حمام های سنتی ایران ازجمله بناهای تاریخی هستند که علاوه بر عام‌المنفعه‌بودن، بخشی افتخارآمیز از هنر معماری ایرانی و نیز زبان گویایی از فرهنگ ایران محسوب می‌شوند. حمام‌ها یا گرمابه‌ها یکی از زیباترین، مردمی‌ترین، غنی‌ترین و متنوع‌ترین بناهایی هستند که در ایران ساخته شدهاند. حمام‌های سنتی از جمله تأسیسات معماری عمومی و برجسته‌ی شهرهای ایران به شمار می‌رفته‌اند.
تاریخچه حمام های سنتی ایران
آیین شست‌وشو و پاکیزگی در ایران باستان از پیشینه‌ای کهن برخوردار است. ایرانی‌ها بیشتر از سه‌هزار سال پیش در شهرهایشان گرمابه‌ی همگانی داشته‌اند. از دوره‌ی پیش از اسلام، آثاری به‌جامانده از گرمابه‌های خصوصی در کاخ تخت‌جمشید، از دوره‌ی هخامنشی، و کاخ آشور، از دوره‌ی اشکانی، یافت شدهاند.
حمام های سنتی ایران تا پیش از لوله‌کشی نوین شهری مورداستفاده‌ی مردم قرار می‌گرفته است. پیشینه‌ی گسترش ساخت حمام‌های سنتی به دوره‌ی ایران پس از اسلام بازمی‌گردد. ظهور اسلام و به‌موازات آن، گسترش این آیین در ایران، نه‌تنها از اهمیت گرمابه‌ها کم نکرد، بلکه با توجهی که اسلام به پاکی و طهارت داشت، باعث رونق حمام‌های عمومی و خصوصی در شهرها شد.
دوره‌ی صفویه در تاریخ ایران، اوج شکوفایی ساخت حمام‌های عمومی و خصوصی است. در این دوره، ساخت گرمابه‌ها در همه‌ی شهرهای ایران رو به گسترش نهاد. برای نمونه، در سفرنامه‌ی شاردن آمده است که اصفهان در هنگام اقامت وی، دارای 163 مسجد، 48 مدرسه و 272 حمام بوده است. حمام‌ها به علت اینکه مدام در معرض رطوبت و مواد خورنده همچون صابون و نـوره قـرار داشته‌اند، آسیب‌پذیرتر از سایر ابنیه بوده‌اند.
انواع حمام های سنتی ایران
از دیرباز، دو نوع حمام سنتی در ایران وجود داشته است: حمام‌های عمومی و حمام‌های اختصاصی.
محل ساخت حمام‌های عمومی
در همه‌ی شهرها و روستاهای ایران، گرمابه‌ها معمولاً در مراکز محله‌ها، در مجاورت راسته‌های بازار، در گذرهای اصلی و همچنین در کنار مساجد به‌صورت جفت (زنانه و مردانه) ساخته میشدند و پیش از اذان صبح، درهایشان به روی مردم گشوده میشده است.
علت ساخت حمام‌های عمومی در ایران
با توجه به اهمیت نظافت و طهارت در فرهنگ اسلام، حمام یکی از فضاهای مهم در شهرسازی به‌حساب می‌آید. این امر هم‌زمان با گسترش اسلام موردتوجه قرار گرفت؛ به‌طوری که در نقاط بااهمیت حمام‌هایی را می‌ساختند. حمام‌های عمومی در زمره‌ی مهم‌ترین تأسیسات شهری برای خدمات‌رسانی همگانی در شهرهای اسلامی به شمار می‌رود.
عمده‌ترین عوامل پیدایش حمام های سنتی ایران
- عدم تمکن و توان مالی اکثر مردم برای ساخت حمام در منازل
- درآمد و سود قابل‌توجه حمام‌های عمومی
- ضرورت وجود حمام عمومی در نزدیکی اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها
طبقه‌بندی حمام‌های عمومی در ایران
برخی حمام‌ها به‌طور مکرر در طی روز به‌صورت چرخشی، مردانه یا زنانه اداره میشدند یا چند روز هفته، مختص مردان و روزهای دیگر برای استفاده‌ی زنان بوده است.
گاهی اوقات حمام‌هایی متصل به هم بنا میشده که یکی اختصاص به مردان داشته و دیگری مختص زنان بوده است. حمام علی‌قلی‌آقا در اصفهان یکی از این نمونه‌هاست.
