یکی از عناصر معماری ایرانی در فلات خشک و نیمه‌خشک ایران حوضخانه است. حوضخانه ایرانی فضایی تابستان‌نشین و معمولاً به شکل هشت‌گوش است که اغلب در داخل ساختمان و به‌صورت سرپوشیده و مرتفع ساخته می‌شده است. حوضخانه‌های ایرانی دارای حوض آبی در مرکز و بادگیری در سقف هستند. بادگیرها باد را به داخل منتقل می‌کردند.
در معماری بناهای کویری، استفاده از ویژگی‌هایی که جنبه‌ای از طبیعت را به‌گونه‌ای در محیط خانه جاری کرده است، به چشم می‌خورد. علاوه بر جنبه‌های زیباسازی، توجه به بهینه‌سازی مصرف انرژی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر جهت تعدیل دما و مطلوب‌ترساختن محیط، ازجمله نکاتی است که معماران مناطق کویری با ساخت عناصر بومی همچون حوضخانه مدنظر قرار داده‌اند.
حوضخانه ایرانی فضایی مناسب برای روزهای گرم تابستانی بوده است و به همین دلیل، به آن تابستان‌نشین نیز می‌گفتند. حوضخانه‌ها ارتباط کارآمدی با دیگر فضاهای ساختمان داشتند.
حوضخانه ایرانی یکی از نشانه‌های همزیستی مسالمت‌آمیز انسان با طبیعت خشک کویری در خانه‌های مسکونی ایران است و بر پایه‌ی اصول و قواعد اقلیمی بنا شده است. با تعبیه‌ی یک حوض درون فضاهای مسکونی، مکانی با هوایی مرطوب و معتدل پدید می‌آمد. تبخیر آب می‌تواند موجب کاهش دمای هوا شود. هنگامی‌که آب تبخیر می‌شود، اگر نسیم یا بادی بوزد، آب همانند کولر آبی هوا را خنک می‌کند؛ به‌خصوص اگر فواره‌ای هم در حوض وجود داشته باشد.
معنای لغوی حوض و حوضخانه
در فرهنگ معین معنی حوض و حوضخانه چنین آمده است:
- حوض: آبگیر یا تالابی است که جمع آن به‌صورت حیاض و احیاض است.
- حوضخانه: در قدیم، در زیرزمین خانه‌ها حوض قرار داشته است برای خنک نگه‌داشتن فضای زیرزمین.
دهخدا نیز حوض و حوضخانه را این‌گونه تعریف می‌کند:
- حوض: آبدان، برکه یا جایی است که برای آب در زمین سازند.
- حوضخانه: زیرزمین و در آن حوضی برای سکونت تابستان بوده است. خانه‌ی تابستانی که در آن حوض باشد و بیشتر با فواره.
در تعریف حوضخانه، همچنین گفته‌اند: اتاق و ایوان و سرزمینی را گویند که در آن یک آبگیر باشد. اتاق و ایوان تابستان‌نشین است در خانه‌های سنتی که گونه‌ی دیگر آن اتاقی است که در آن جوی آب و آبگیر است. حوضخانه برای خنک نگه‌داشتن گوشت و ماست هم استفاده می‌شده است.
معماری حوضخانه ایرانی
حوضخانه ایرانی مکانی مسقف با حوضی در میانش بود و اطراف آن در سه یا چهار طرف، اتاق‌هایی قرار داشت که معمولاً ارتفاعی بیشتر از سطح حوضخانه داشتند و نور آنها از سقف تأمین می‌شد.
حوضخانه معمولاً ایوانی کوچک است که در انتهای اتاق‌های تابستانیِ بنا ساخته می‌شد و رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی بود. حوض کوچک و هشت‌گوشی در وسط حوضخانه قرار داشت.
در بیشتر حوضخانه‌ها با ساختن بادگیرهای بلند و مرتفع در بام بنا، هوای خنک وارد بخش داخلی حوضخانه می‌شود که باعث خنکی این مکان می‌شود.
ابداع و ساخت حوضخانه‌های ایرانی در مناطق گرم و خشک، نشان‌دهنده‌ی ابتکار معماران محلی است. این بخش از بنا دارای اتاق، ایوان و زیرزمینی است که در آن یک آبگیر باشد.
حوضخانه‌های ایرانی عموماً دارای مشخصه‌های زیر بوده‌اند:
- در جایی ساخته شده‌اند که آب مظهر قنات به‌صورت دائمی از آنجا عبور می‌کند.
