مسجد جامع نائین در بافت تاریخی شهر نائین، از توابع استان اصفهان جای گرفته است. شهر تاریخی نائین در فاصله‌ی ۱۴۶ کیلومتری شهر اصفهان قرار دارد. این بنای تاریخی در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این مسجد یادگار دوره‌ی آل بویه است و از کهن‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود. برای ساخت آن از نخستین مسجد مسلمانان الهام گرفته‌اند که به دست پیامبر و پیروانش در مدینه ساخته شده است. مسجد پیامبر فضای خالی و بزرگی داشت که دیوارهایی ساده آن را محصور کرده بودند و در کنار دیواری که رو به قبله بود، سایبانی برپا بود. مسجد نائین نیز نقشه‌ی ساده‌ای دارد: حیاطی در وسط و شبستان‌هایی ستون‌دار در اطراف آن.
پیشینه‌ی مسجد جامع نائین
مسجد جامع نائین از کهن‌ترین مساجد ایران است که در گذر زمان، کمترین تغییرات در آن ایجاد شده است و می‌توان به راحتی از پس الحاق‌ها و مرمت‌ها، چهره‌ی اصیل و قدیمی آن را دید. مانند بسیاری از آثار سدههای اولیه‌ی ورود اسلام به ایران، برای این بنا نیز تاریخ ساخت دقیقی نمی‌توان یافت و هرآنچه گفته می‌شود، بر اساس شواهد و قراین است. مثلاً پروفسور پوپ تاریخ ساخت آن را در حدود قرن‌های نهم و دهم میلادی نوشته است و آندره گدار فرانسوی بنا را متعلق به دوره‌ی دیلمیان می‌داند.
در کتاب مرآة‌البلدان آمده است: «این بنای تاریخی به دستور عمربن‌عبدالعزیز اموی ساخته شده است.»
بنا بر این قول، دیرینگی بنا به عهد امویان و قرن دوم هجری برمی‌گردد. البته در دوره‌های بعدی تاریخی، بخش‌هایی به مسجد اضافه شده و فضای آن گسترش یافته است که چند نمونه از آنها به این شرح است:
- در سده‌ی دهم میلادی، تاقی روی محراب اصلی و منبر ساخته شده که بر روی دیوار خشتی و ستون‌های شبستان سوار شده است. در این دوره، شبستان از دو طرف محراب توسعه یافته است. دیوارهای قطوری که امروزه در این بخش دیده می‌شود، باقی‌مانده‌ی دیوار خشتی اطراف مسجد است که شبستان گسترش یافته و به این جرزها رسیده است.
- در سده‌ی چهاردهم میلادی، با ساخت سقف‌هایی کمرپوش، بخش‌هایی از شبستان مسجد، دوطبقه شده است.
- در دوره‌ی قاجار، چندین قوس کَلیل به بنا افزوده شده و شبستانی نیز در شمال غربی مسجد ساخته شده است.
شیوه‌ی خراسانی معماری مسجد
مساجد ایران با چند نوع نقشه ساخته می‌شوند که دو ایوانی یکی از انواع آن است. آندره گدار مساجد دو ایوانی را از مساجد شیوه‌ی خراسانی معرفی می‌کند. شیوه‌ی خراسانی از معماری ساسانی، به‌خصوص تاق‌های قوسی باشکوه آن دوران الهام گرفته شده است.
مساجد شیوه‌ی خراسانی بیشتر در شرق ایران ساخته شده‌اند. مسجد نائین نیز به شیوه‌ی خراسانی و دو ایوانی ساخته شده است. البته در الحاقاتی که در مسجد رخ داده است، می‌توان ردپای شیوه‌ی رازی دوره‌ی سلجوقی را نیز مشاهده کرد، اما پایه‌ی معماری و گچ‌بری‌های بنا بر شیوه‌ی خراسانی و الهام از هنر ساسانی است.
ویژگی‌‌های بنای مسجد جامع نائین
این بنا، مسجدی کویری است که در ساخت آن از مصالح موجود در منطقه، یعنی خشت و آجر استفاده شده و با خاک ساده و مهربان کویر به‌خوبی هم‌خوان است. ضمن آنکه از ویژگی درونگرایی معماری ایرانی برخوردار است و حیاط مرکزی دارد.
