حمام قلعه یکی از بناهای عهد قاجار است که در دل بافت سنتی شهر و بازار همدان پابرجا مانده است، بنایی که مدتها متروک بود و پس از بازسازی به یکی از جاهای دیدنی شهر همدان تبدیل شد.
این حمام را فردی بهنام «حاج محمد سعید» ساخته و چون در محله‌ی قلعه قرار گرفته به این نام مشهور شده است. همدان قدیم حدود چهل محله و هر محله نیز حمام و مسجد مخصوص خود را داشت. بنا بر سنتی قدیمی، مسجدها و حمامها نزدیک هم ساخته می‌شدند. حمام قلعه نیز در نزدیکی مسجد قلعه قرار دارد و امروزه به «حسینیهی انصار الحسین» تغییر نام داده است.
از حمام‌های قدیمی و سنتی ایرانی فقط چند نمونه در شهر همدان باقی مانده است. از میان آنها، حمام قلعه و حمام حاجی بازسازی شده و تغییر کاربری داده‌اند و مابقی در انتظار احیا و مرمت هستند.
معماری حمام
ازآنجا‌که شهر همدان در منطقه‌ی سرد و کوهستانی قرار دارد، گرمنگاهداشتن حمام یکی از مسائلی بود که معماران ایرانی باید چاره‌ای برایش می‌اندیشیدند. یکی از راهکارهایی که معمار حمام به کار برده ساخت بنا در حدود یک متر پایین‌تر از سطح زمین است؛ با این کار انرژی گرمایی بنا حفظ می‌شد و دسترسی به آب قنات نیز آسان‌تر می‌گشت.
تمهید دیگر برای حفظ حرارت حمام، استفاده از راهروهایی پیچدرپیچ است تا هوای گرم بهآسانی از حمام خارج نشود. این کار به حفظ سلامت مردم نیز کمک می‌کرد؛ چراکه راهروهای پیچدرپیچ مانع می‌شدند که مردم بهطور ناگهانی از فضای سرد بیرونی به داخل گرمابه بروند.
در حمام قلعه ،بعد از راهرو به سربینه می‌رسیم که دمایی نزدیک به دمای بیرون دارد و بعد از آن باز راهرویی قرار دارد که گرمتر است و ما را به گرمابه می‌رساند. سردر حمام آجرکاری زیبایی دارد که با گذشتن از آن به هشتی می‌رسیم و سپس راهروی هدایت‌کننده به داخل حمام قرار دارد.
حمام قلعه نیز مانند همتایانش با زاویه‌های متعدد و با بهکاربردن اشکال هندسی ساخته شده است. با وجود زاویه‌پردازی‌ها، تناسب و تقارن و مرکزگرایی در بنا حفظ شده است. تاقضربیها و ستونهای سنگی و گچ‌کاری‌های سقف بینه به حمام جلوه بخشیده‌اند و آن را به اثری هنری بدل کرده‌اند.
وسط بینه و زیر گنبد آن، حوضی سنگی و چندضلعی وجود دارد. نور لازم برای حمام از روزنههای سقف تأمین می‌شده و حمام در ساعتهایی فعال بوده است که نور طبیعی روز داخل آن را روشن می‌کرد. حمام دو بخش جداگانه برای استفاده‌ی خانم‌ها و آقایان داشته است.
وضعیت امروزی حمام
این حمام تا سال 1360 خورشیدی فعال بود و بعد متروک شد تا اینکه سازمان میراث فرهنگی در اوایل دهه‌ی هشتاد، آن را به مبلغ 25میلیون تومان از صاحبش خریداری و بازسازی را آغاز کرد.
بنا پس از مرمت‌های اساسی و تعمیر دیواره‌ها و جداره‌های خارجی و قسمت‌های داخلی به موزه‌ی مردم‌شناسی تغییر کاربری داد و از سال 1387 بازگشایی و یک سال بعد به بخش خصوصی واگذار شد تا از آن بهعنوان رستوران سنتی بهره‌برداری شود.
بخش وسیعی از بنا در زیر زمین واقع شده است و همین موضوع، محافظت از آن را در برابر رطوبت با مشکلاتی روبهرو می‌کند.
موزه‌ی مردم‌شناسی، جایی برای آشنایی با زندگی همدان قدیم
در حمام قلعه همدان، موزه‌ی مردم‌شناسی با کمک مجسمه‌های مومی و ابزارهای قدیمی برپا شده است تا بازدیدکنندگان بتوانند با زندگی مردم همدان قدیم آشنا شوند.
وقتی وارد حمام می‌شویم، در سربینه با صندوق‌دار مومی مواجه می‌گردیم که پای دخل نشسته است و چرتکه و دفتری پیش‌رو دارد تا هزینه‌ی حمام را از مشتریان بگیرد. در همین قسمت، ابزارهای لازم برای حمام‌کردن، مانند کیسه و سفیدآب و قدح نیز به نمایش گذاشته شده است.
پیکرههای مومی با ظرافت و هنرمندی ساخته شده‌اند. این پیکرهها در بخش‌های دیگر حمام نیز کاربری هر قسمت حمام را نشان می‌دهند؛ در گرمخانه عده‌ای با گِل سرشور سرهای خود را می‌شویند و در سربینه، کار مشتومال و بادکش نمایش داده شده است.
حمام‌های قدیمی، سازه‌‌هایی با کاربری اجتماعی
حمام‌های سنتی ایرانی فقط محلی برای شستوشوی تن نبودند؛ بلکه محلی برای فعالیتهای اجتماعی و برقراری رابطه بین مردم و برگزاری آیینها نیز بودند. افزون بر آن، دلاک حمام کارهایی مثل مشتومال و بادکش و حجامت را انجام می‌داد.
امروزه هر خانه حمام دارد و حمام‌های سنتی کاربری پیشین خود را از دست داده‌اند. تبدیل آنها به اماکنی چون موزه‌ی مردم‌شناسی می‌تواند راهی برای آشنایی با زندگی پیشینیان باشد. در سالهای اخیر، در ایام نوروز و شب یلدا، جشنواره‌هایی در موزه‌ی مردم‌شناسی قلعه برگزار شده است. برگزاری این جشنوارهها سبب آشتی و آشنایی بیشتر مردم با سنتها میگردد.
حمام قلعه همدان کجاست؟
این حمام در بخش مرکزی همدان، خیابان شریعتی از محله‌ی قلعه قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این حمام سنتی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره حمام قلعه
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
چه اماکن دیدنی دیگری در نزدیکی حمام قلعه قرار دارد؟
حمام در بافت سنتی مرکز شهر قرار گرفته است. بازار سنتی همدان، مسجد جامع همدان، سایت‌موزه‌ی میدان امام و «زورخانه‌ی همه کسی» در نزدیکی آن قرار دارند.
دیرینگی حمام قلعه به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
حمام مزبور در عهد قاجاریه ساخته شده است.