- اطراف بنای آن درختکاری یا زمین‌های کشاورزی است.
- نقشه‌ی آن عموماً مربع یا مربع‌مستطیل است و در وسط همه‌ی آنها یک حوض قرار دارد.
- صحن حوضخانه همواره به سمت یک درگاه یا حیاط باز می‌شده است.
- به نسبت ثروت مالک، حوضخانه دارای دو یا چهار اتاق در دو طرف حوض بوده است.
دلایل ساخت حوضخانه‌های ایرانی
در گذشته، معماران به فکر ساخت بناهایی بودند که گرمای تابستان را برای ساکنانشان تحمل‌پذیر کنند تا آنها از فعالیت‌های روزمره باز نمانند و در تابستان، برای فرار از گرمای هوا و استفاده از آب‌وهوای خنک مناطق ییلاقی، مجبور به ترک شهر نباشند. ازاین‌رو، فضای جدیدی در خانه‌ها مخصوص استفاده در فصل گرما ابداع شد که همان حوضخانه هست.
حوضخانه‌ها در گرمای هوا، فضایی مناسب برای ساکنین خود فراهم می‌کردند؛ به همین دلیل، ساخت حوضخانه‌های ایرانی عمومیت یافت و به‌عنوان یک بنای مسکونی تابستانی به‌راحتی میان مردم محبوبیت و جایگاه یافت.
گونه‌شناسی حوضخانه‌ها در پلان
پلان عمومی حوضخانه‌ها مربع و شش‌ضلعی است. در وسط فضای نسبتاً بزرگ و سرپوشیده‌ی آن یک حوض آب ساخته می‌شده است. دری از حوضخانه به حیاط یا صحن باغ یا باغچه‌ای باز می‌شد و معمولاً این درگاه رو به سمت بادهای غالب محیط بود تا بادها به داخل هدایت شوند.
طرف مقابل این درگاه، دیواری بود که عموماً آب از زیر این دیوار رد می‌شد و به داخل حوض می‌ریخت. در دو سمت این دیوار هم دو بادگیر بر سقف حوضخانه ساخته می‌شد که با ایجاد یک جریان دائمی گردش هوا، تهویه مطبوعی ایجاد می‌کردند.
در دو طرف دیگر مربعی که مقطع حوضخانه را تشکیل می‌داد، دو یا چهار اتاق ساخته می‌شد که معمولاً کف آنها حدود یک متر از کف حوضخانه یا از سطح حوض بلندتر بود. این اتاق‌ها به وسیله‌ی درهای چوبی به داخل حوضخانه راه داشتند و معمولاً هم به وسیله‌ی پنجره از حوضخانه و از فضای باز اطراف نور می‌گرفتند.
حوضخانه به‌عنوان یک فضای تابستان‌نشین هم به‌صورت یک فضای مستقل و هم به‌صورت یک فضای جنبی در خانه‌های مسکونی ساخته می‌شده است. در دوره‌ی قاجار، ساخت حوضخانه به تنهایی مرسوم شد. ساخت بناهای مستقل تابستانی در خارج از محل‌های مسکونی و در میان باغ‌ها یا زمین‌های کشاورزی داخل یا اطراف شهر، به‌خصوص از اواسط دوره‌ی قاجار یکی از نشانه‌های تشخص و اشرافیت بوده است.
حوضخانه ایرانی نقش مهمی در طراحی کلی خانه‌ها داشته است. به‌طور مثال در خانه‌ی فروغ الملک، حوضخانه بخش‌های اندرونی و بیرونی را به هم پیوند داده است. در خانه بصیری نیز حوضخانه، چند حیاط را به‌نحوی زیبا به هم وصل کرده است.
در مرکز حوضخانه ایرانی، حوضی با فرم هندسی منظم ساخته می‌شد. حوض را می‌توان مهم‌ترین عنصر آبی در معماری و طراحی منظر در ایران به شمار آورد.
به‌طور کلی ابعاد، مساحت و ویژگی‌های ساختاری حوض بسیار گوناگون و متنوع بوده است. علاوه بر کارایی اقلیمی و کمک به خنک‌شدن فضا، کارکرد بصری و زیبایی‌‌شناسانه نیز داشته و جلوه‌بخش فضا بوده است.