پلان مسجد مستطیل است. در آن از ایوان و گنبدخانه خبری نیست و فقط سه شبستان در سه طرفش قرار دارد. محراب و منبر تاریخی مسجد در شبستانی است که وسیع‌تر از دیگر شبستان‌ها و رو به قبله ساخته شده است. نور شبستان‌ها از روزنه‌هایی در سقف تأمین می‌شود. در زیر روزنه‌ها و روی زمین، سنگ‌های مرمر به‌گونه‌ای کار گذاشته شده‌اند که نور روزنه‌های سقف را بازبتابانند و باعث روشنایی بیشتر شبستان بشوند.
فضای داخلی شبستان‌ها نمای آجری دارد که بر محراب و برخی ستون‌های آن گچ‌بری‌های زیبایی دیده می‌شود. ستون‌های شبستان‌ها اشکال متنوعی دارند. ستون‌های اولیه هشت‌ضلعی و ستون‌های الحاقی بعدی مربع و مستطیل هستند.
مسجد نائین شش ورودی دارد. یکی از ورودی‌ها که بلندتر از بقیه است، به دوره‌ی ایلخانی تعلق دارد؛ زیرا ایلخانیان، به ساختن سازه‌های مرتفع گرایش داشتند. ورودی‌های مسجد یک پیش‌تاق دارند و مستقیم به شبستان وارد می‌شوند و دالان یا راهرویی برای اتصال ورودی به شبستان در نظر گرفته نشده است.
مسجد جامع نائین اولین مسجدی است که در آن قوس‌هایی به شیوه‌ی جناغی ساخته شده است که بعدها و در دوره‌ی قاجار، بعضی از آنها را به قوس کلیل تبدیل کرده‌اند. برای حفظ قوس‌ها از تیرهای چوبی استفاده شده است که به آنها کش گفته می‌شود.
مناره مسجد جامع نائین
مسجد نائین تک‌گلدسته‌ای آجری دارد که ارتفاع آن به ۲۸ متر می‌رسد. این گلدسته به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و ظاهری متفاوت از باقی گلدسته‌های استان اصفهان دارد. بر روی بدنه‌ی آن نقوش ساده‌ی هندسی آجرکاری شده است. همچنین، در محل اتصال تاج به تنه‌ی مناره، گچ‌بری‌هایی با نقوش گیاهی وجود دارند.
منبر مسجد نائین
مسجد نائین منبری عتیقه و زیبا دارد که در کنار محراب مسجد جای گرفته است. بر اساس کتیبه‌های روی منبر، سازنده‌ی آن محمود شاه‌کرمانی است و جمال‌الدین‌حسین در سال ۷۱۱ هجری قمری این منبر را وقف کرده است.
برای ساخت منبر از شیوه‌ی کام و زبانه یا چفت و بست استفاده شده و هیچ میخی در ساختش به کار نرفته است؛ البته در گذر زمان، برای حفاظت از بست‌های آن میخ‌هایی به کار برده‌اند.
در برخی کتاب‌ها، چوب به‌کار‌رفته در این منبر «ساج» معرفی شده است؛ اما مطالعات نشان می‌دهند که این منبر از جنس چوب درخت چنار و گلابی است. قطعات مختلف منبر با طرح‌های هندسی و ختایی و کتیبه منبت‌کاری و تزیین شده‌اند. نشیمنگاه و نرده‌ها را نیز با گره‌چینی‌های ظریفی آراسته‌اند.
از عهد سلجوقیان مرسوم شد که سایبانی بر بالای آخرین پله و دری پیش از اولین پله‌ی منبر بگذارند. بدین ترتیب، واعظ که باید برای منبر رفتن از در کوتاه بگذرد، ناچار سر خم می‌کند که نمادی از تعظیم در برابر خداوند و فروتنی او در مقام سخنران است. منبر مسجد نائین نیز دارای در و سایبان است.
این منبر کتیبه‌‌هایی به خط نسخ و ثلث دارد که نوشته‌های آنها مسطح و بدون انحنا کنده‌کاری شده‌اند.
چهار کتیبه بر منبر مسجد جامع نائین وجود دارد:
- کتیبه‌ای در حاشیه‌ی بالا و پایین نرده‌ی نشیمنگاه که به خط نسخ و به زبان عربی، کنده‌کاری شده و شامل نام واقف منبر و سال ساخت آن است.
- کتیبه‌ای در بالا و سمت راست منبر به زبان فارسی که حاوی نام سازنده‌ی منبر و طلب دعا برای اوست.
- کتیبه‌ای پایین سردر که به خط نسخ، آیه‌‌‌‌‌‌ی ۱۲۰ سوره‌ی مائده بر آن نوشته شده است.
