برج قربان همدان از انگشت‌شمار یادگارهای دوره‌ی سلجوقی در این شهر است که در بلوار ۱۵ فروردین قرار دارد. این مقبره‌ی برجی که مدفن حافظ ابوالعلاء و امیران سلجوقی است، از جمله جاهای دیدنی همدان به شمار می‌رود.
دو مقبره‌ی برجی حبقوق نبی در تویسرکان و گنبد علویان در شهر همدان نیز همانند و هم‌دوره‌ی برج قربان در این استان هستند. این برج در سال ۱۳۵۴ و در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.
برج قربان، مسجد حافظ ابوالعلاء همدانی
این بنا، مسجد عارف و دانشمند علوم حدیث و نحو، حافظ ابوالعلاء همدانی، بوده است. ابوالعلاء از آن جهت لقب حافظ گرفت که تمام قرآن را از بر بود. او دو کتاب به نام‌های «زادالمسافرین» و «الهادی» نوشت و در راه ارشاد مردم بسیار کوشید. او شاگردانی نیز تربیت کرد. ابن‌ممانی همدانی از شاگردان او بود که در جهاد بر ضد مغولان، در قرن ۱۳ میلادی، خود و فرزندش به شهادت رسیدند.
یاقوت حموی در کتاب خود، «تاریخ حموی»، از ابوالعلاء همدانی یاد کرده و نوشته که در باب‌الاسد همدان می‌زیسته است. حافظ، بعد از مرگ، در مسجد خودش دفن شد. مسجد او بعدها به نام برج قربان شهرت یافت.
کاربری برج قربان
معماری برج قربان همدان به برج‌های دیگر هم‌دوره‌ی خودش، مانند برج طغرل، گنبد علویان و گنبد قابوس شباهت دارد.
برج‌های دوره‌ی سلجوقی به چند هدف ساخته می‌شدند:
- میل‌هایی به‌عنوان نشانِ شهر بودند تا مسافران راه را بیابند و شهر را از دور پیدا کنند.
- محلی برای تعیین وقت از روی خورشید و ماه بودند. به‌‌‌دلیل همین کاربری، به آنها برج گفته می‌شود؛ چون می‌توانستند با کمک کنگره‌های دوازده‌گانه‌ی آنها برج‌های (ماه‌های) قمری را تعیین کنند.
- خانقاه و محل عبادت دراویش و اهل تصوف بودند.
از شواهد چنین برمی‌آید که برج قربان خانقاه و عبادتگاه بوده است. برج قربان سردابه‌ای دارد و از این نظر، بسیار شبیه به گنبد علویان همدان است. می‌توان حدس زد که در گذشته سردابه‌ی برج قربان نیز مانند سردابه‌ی گنبد علویان، خانقاه و محل عبادت بوده است. در سردابه‌ی هر دو برج قبرهایی وجود دارد.
معماری برج قربان همدان
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، این برج در عهد سلجوقی ساخته شده است؛ بنابراین، سادگی و زیبایی معماری شیوه‌ی رازی را می‌توان بر پیکره‌ی آجری آن دید. هیچ گچ‌بری یا کتیبه‌ای در برج قربان دیده نمی‌شود.
برج دارای گنبدی دوپوش است. گنبد بیرونی، مخروطی‌شکل و گنبد داخلی، کروی ساخته شده است. روی گنبد بیرونی، آجرکاری‌های ظریف و هنرمندانه‌ای دیده می‌شود.
گنبدها به چند دلیل دو پوسته یا دوپوش ساخته می‌شدند:
- گنبد داخلی به ابعاد انسانی نزدیک باشد و گنبد بیرونی را بلندتر بسازند.
- بر اثر انبساط و انقباض مصالح گنبد که به آن «نفس‌کشیدن گنبد» گفته می‌شود، گچ‌بری‌ها و تزیینات داخلی آسیب نبیند.
- گنبد در برابر بارش‌ها به‌نوعی عایق‌سازی شود.
بدنه‌ی برج قربان دوازده‌ضلعی است. در میان هر دو ضلع، یک تاق‌نما با عمق ۱۵ سانتی‌متر و پهنای ۱۲۳ سانتی‌متر وجود دارد. در داخل برج نیز بین هر دو ضلع، تاقی به عمق ۲۰ سانتی‌متر و پهنای ۹۰ سانتی‌متر دیده می‌شود. اضلاع بیرونی ۲ متر و اضلاع داخلی ۱ متر ارتفاع دارند.
با گذشتن از چند پله و درِ آهنی کوچکی می‌توان به داخل برج رفت. برج پنجره‌هایی دارد که با آجر، مشبک شده‌اند و نور خورشید را به داخل می‌تابانند. کبوترها از همین پنجره‌ها به برج قربان وارد می‌شوند و زیر گنبد آن چرخ می‌زنند.
