفویان، دوران شکوفایی معماری ایران پس از اسلام به شمار می‌آید. در این دوران، ساخت مناره، برخلاف دوره تیموریان، دوباره متداول شد و هر کدام از این مناره ها به یک شاهکار معماری در این عصر تبدیل گردید.
کاشی‌کاری منارههای صفوی
در دورهی صفویه کاشی‌های هفت‌رنگ توسعه یافتند و همچنان کاشی معرق نیز اهمیت خود را حفظ کرد. این شاهکار را می‌توان در مناره «مسجد امام اصفهان» و «مسجد چهارباغ» مشاهده نمود.
تزیینات منارههای این دوره عبارتند از «طرح پیچ تزیینی، تزیینات گیاهی (اسلیمی) و کتیبه‌های متعدد به خط ثلث». در دوره صفوی و تیموری خط کتیبه‌ها تغییر نمود و خط ثُلث و نستعلیق جایگزین سایر خطوط شد.
با این اوصاف می‌توان گفت مناره های ایران در عصر صفوی جلوه‌گاه ذوق و هنر خطاطان و کاشی‌کاران چیره‌دست بوده‌اند. رنگ غالبِ این تزئینات، فیروزه‌ای و لاجوردی است و مسجد امام و مدرسه چهارباغ اصفهان، زیباترین مناره های این دوره محسوب می‌گردند.
مناره در دورهی قاجار
از آن‌جا که پادشاهان قاجار تمایل چندانی به ساخت مناره‌ها نشان نمی‌دادند، تعداد منارههای متعلق به این دوره بسیار محدود است. با این حال، آنها اغلب به مرمت منارههای ادوار قبل پرداخته‌اند. منارههای ساخته شده در این دوره، به شکل بلند، کوتاه و باریک هستند. منارههای بارگاه حضرت معصومه، بارگاه عبدالعظیم، مدرسه‌ی سپه‌سالار قدیم، از نمونه‌های منارهای کشیده و بلند به شمار می‌آیند.
منارههای قاجاری از نظر قطر و ارتفاع در مقایسه با مناره های ایران در عهد صفوی متفاوت ساخته‌شده‌اند. در دورهی قاجار، تأکید به غیرمذهبی بودن مناره ها وجود داشته است؛ نمونه‌های این مناره‌ها را می‌توان در ورودی‌های بازارهای یزد و تهران مشاهده نمود. دورهی قاجار، دورهی انحطاط و افول کاشی‌کاری در مناره ها به شمار می‌آید.
منارجنبان‌های ایران
پیش از آشنایی با منارجنبان‌های ایران ابتدا لازم است بدانیم منارجنبان چیست؟ «منارجنبان» به منارهایی اطلاق می‌شود که با حرکت دادن یکی از مناره ها، مناره‌ی دیگر نیز حرکت می‌کند.
درباره‌ی حرکت منارجنبان‌ها نظرات مختلفی مطرح شده است. برخی از کارشناسان دلیل آن را کوتاه بودن مناره و استفاده از مواد سبکی همچون گچ و آجر در قسمت‌های بلایی بنا می‌دانند. برخی دیگر، ویژگی خاص اسکلتی بنا و کلاف‌های چوبی خارج از بنا را علت جنبان بودن مناره مطرح می‌کنند.
برای جنبش مناره، ابتدا فردی از پله‌های داخل یکی از مناره‌ها که روی بام قرار دارد بالا می‌رود. سپس دست‌های خود داخل یکی از دیوارهای بین پنجره‌های فوقانی قرار می‌دهد و شروع به حرکت دادن مناره می‌کند. با این حرکت، مناره‌ی دیگر نیز حرکت می‌کند و به دنبال آن کل ساختمان به جنبش درمی‌آید.
معروف‌ترین این مناره‌ها عبارتند از:
- منارجنبان اصفهان
- مناره جنبان مسجد پامنار سبزوار
- منارجنبان خشتی خرانق یزد
- مناره های مسجد اشترجان در 40 کیلومتری غرب اصفهان
اهمیتِ آشنایی و بازدید از مناره های ایران
مناره های ایران یکی از بارزترین جلوه‌های هنر معماری در ادوار مختلف تاریخی این سرزمین محسوب می‌شوند. این سازههای ارزشمند تاریخی با برخورداری از پیشینه و کاربرد منحصربه‌فرد خود، نمودی از شکوه مردم ایران باستان به شمار می‌آیند. دستی بر ایران می‌کوشد در راستای توسعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی، به شکل جامع‌تری به معماری ایرانی بپردازد. در همین راستا از شما دعوت می‌کند، در بازدید از شهرهای ایران، از مناره های ایران نیز دیدن کنید.
پرسش‌های متداول درباره مناره های ایران
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
قدیمی‌ترین مناره ایران در کجا قرار دارد؟
قدیمی‌ترین مناره‌ی ایرانی، «میل نورآباد» است که در استان فارس، در شهر نورآبادِ ممسنی قرار دارد. این مناره به «میل اژدها» نیز مشهور است و از دورهی اشکانیان به جا مانده است.
کاربرد مناره‌ها از گذشته چه بوده است؟
پیش از اسلام، مناره‌ها برای افروختن آتش و راهنمایی کاروانیان و همچنین برای دیده‌بانی کاربرد داشته‌اند. پس از اسلام، مناره‌ها در کنار مساجد ساخته می‌شد تا محلی برای گفتن اذان و فراخواندن مسلمانان به مسجد برای برپایی نماز جماعت باشد.
نام‌های دیگر مناره چیست؟
مناره کلمه‌ای عربی به‌معنای جای نور است. مناره‌ها را به نام‌های دیگری چون مؤذنه و گلدسته نیز می‌شناسند.
چه دورهی تاریخی اوج معماری مناره‌ها محسوب می‌شود؟
در دورهی سلجوقی معماری مناره‌ها به اوج خود رسید. در آن دوره، مناره‌ها به‌صورت گرد و با ظرافت بیشتری ساخته می‌شدند و از کاشی‌کاری و آجرکاری برای آراستن آنها بهره می‌بردند.