علاوه بر این، در گذشته مسلمانان و غیرمسلمانان نمی‌توانستند باهم به یک حمام بروند؛ ازاین‌رو، زمانی حمام‌های متصل به هم ساخته شدهاند که یکی برای استفاده‌ی مسلمین بوده و دیگری به غیرمسلمین تعلق داشته است، مانند حمام چهارفصل اراک.
در گذشته، طبق مراسم آن زمان، شخصی با عنوان «حمامی» با بوق و شیپور مخصوص، دایربودن حمام را به آگاهی عموم می‌رساند.
حمام‌های خصوصی
شست‌وشوی مذهبی در ایران‌زمین به پیش از زمان زرتشت می‌رسد؛ در آن دوران، مهرپرستان برای انجام مراسم مذهبی می‌بایست به‌مدت سه روز و سه شب در فاصله‌های معین غسل میکردند تا بتوانند در برنامه‌های دینی شرکت کنند. اهمیت آب در مذهب یادشده به‌حدی بوده است که عبادتگاه‌هایشان را در محلی می‌ساختند که آبی روان از کنارش بگذرد یا اینکه چشمه‌ساری در آنجا قرار داشته باشد. به این ترتیب، یکی از اعتقادات آیین مهر، استحمام به‌عنوان یک فریضه‌ی مذهبی بوده است.
در آیین زرتشت نیز تطهیر اهمیت خاصی داشته است. در کتاب «کارنامه‌ی اردشیر بابکان» که از کتاب‌های دوره‌ی ساسانی است، به موضوع شست‌وشوی تن و رفتن به آبزن (حمام) و خلعت (لباس) پوشیدن اشاره شده است. در تخت‌جمشید، طی کاوش‌های باستان‌شناسی، حمامی از آن دوران به دست رسیده است. در کاخ آشور اشکانی نیز حمام‌های اختصاصی یافت شده است.
حمام‌های اختصاصی دوره‌ی پس از اسلام
بر اساس کاوش‌ها و کشفیات باستان‌شناسی، در مناطقی مانند نیشابور و شهر حریره در جزیره‌ی کیش، در دوره‌ی پس از اسلام، غیر از کاخ‌ها و سراهای پادشاهان، برخی خانه‌ها و منازل شخصی نیز دارای حمام بوده‌اند. بنابراین، حمام‌های اختصاصی را به دو دسته تقسیم می‌کنیم:
- حمام قصرها و کاخ‌ها: این بناها از روزگاران قدیم دارای حمام اختصاصی بوده‌اند. در ایران پس از اسلام نیز از همان اوایل، در کاخ‌ها و قصرها حمام وجود داشته است.
- حمام منازل و خانه‌ها: در کاوش‌های باستان‌شناسی در برخی از مناطق حمام‌هایی پیدا شده که داخل خانه‌ها قرار داشته‌اند. برای مثال، در کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی حریره در جزیره‌ی کیش مشخص شد که هرکدام از واحدها و مجموعه‌های مسکونی و شهری دارای حمام، آب‌انبار و چاه جداگانه بوده‌اند.
همچنین، در خانه‌هایی که بر اثر کاوش‌های باستان‌شناسی موزه‌ی متروپلیتن در نیشابور یافت شدهاند، تأسیسات و آثار معماری از قبیل چاه آب، گرمابه، راه‌آب و بخاری دیواری پیدا شده است. در بقایای معماری متعلق به دوره‌ی سامانیان که در نیشابور به دست آمده، اتاق‌های مربع‌شکل کوچکی برای استحمام در منزل ساخته بوده‌اند که بعضی از آنها «خزینه» کوچکی داشته است.
فاضلاب این گرمابه‌ها به‌وسیله‌ی سوراخ‌ها و راه‌آب‌های موجود در کف خارج میشده است. برای گرمکردن این حمام‌ها، به‌جای بخاری، اجاق یا کوره‌ی سنگی ایجاد کرده بودند که سوخت آن زغال بوده است. برای تهویه، نیم‌‌‌متر دورتر مدخلی بوده که به‌وسیله‌ی لوله، به کف بخاری راه داشته است. برای آنکه بخاری خوب بسوزد، ظاهراً خدمتکاری از طریق سوراخ دم می‌داده یا باد می‌زده است. در زمان روشن‌بودن آتش، همیشه جریان هوای سرد داخل لوله میشده و هوای گرم از بخاری خارج می‌گشته است. برای خروج دود نیز منفذی در سقف ایجاد کرده بودند.