- کتیبه‌ای روی پایه‌ی راست که نوشته است: «الملک الله»
- کتیبه‌ای روی پایه‌ی چپ که نوشته است: «العظمه الله»
گچ‌بری‌های مسجد نائین
گچ‌بری‌های مسجد تحت‌تأثیر هنر ساسانی است. ازاین‌رو، آرایه‌های گیاهی به‌کار‌رفته در آن، همچون دوران ساسانی، نزدیک به‌ظاهر گیاهان در طبیعت و دور از انتزاع است.
در گچبری این مسجد، اشکال هندسی تکرارشونده آرایه‌های اصلی هستند که بستری برای گچ‌بری‌های گل و گیاه و کتیبه‌ها فراهم کرده‌اند. اشکال تخمه، مربع و شش‌ضلعی آرایه‌های اصلی محراب و ستون‌های مجاور را تشکیل می‌دهند.
در محراب مسجد نقش خوشه‌های انگور دیده می‌شود که با ساقه‌های گردان به دنبال هم تکرار شده و در قابی هندسی قرار گرفته‌اند.
دو کتیبه‌ی گچبری در محراب وجود دارد که به خط کوفی آیاتی از سوره‌های نمل و توبه بر آنها نوشته شده است. این کتیبه‌ها آرایه‌هایی به شکل برگ و بال و مشابه نقوش ساسانی دارند.
جاذبه‌های دیدنی نزدیک مسجد نائین
شهر نائین، شهری کهن با جاذبه‌های دیدنی از دوره‌های مختلف است. بازدیدکنندگان می‌توانند در کنار دیدار با مسجد کهن‌سال نائین، به دیدن دیگر جاذبه‌های تاریخی نائین نیز بروند.
نارین قلعه، خانه تاریخی پیرنیا (موزه‌ی مردم‌شناسی)، قلعه‌ی محمدیه یا آشورگاه، بازار تاریخی، خانه‌ی امامی، آب‌انبار معصوم‌خانی، قلعه رستم، کاروانسرای نیستانک، آسیاب آبی ریگاره و خانه‌ی فاطمی‌ها از دیگر مکان‌های دیدنی نزدیک مسجد جامع نائین است.
مسجد جامع نائین، بنایی برآمده از خاک تاریخ و کویر
مسجد جامع نائین از دیرپاترین مساجد ایران‌زمین است که تاریخ ساخت آن به سدههای اول اسلام می‌رسد. مسجدی که در پس گذر ایام، تندبادهای بی‌رحم زمانه را تاب آورده است و هنوز پیش چشم دوستداران معماری ایران‌زمین جلوه‌گری می‌کند.
اگر تصمیم به بازدید از جاذبه‌های شهر نائین دارید، دیدار این یار جانی و آسمانی را در برنامه‌ی سفر خویش بگنجانید و حتماً توصیه‌های منشور گردشگری مسئولانه را به یاد داشته باشید تا به پایداری و مانایی این بنای فاخر و هم‌وطنمان کمک کرده باشید.
مسجد جامع نائین کجاست؟
این مسجد در مرکز بافت قدیمی شهر نائین، در استان اصفهان قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش های متداول درباره مسجد جامع نائین
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
دیرینگی مسجد نائین به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
درباره‌ی تاریخ ساخت بنا، بین محققان اتفاق‌نظر وجود ندارد؛ اما اغلب موافق‌اند که این بنا در سدههای نخستین اسلام و در عهد خلفای عرب بنا شده است.
مسجد از معماری کدام گروه از مساجد تبعیت می‌کند؟
این مسجد به شیوه‌ی مرسوم قرون اولیه‌ی اسلام و به‌صورت دو ایوانی ساخته شده است.
در معماری مسجد نائین از کدام بنا الهام گرفته شده است؟
این مسجد با الهام از مسجد نخستین اسلام و با معماری ساده و فضای بزرگ خالی ساخته شده است که بعدها الحاقاتی داشته است. در تزئینات و معماری نیز هنر دوره‌ی ساسانی تأثیرگذار بوده است.
مصالح اصلی به کار رفته در ساخت مسجد چیست؟
مسجد نائین مانند بسیاری از همتایان خود در معماری ایرانی، خودبسنده است؛ یعنی از مصالحی ساخته شده است که در محیطش یافت می‌شود. مصالح اصلی این مسجد کویری خشت و آجر هستند.