انعکاس فضای اطراف و نور سقف در آب حوض، فضایی دل‌نشین و پر تلألؤ جهت تفرج ایجاد می‌کرده است. اطلاعات موجود نشان می‌دهد که ساخت حوض به شکل دایره یا بیضی از دوره‌ی قاجار به بعد موردتوجه قرار گرفت و در آن دوران حوضخانه در فضایی پایین‌تر از حیاط ساخته می‌شد. تزیینات به‌کاررفته در حوضخانه‌ها معمولاً ساده و با جزئیات کم است.
سقف حوضخانه‌های ایرانی مانند شاه‌نشین بلند است. در نمونه‌هایی چون حوضخانه‌ی بصیری و دخانچی در شیراز، سقف حوضخانه ارتفاعی به‌اندازه‌ی دو طبقه از بنا دارد و به‌وسیله‌ی نورگیری در مرکز به پشت‌بام متصل است. وجود نور کم و ارتفاع زیاد در حوضخانه باعث می‌شود که تنها در طبقه‌ی بالا، تزیینات سقف به‌خوبی دیده شود.
در این بناها، حوض به شکل گرد ساخته شده است و دو راه‌پله در دو سوی بنا به طبقه‌ی بالا راه دارد. از تزیینات اصلی حوضخانه‌های ایرانی که نقاشی روی چوب، کاشی‌کاری و پنجره‌های چوبی با شیشه‌های رنگی است، در این خانه‌ها استفاده شده است. تزیینات کاشی‌کاری بر دیوارها و نقاشی بر سقف چوبی نیز اجرا شده است.
حوضخانه در مساجد
گاهى وضوخانه‌های مساجد به‌صورت حوضخانه‌های زنانه و مردانه ساخته شده است؛ مانند مسجد جامع قزوین و سمنان.
به‌طور کلی، حوض در فرهنگ ایرانی جایگاهی ویژه دارد. حوض کوثر یکی از مهم‌ترین حوض‌هاست که ریشه در اعتقادات مذهبی مردم ایران دارد و نویددهنده‌ی بهشت به‌عنوان پاداش و زندگی جاوید است.
حوضخانه‌ها در عصر حاضر
به‌تدریج، توسعه فناوری و اختراع وسایل خنک‌‌کننده برقی از یک طرف و خشک‌شدن قنات‌ها و کمبود آب از طرف دیگر، باعث شد تا حوضخانه‌ها رونق خود را از دست بدهند و جایگاهی در معماری مدرن نداشته باشند.
پرسش‌های متداول درباره حوضخانه ایرانی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
حوضخانه ایرانی چگونه فضایی است؟
بخشی از بنای مسکونی که حوضی در وسط آن است و با سازو‌کاری بومی، فضای خنکی را برای اقامت تابستانی ساکنان به وجود می‌آورد. ابداع و ساخت حوضخانه‌ها حاصل زحمات معماران محلی و پاسخ به نیاز ساکنان منطقه به هوای خنک در گرمای تابستان بوده است.
ویژگی‌های حوضخانه ایرانی چه بوده است؟
• خنکی
• رطوبت
• زیبایی و انعکاس تصاویر در آب
• استفاده از بادگیر
• فضایی کم‌نور
• سقف‌های بلند
• استفاده از هندسه منتظم در معماری و طراحی فضاها
انواع پلان حوضخانه‌ها به چه صورت است؟
عموماً پلان حوضخانه‌ها به دو صورت نیمه‌باز و بسته است.
پلان نیمه‌باز: در این نوع، یک سمت حوضخانه به‌طرف حیاط است. ایوان مقابل حوضخانه با ایجاد سایه باعث می‌شود که گرمای بیرون به داخل نفوذ نکند. همچنین، پوشش گیاهی مجاور حوضخانه می‌تواند در ایجاد خنکی و تهویه طبیعی مؤثر باشد.
پلان بسته: در حالت بسته، حوضخانه به‌طور مستقیم با حیاط ارتباط ندارد و دورتادور آن اتاق‌هایی قرار گرفته‌اند. در خانه‌های مسکونی اقلیم گرم و خشک ایران، حوضخانه علاوه بر ایجاد محیط دل‌نشین در تابستان، نقش تقسیم‌کننده‌ی فضای خانه را بر عهده داشته است؛ به‌طوری‌که تمام فضاهای تابستان‌نشین به آن دسترسی داشته‌اند.