گفتنی است که در حفاری‌های انجام‌‌‌‌شده، آثاری هم از فاضلاب‌ها و آبریزگاه‌های حمام در قنات تپه در نیشابور قدیم یافت شده است. همچنین، تعدادی سنگ‌پای زبر و محکم و نیز صفحه‌‌‌ی سوراخ‌داری از جنس عاج هست که تورفتگی‌های مدور دارد. این صفحه را علاوه بر جنبه‌ی تزیینی، احتمالاً جهت خروج آب در زمین کار گذاشته بودند.
معماری حمام های قدیمی ایرانی
حمام‌های قدیمی دارای معماری خاصی هستند و اغلب به چند بخش تقسیم می‌شوند:
ورودی حمام
ورودی حمام‌ها از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. کف ورودی از فضای داخلی حمام بالاتر بوده است. ورودی اغلب حمام های سنتی ایرانی تزیینات کتیبه‌ای و ترکیبی از کاشی‌کاری و آجرکاری داشته است. بهدلیل درون‌گرابودن حمام و ارتباط کم آن با فضای بیرون، ورودی نقش بسیار مهمی را در رابطه با فضای بیرونی ایفا می‌کرده است.
مهم‌ترین هدف در ترکیب و طراحی فضای ورودی حمام‌ها، جلوگیری از تبادل حرارتی ناخوشایند و غیرقابل کنترل بین فضای بیرون و فضای درون حمام بوده است؛ به‌طوری که هوای داخل حمام از حرارت کافی برخوردار باشد و افراد هنگام ورود و خروج، در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند.
ورود به حمام‌ها بهدلیل حفظ گرمای داخل حمام و تبادلات حرارتی، دارای سلسله‌‌‌مراتبی بوده است. در اکثر ورودی‌ها، تاق و قوس دیده می‌شود. این خصوصیات بیانگر تفاوت این فضا نسبت به سایر بخش‌هاست. ورودی‌ها دارای تزیینات خاص هستند. قبل از ورود به راهروی منتهی به حمام، فضای کوچکی به نام پیشخوان وجود داشته است. سردر حمام‌ها نیز با تزیینات آجرکاری و کاشی‌کاری با نقوشی از گل و بوته و اغلب با مضمون‌های حماسی شاهنامه تزیین شده بودند.
پس از پیشخوان نخست، فضای ورودی در ارتباط مستقیم با خارج قرار می‌گرفت؛ سپس به‌وسیله‌ی راهرویی باریک و پیچ‌دار که مانع از هدررفتن دمای داخل حمام بود، به یک دهلیز و از آنجا به بینه یا سربینه‌ی حمام می‌رسید.
سربینه، رختکن، بینه
در اولین مرحله بعد از عبور از دالان ورودی، به رختکن یا بینه وارد می‌شوید. فضای مابین به‌وسیله‌ی تعدادی پله که از سطح اصلی گذر پایین‌تر بود، با راهروی ورودی ارتباط می‌یافت. درواقع، در سر بینه، برای درآوردن لباس و انجام برخی امور مکثی صورت می‌گرفت و این قسمت برای عادت‌‌‌کردن با تغییر دمای حمام در نظر گرفته شده بود. در این بخش از حمام، سکوهایی برای نشستن تعبیه شده است که فرد علاوه بر آماده‌شدن پیش از استحمام، هنگام خروج نیز استراحتی کند تا تنفس برایش به حالت اعتدال و طبیعی بازگردد. به‌لحاظ معماری، سربینه‌ها اغلب دارای در ورودی پیش‌داری بودند که به رختکن منتهی میشدند. در گوشه‌ای از رختکن نیز محل استقرار صندوق‌دار قرار داشته است.
فضای سربینه معمولاً هشت‌گوش یا چهارگوش یا به‌ندرت، دایره بوده است. در زیر سکوهای رختکن، حفره‌هایی به‌عنوان کفش‌کن تعبیه شده بود. در وسط فضای سربینه که گودتر از فضاهای دیگر است، حوض کوچکی متناسب با نقشه‌ی سربینه به شکل چهارگوش، هشت‌گوش یا دایره قرار داشته و بر بالای این قسمت، گنبد حمام که از داخل تزیینات آجری یا کاشی یا ترکیب آجر و کاشی داشته، بر پایه‌ی ستون چهارگوش بزرگی استوار بوده است. در سقف سربینه نورگیرهای زیبایی قرار داشته است که در رأس قوس تاق‌ها یا اطراف گنبد تعبیه میشدند و فضای داخل را روشن میکردند.
