وِرِثرَغنه یا «ایزد بهرام»، یکی از ایزدان ایرانی و هندی است که در معنای مانع‌شکن و پیروز به کار می‌رود و با «ایزد میترا» که از اسطوره های ایرانی است، همکاری می‌کند. ایزد بهرام در واقع وجودی انتزاعی یا تجسمی از اندیشه و نیز تعبیری از نیروی پیشتاز و مقاومت‌ناپذیر و پیروز است.
جالب توجه است که در گاهشماری، روز بیستم هر ماه بهنام بهرام نامیده شده است. در این مقاله به شرح بیشتری درباره‌ی این ایزد ایرانیهندی می‌پردازیم.
شکل‌ها یا صورت‌های مختلف ورثرغنه یا ایزد بهرام
یکی از شعرهایی که در وصف ورثرغنه سروده شده است، برای ایزد بهرام ۱۰ صورت یا تجسم قائل شده است که هرکدام از آنها نیروی پویای این خداوندگار را نمایش می‌دهند. تجسم‌های ایزد بهرام مطابق با این سروده بهترتیب عبارت است از:
- باد تند
- صورتی از گاو نر زردگوش و زرین شاخ
- اسب سفیدی با سازوبرگ زرین
- شتر بارکش تیزدندان و ازپادرآورندهی آدمی با یک حمله
- جوانی در سن آرمانی ۱۵ سالگی
- پرندهی تیزپرواز شبیه به کلاغ
- قوچ وحشی
- بز نر جنگی
- مردی با شمشیر تیغهی زریندار در دست
تشریح بیشتر تجسم ایزد بهرام بهصورت پر کلاغ و گراز
پیروان دین زرتشتی چنین می‌پندارند که پَرِ کلاغ قادر است انسان را حفظ کند و برایش نیکبختی و فره به ارمغان آورد. به نظر می‌رسد که وجود نقش کلاغ در تصاویر بناهای تاریخی رومی، در مجاورت مِهر یا میترا، نمادی از خدای پیروزی برای همراهی با میتراست.
البته در جایی دیگر، همراهی مِهر با ایزد بهرام در شکل گراز نیز ذکر شده است. این شکل از ایزد بهرام نشان‌دهنده‌ی نیروی پیشتازی او در پیروزی است. در «یشت دهم» که سرودی باستانی مربوط به مِهر است، تصویر بهرام در حال پرواز در پیشاپیش مهر (میثِره) به این صورت آمده است:
《بهصورت گراز نر وحشی پیشتاز با پنجه‌های تیز و دندان‌های پیشین تیز، گرازی که به یک حمله می‌کشد. او پاهای پسین و پیشین آهنین، پی‌های آهنین، دم آهنین و فک آهنین دارد.》
ورثرغنه همچنین می‌تواند همهی دشمنان خود را به سرانجامی خونین دچار کند:
《در دم همهچیز را پارهپاره می‌کند، استخوان، مو، مغز و خون پیمان‌شکنان را روی زمین در هم می‌آمیزد.》
با توجه به توضیحات پیشین، جای شکی باقی نمی‌ماند که ایزد بهرام محبوب همهی سربازان بوده است. این احتمال نیز وجود دارد که سربازان آیین نیایش این ایزد از اسطوره‌های ایرانی را در سرزمین‌های دوردست تبلیغ کردهاند.
چهره‌ی این ایزد زرتشتی در کوماگِنه که شمال شرقی سوریه است بهصورت هِراکلِس، در ارمنستان بهصورت وَهَگَن، در میام سَکاها بهصورت وَرلاگن، در سَغد بهصورت وَشَغن و در خوارزم بهصورت اَرتَگن شناخته می‌شود. او معمولاً در سکه‌های هندوستانی و احتمالاً در بناهای تاریخی مهری یا میترایی تجلی می‌یاید.
باور زرتشتیان درباره‌ی ایزد بهرام
در اوستا ایزدی بهنام تیشتَر وجود دارد که در منابع زرتشتی به ایزد و ستاره‌ی باران معنا شده است. این کتاب مقدس، ایزد بهرام و تیشتر را مشابه یکدیگر می‌پندارد؛ چراکه هر دوی آنها می‌توانند بهصورتهای مرد و گاو نر و اسب تجسم شوند.
بهعقیدهی زرتشتیان، در جهان روحانی که با عنوان مینو یا مینوگ نیز شناخته می‌شود، هر چیزی می‌تواند صورت مادی یا گیتینگ به خود بگیرد. در نظر آنها، جهان امروزی نیز به همین ترتیب و با تبدیل جهان روحانی به جهان مادی به وجود آمده است. البته آنها به این جمله نیز عقیده دارند:
«موجودات زمین در حالی صورت مادی به خود می‌گیرند که مناسب طبیعت آنهاست.»
در مقابل، موجودات آسمانی یا ایزدی نیز قابلیت تبدیل به اشکال گوناگون مادی را دارند. به همین دلیل است که تیشتر در سه شکل و بهرام در ده شکل مختلف نمایان می‌شود.
ایزد بهرام یا همان ورثرغنه، همتایی هندی بهنام «ایندَره» و همتایی ارمنی بهنام «وَهَگن» نیز دارد. البته برای این خدای زرتشتی برخلاف همتایانش اسطوره‌ای تعریف نشده است که در آن اسطوره بر غول یا اژدهایی غلبه کرده باشد. در مقابل، ایزد بهرام می‌تواند شرارت آدمیان و دیوان را مغلوب کند و نادرستان و بدکاران را به بلا و گرفتاری دچار کند.
در واقع، ورثرغنه نیرومندترین و پیروزمندترین و فَرّه‌مند‌ترین ایزد در میان ایزدان زرتشتی است. در باور زرتشتیان، او نماینده‌ی نیروی مقاومت‌ناپذیر و اساساً ایزدی جنگجو به شمار می‌رود. چنانچه پرستندگان ایزد بهرام بتوانند بهدرستی برای او قربانی کنند، او می‌تواند در زندگی و نبرد به آنها پیروزی بخشد. همچنین، اگر ایزد بهرام نیز بهدرستی نیایش کند، هیچوقت سپاه دشمن وارد کشورهای آریایی نمی‌شود یا بلایی آنها را تهدید نمی‌کند.
ورثرغنه یا ایزد بهرام؛ خدای پیروزی در دین زرتشت
دین‌های ایرانی، ازجمله باور به ورثرغنه یا ایزد بهرام، همواره می‌توانند نحوه‌ی تکامل فکری بشر و فرایند انتشار و اشاعه‌ی باورهای مختلف را برایمان آشکار سازد. آشنایی با این ادیان، بینشی به انسان می‌بخشد که بهوسیلهی آن می‌تواند باورهای کنونی را نیز بهتر درک کند. همین موضوع سبب می‌شود که «دستی بر ایران» ضمن توجه به گردشگری میراث فرهنگی و میراث ملموس فرهنگی، توجه خود را به میراث ناملموس فرهنگی نیز جلب کند.