در کف برج و روی تاق سردابه، سنگ قبری وجود دارد که روی آن سنگ‌نوشته‌های برجسته‌ای به زبان عربی هست. البته این سنگ قبر متعلق به دوره‌ی صفویان است و ارتباطی با زمان ساخت برج قربان ندارد.
سردابه و سه قبر سلجوقی داخل برج در سال ۱۳۱۲ و در دوره‌ی پهلوی اول، رضا شاه، پیدا شده است. در آن زمان، ورودی سردابه در ضلع شمال غربی بنا یافته و بازسازی شده است. برای رفتن به سردابه، باید سنگ‌هایی را برداشت و از راه پلکان پایین رفت. در حال حاضر، قبرها محصور شده‌اند و امکان بازدید از آنها وجود ندارد.
دلیل‌های نام‌گذاری برج قربان همدان
چند دلیل برای نام‌گذاری این برج به نام قربان یاد شده است که برای آنها منبع و دلیل مستندی وجود ندارد و بیشتر ریشه در گفته‌ها و شنیده‌های مردم دارد:
- فردی به نام قربان در زمان محمود افغان، این بقعه را سنگرگاه خود و یارانش کرده است و مردانه با دشمنان جنگیده و آنها را به عقب رانده است. به همین دلیل، بقعه و مسجد را به نام او قربان نامیده‌اند.
- در عید قربان، مردم برای قربانی‌کردن شتر و گاو و گوسفند در این محل گرد هم می‌آمدند و به این محل برج قربان می‌گفته‌اند.
- در عهد قاجار، این برج خارج شهر و در زمین‌های سبزی‌کاری فردی به نام قربان قرار داشت. ازاین‌رو، به آن برج قربان گفته می‌شود.
بازسازی برج قربان
برج قربان همدان دو بار بازسازی شده است. یک بار در سال ۱۳۱۲ که سرداب هم از زیر خاک بیرون کشیده شد. بار دوم، سازمان میراث فرهنگی استان همدان در دهه‌ی ۱۳۷۰، برج قربان را مرمت کرد. در زمان بازسازی دوم، خانه‌هایی که در حریم برج قرار داشتند، خریداری شدند و فضای اطراف برج بهینه‌سازی گشت.
حیاط برج دیوار به دیوار دبیرستان اوحدی است. در گذشته، دری از مدرسه به حیاط برج باز می‌شد که در سال‌های اخیر مسدود شده است.
جاذبه‌های دیدنی اطراف برج قربان
در نزدیکی برج قربان همدان چند اثر دیدنی دیگر نیز قرار دارد. آثاری که مانند تونل زمان، بیننده را به سفری هزارساله می‌برند و هرکدام داستانی از دوره‌ی تاریخی خود برای بازدیدکنندگان به همراه دارند؛ از شیر سنگی زاده‌ی دوره‌ی مادها تا موزهمدرسهی ابن‌سینا از عهد پهلوی و با قدمت کمتر از صد سال.
شیرسنگی، بقعه‌ی امام‌زاده یحیی، موزهمدرسهی ابن سینا و آرامگاه ابوعلی سینا از آثار تاریخی نزدیک به برج قربان هستند.
بازدید از برج قربان، یادمانی از عهد سلجوقی
این برج که امروز در میان دیگر بناهای شهر ازقبیل مدرسه و خانه‌های مسکونی محصور شده است، روزگاری بر زمین‌های خارج شهر همدان سلطنت می‌کرد و نگاه‌ها را مجذوب خود می‌ساخت. اگر قصد بازدید از جاذبه‌های گردشگری همدان، پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین را دارید، این برج آجری قدیمی شما را به دوره‌ی سلجوقی و دیدار آجرکاری‌های کم‌نظیر آن دوره خواهد برد؛ برجی که روزگاری عبادتگاه عارفان و سالکان بوده است و نشان از معماری دیرینه و پابرجای سرزمینمان دارد.
برج قربان کجاست؟
این برج در شهر همدان و بلوار ۱۵فروردین و در مجاورت دبیرستان دخترانه‌ی اوحدی قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این برج را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره برج قربان همدان
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
برج قربان همدان در چه دوره‌ای ساخته شده است؟
این برج از یادگارهای عهد سلجوقی است و در قرن ۱۴ و ۱۵ میلادی ساخته شده است.
برج قربان مدفن چه کسانی است؟
در سرداب برج چند قبر یافت شده است که به نظر می‌رسد متعلق به امیران سلجوقی و حافظ ابوالعلاء از عالمان همدان باشد. یک قبر از عهد صفوی نیز در داخل ساختمان برج دیده می‌شود.
چه برج‌های سلجوقی دیگری در استان همدان وجود دارد؟
برج حبقوق نبی و گنبد علویان هم برج‌هایی از دوره‌ی سلجوقی در این استان هستند.