اتاق اصلی دارای حوضی پر از آب گرم و دمای آن حداکثر به میزانی بوده است که بدن انسان توان تحمل آن را دارد. این اتاق‌ها تماماً از سنگ مرمر پوشیده بوده‌اند تا نظافت آن به‌آسانی صورت پذیرد.
در حمام های سنتی ایران پس از اسلام، بر پرآب بودن بسیار تأکید میکردند و از همین رو، حوض‌های حمام و قنات‌های منتهی به حمام‌ها را به‌گونه‌ای طراحی میکردند که از نظر شرعی دارای اشکال نباشند. عوامل مهمی در شکل‌گیری فضا و بخش‌های حمام نقش داشته‌اند که مهم‌ترین آنها را می‌توان قرارگیری بنا در داخل بافت شهری، سهولت تنظیم دما و رطوبت، مسیر دسترسی مناسب آب‌های روان و ایجاد راه‌های خروج برای فاضلاب دانست.
فضای میان در و چاله‌حوض
برای رعایت گرم‌شدن و سرد‌شدن تدریجی بدن، فضای رختکن و گرمخانه با راهرویی پیچ‌درپیچ و سقفی کوتاه به نام «میان‌در» به هم متصل میشده است. در کنار خزینه، مخزن آب سرد وجود داشته که علاوه بر تأمین آب خزینه، در بعضی از حمام‌ها از آن برای آب‌بازی نیز استفاده میکردند. این قسمت از حمام های سنتی ایران «چال‌حوض» نام دارد.
گرمخانه و خزینه
بعد از میان‌در، به فضای گرمخانه می‌رسیم که جای اصلی حمام و برای شست‌وشو و زدودن چرک بوده است. در گوشه‌ای از این فضا که محل تمیزکردن سر و بدن بوده، خزینه‌ی آب گرم قرار دارد.
خزینه، فضایی حوض‌مانند با آب گرم است که ابعاد آن متناسب با بزرگی و کوچکی حمام از ۱۲ تا ۲۵ مترمربع است. در حمام‌های کامل، سه عدد خزینه وجود داشته که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در دیگری برای آب ولرم بوده است.
فضای گرمخانه بهدلیل حرارتی که از زیر حمام به آن می‌رسیده، همیشه گرم بوده است. به‌علاوه، دیوارهای جانبی حمام تکیه بر خاک داشتند و با هوای بیرون در ارتباط نبودند؛ ازاین‌رو، همواره داخل حمام‌ها گرم بوده و سرما نفوذی در آنها نداشته است. آب خزینه را معمولاً روزی یک بار و بعضاً دو روز یک بار عوض میکردند. کف حمام‌ها با سنگ مرمر یا ساروج پوشانده می‌شد و تمام قسمت‌های گرمخانه و راهرو و سربینه و هشتی دارای ازارهایی از جنس سنگ و کاشی بودند.
سیستم گرمادهی حمام
سیستم گرمادهی حمام های سنتی ایران شامل انواع سوخت، «تون» یا «گلخند» (محل جمع‌کردن هیزم‌ها)، آتشدان‌ها، «تیان»، گربه‌رو، دودکشها و گودالی برای جمع‌آوری خاکستر می‌شد. سوخت حمام‌ها عموماً خار بیابان، برگ خشک درختان و فضولات حیوانی بوده است. معمولاً در زیر خزینه صفحه‌ای فلزی یا فلز هفت‌جوش به قطر ۶۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر در حدفاصل آب و آتش قرار می‌گرفت. در گذشته، ازنظر فنی نحوهی گرمارسانی یا تأمین حرارت حمام‌ها، از تخصص‌های آن زمانه به شمار می‌رفته است و معمولاً افراد کاردان این کار را انجام می‌دادند. ازجمله‌ی این کارها، نحوهی اجرای آب‌بندی دیگ (تیان) حمام‌ها بوده است.
معمولاً دیگ حمام‌ها به‌صورت ظرف مدور فلزی لبه‌پهنی بوده‌اند که بر روی قشری از مصالح ساختمانی قرار می‌گرفتند. مصالح ساختمانی به‌کاررفته در این دیگ‌ها ترکیبی بوده است از خاک رس، آهک، پشم بز، پی آب‌شده یا موم که در اصطلاح «پی‌دارو» نامیده می‌شود. همچنین، لایه‌ای از کرباس و قیر و ملات در زیر آن و بر روی این لبه گسترده می‌شد تا لبه‌‌‌‌ی دیگ کاملاً آب‌بندی شود و از سوراخ‌شدن و نفوذ آب به داخل آتشدان جلوگیری به عمل آید. سپس کف خزینه با ساروج ساخته و پرداخته میشده است، به‌طوری که هنگام حرارت‌دهی زیر دیگ، آب خزینه کاملاً گرم شود.
بدیهی است برای گرمکردن آب، حرارت زیادی لازم بوده و درنتیجه، احتیاج به دودکش‌های مرتفعی بوده است که دود حمام را در سطح بالاتری پخش کند. هر‌‌‌یک از دودکشها عملکرد جداگانه‌ای داشته‌اند و در مسیرهای مختلفی دودها را منتقل میکردند. یکی به هنگام آغاز آتش، دود را منتقل می‌کرده و دیگری پس از آنکه حمام کاملاً روشن میشده، دود را از طریق گربه‌روها به دودکش اصلی هدایت و سپس به خارج منتقل می‌کرده است.
قدیمی‌ترین حمام های سنتی ایران
از قدیمی‌ترین حمام‌های شـناخته شده و پابرجـا در ایـران، حمام افوشته‌ی نطنـز و میرعمـاد کاشـان از دوره‌ی تیمـوری است که در طـول زمـان تغییـرات و تعمیرات بسیاری در آنها انجام شده است.
از نمونه‌های قـدیمی حمام‌هایی که از زمان صـدر اسـلام تـا دوره‌ی تیمـوری بنا شدهاند، بقایایی طی کاوش‌های باستان‌شناختی به دست آمده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- حمام شـوش مربـوط بـه سده‌ی هفتم تـا نهم میلادی
- حمام سـیراف از سده‌ی نهم و دهم میلادی
- حمام‌های نیشابور و حمام جرجان مربوط به سده‌ی دهم میلادی
- حمام کنگاور مربوط به سده‌ی چهارم تا ششم هجری
- بقایای حمام مکشوفه از قنات تپه‌ی نیشابور مربوط به دوره‌ی سلجوقی
- حمام شهر حریره‌ی کـیش مربـوط بـه دوره‌ی ایلخانی
فهرست حمام های سنتی ایران
- حمام مهدی‌‌‌خانی
- حمام همتیار
- حمام انصاری
- حمام قبله
- حمام کدخدا
- حمام پامنار
- حمام کن
- حمام نواب
- حمام مصباح کرج
انواع تزیینات حمام های سنتی ایران
معمولاً کف‌‌پ‌وش حمام‌ها از سنگ‌های مرمر یا دیگر سنگ‌ها آرایش میشده است. جاکفشی‌ها در اغلب حمام‌ها از سنگ یا آجر است و برش بالای آن طرحی از قوس‌های خفته‌‌‌ی مرسوم دارد.
ازاره‌‌‌ی حمام‌های قدیمی اغلب از سنگ یا کاشی ساخته شدهاند. بعضی ازاره‌ها با کاشی معرق و هفت‌رنگ تزیین می‌شده‌‌‌اند، مانند حمام گنجعلی‌‌‌خان کرمان. سردر حمام‌ها گاه بسیار ساده و زمانی پرنقش و نگار بنا میشدند. در برخی حمام‌ها سردر با آجر و کاشی و سنگ، مقرنس‌کاری شده و در برخی، بسیار ساده و فقط با اندودی از گچ آرایش شدهاند، مانند حمام حضرت در تکیه‌‌‌ی پهنه‌ی سمنان.
آهک‌بری به‌صورت ساده یا رنگی نیز از جمله تزیینات داخلی مهم حمام‌ها شمرده می‌شود و بسیاری از حمام‌ها از ادوار گذشته با این شیوه آرایش شدهاند. حمام کردشت در آذربایجان شرقی نمونه‌ی زیبایی از این حمام‌هاست.
کارکرد حمام های سنتی ایرانی
حمام‌های سنتی محلی برای نظافت و درمان: وجود خزینه‌های آب گرم و سرد برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده میشده است. همچنین، گرمابه در گذشته محل حجامت، گرفتن قولنج، مشتومال، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن و… بوده است. در طول تاریخ، حمام های سنتی ایرانی محل سنجشی برای جایگاه افراد برحسب شأن و منزلت اجتماعی به حساب می‌آمدند و افراد مشهور و ثروتمند در قسمت خاصی از گرمابه می‌نشستند.
باید این نکته را نیز افزود که در برخی شهرها، حمام افراد ثروتمند جدا از سایر مردم بوده و برخی از حمام‌داران از ورود افراد فقیر و کهنه‌پوش به حمام جلوگیری میکردند. به همین دلیل، در کنار دروازه‌های شهر یا کاروانسراها حمام‌هایی می‌ساختند که کاروانیان در آنجا به نظافت خود بپردازند. در برخی موارد، افراد بنا بر طبقه‌ی اجتماعی‌شان، در رختکن‌های مجزا از دیگران جامه‌های خود را درمی‌آوردند یا می‌پوشیدند، مانند رختکن حمام وکیل شیراز.
ادای احترام: یکی از رسوم حاضرشدن در حمام های سنتی ایران این بود که افراد پس از ورود به خزینه، برای ادای احترام و سلام، کمی آب گرم بر پشت دیگران یا آشناها می‌ریختند. از دیگر رسوم حمام، مشتومال دادن بزرگ‌‌‌ترهای فامیل بوده است؛ به‌‌‌این‌‌‌ترتیب که اگر کسی از فامیل و بزرگ‌تر خود را در حمام می‌دیدند، به‌منظور ابراز احترام، او را مشتومال می‌دادند و کمرش را لیف و کیسه می‌کشیدند.
مکانی برای عیدهای ملی و مذهبی: در گذشته، برای مجالس مهم و اعیاد مذهبی و ملی، همچنین، برای برگزاری برخی جشن‌‌‌ها، مردم به حمام می‌رفتند. این کار علاوه بر تطهیر و نظافت، یکی از سرگرمی‌های افراد بوده و با پذیرایی و مراسم خاصی برگزار میشده است.
محلی برای جشن حنابندان و عروسی: در قدیم، برخی از جلسه‌های مهم از جمله خواستگاری و حنابندان در حمام‌ها برگزار میشده است. در واقع، گرمابه مکانی اجتماعی برای زنان به‌حساب می‌آمده که در آن از آخرین اخبار محله مطلع میشدند. برخی امور مانند انتخاب دختر به‌جهت خواستگاری نیز در این مکان انجام می‌گرفته است.
پرسش‌های متداول درباره حمام های سنتی ایران
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
معماری حمام های سنتی ایرانی به چه صورت است؟
گرمابه‌های قدیمی معماری پیچیده‌ای دارند. هر گرمابه از دو فضای اصلی تشکیل می‌شود: فضای اول، «بینه» یا «سربینه»، رختکن و جای آماده‌شدن برای استحمام یا بیرون‌رفتن از گرمابه بوده است؛ فضای دوم، «گرمخانه»، جای شست‌وشوی تن بوده است. بینه یا سربینه مهم‌ترین و زیباترین فضای گرمابه است، فضایی بزرگ و پرتزیین با گنبدی بزرگ بر سقف و حوضی در میان. در پیرامون بینه، سکوها یا غرفه‌هایی برای نشستن و استراحت وجود دارد. کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بینه و سقفشان معمولاً کوتاه‌تر است.
عمده‌ترین عوامل پیدایش حمام های سنتی در ایران چیست؟
• بیشتر مردم برای ساخت حمام در خانه‌هایشان توان مالی مناسبی نداشتند؛
• درآمد و سود حاصل از گرداندن حمام‌های عمومی در خور توجه بوده است؛
• وجود حمام عمومی در نزدیکی زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس در شهرهای مذهبی، یک ضرورت بوده است.
مهم‌ترین حمام های تاریخی ایران کدام‌اند؟
حمام علی‌آقا کاشان، حمام فین کاشان، حمام وکیل کرمان، حمام حاج‌آقا تراب نهاوند، حمام پهنه سمنان، گرمابه صفا قزوین، حمام حاج شهباز کرمانشاه، حمام چهارفصل اراک.
قدیمی‌ترین حمام های شـناخته شده و پابرجـا در ایـران کدام است؟
حمام افوشته‌ی نطنـز و حمام میرعمـاد کاشـان که در دوره‌ی تیمـوری احـداث شدهاند، از قدیمی‌ترین حمام های سنتی ایران هستند که در طـول زمـان، تغییـرات و تعمیرات زیادی در آنها انجام شده و همچنان پابرجا هستند.
