اگر به داستان‌های شاهنامه علاقه داشته باشید، احتمالاً نام تعدادی از موجودات افسانه ای ایرانی را شنیده‌اید، موجوداتی نظیر ماهی کر، جغد، کرشپتر و چمروش که شاعر نامدار ایرانی، فردوسی به زیبایی آنها را به تصویر کشیده است. باور مردم به وجود این‌گونه موجودات و داستان‌سرایی درباره‌ی آنها باعث خلق برخی اساطیر ایرانی شده است. اسطوره‌ها از پایه‌های تشکیل‌دهنده‌ی باور و فرهنگ مردم کشورمان هستند.
مختصری درباره‌ی موجودات افسانه ای ایرانی
شخصیت‌های بسیاری در داستان‌های اساطیری وجود دارند که موجودات خیالی ازجمله‌ی آنها هستند. این موجودات با ویژگی‌های ماوراء‌الطبیعه‌ی خود، جزو جذاب‌‌ترین بخش‌های برجای‌مانده از تمدن‌های مختلف به شمار می‌روند. شما می‌توانید با مطالعه‌ی دو کتاب اوستا و شاهنامه با ویژگی‌های موجودات افسانه ای ایرانی بیشتر آشنا شوید و مهم‌تر از آن، فرهنگ غنی مردم ایران را بشناسید.
به‌طور کلی، موجودات افسانه ای ایرانی در دسته‌ی جانداران منحصر‌به‌فردی قرار می‌گیرند که اغلب وجود خارجی ندارند. در واقع، این جانداران جزو گونه‌های طبیعی و شناخته‌شده‌ی جانوران نیستند. البته، تعدادی از آنها نیز با الهام از موجودات مختلف طبیعت به وجود آمده‌اند که باعث می‌شود تصورشان دور از ذهن نباشد.
از گذشته‌های دور، داستان‌های فراوانی درباره‌ی موجودات افسانهای نقل می‌شده است که سینه‌به‌سینه به نسل‌های آینده انتقال می‌یافتند و گاهی تحریف می‌شدند. فردوسی، شاعر معروف ایرانی، پس از سی سال رنج و زحمت، این داستان‌ها را جمع‌‌آوری و در کتابی به‌نام شاهنامه به رشته‌ی تحریر درآورد.
گفتنی است که برخی از داستان‌های اساطیری که در روزگار باستان شکل گرفته‌اند، در کتاب شاهنامه وجود ندارند. شما می‌توانید این داستان‌ها را در کتاب اوستا، کتاب مقدس آیین زرتشت جست‌وجو کنید. به عبارت دیگر، کتاب اوستا حاوی کهن‌ترین داستان‌های اساطیری است.
اسامی موجودات افسانه ای ایرانی
همان‌طور که شرح آن گذشت، در اساطیر ایرانی موجودات مختلفی با ویژگی‌های ماوراء‌الطبیعه وجود دارند. در ادامه تعدادی از آنها را معرفی می‌کنیم:
ماهی کر
پیروان آیین زرتشتی بر این باورند که در دنیا دو نیروی خیر و شر وجود دارد که اهریمن، نیروی شر و اهورامزدا، نیروی خیر است. به‌اعتقاد آنها، اهریمن در برابر هر آفریده‌ی نیکوی اهورایی، عاملی مخرب می‌آفریند. بدین ترتیب، جهان عرصه‌ی دائمی مبارزه‌ی خیر و شر است.
براساس داستانی خیالی، هنگامی که اهورامزدا درختی به‌نام «گوکَرَن» را در دریای فراخکرت می‌آفرید، اهریمن چلپاسه‌ای (مارمولکی) برای جویدن ریشه‌ی درخت روانه کرد. هدف او از فرستادن چلپاسه، نابودکردن حیات روی زمین بود. اما او به هدفش نرسید؛ چراکه در اطراف ریشه‌ی درخت، در اعماق دریای فراخکرت، دو ماهی کر زندگی می‌کردند.
در «دادِستان مینوی خِرَد» که کتابی به زبان پارسی میانه است، آمده که کرماهی‌های اطراف ریشه‌ی گوکرن، پیوسته به دور ریشه می‌چرخیدند؛ آنها با این کار می‌توانستند وزغ و دیگر موجودات موذی اهریمن‌زاده را از ریشه‌ی درخت دور کنند.
در اوستا نیز آمده است که حس بینایی کرماهی‌های اطراف ریشه‌ی درخت گوکرن بسیار قوی است. بدین ترتیب، آنها قادر به محافظت از تمامی جهات ریشه بوده‌اند. قدرت دید این دو ماهی در اوستا این‌چنین توصیف شده است:
«نیروی بینایی ماهی کر در آب چنان است که خیزابی همچند مویی را در رودی دورکرانه، در ژرفای هزار بالای آدمی توان دید.»
در لغت‌نامه‌ی دهخدا «کر» به‌معنای قوت و توان آمده است. امروزه، دریانوردان خلیج‌فارس انواعی از ماهی‌های این خلیج را ماهی کر می‌نامند. طول برخی از این ماهی‌ها گاهی به پانزده متر می‌رسد.
برای تصور شکل ظاهری کرماهی می‌توانید آثار سفالگری و فلزکاری دوران پیش از اسلام را ملاحظه کنید؛ نقشی از این ماهی‌ها در این آثار حک شده است. افزون بر آن، قالی‌های ایرانی دوره‌ی اسلامی، نظیر قالی‌های هراتی، ماهی درهم و ریزه‌ماهی نیز حاوی نقوشی از ماهی کر هستند.
جغد
در داستان‌های اساطیری ایران، جغد که با نام‌های «مرغ بهمن» و «اشوزوشت» نیز شناخته می‌شود، نوعی پرنده است که ناخن می‌خورد. این داستان‌ها چنین بیان می‌کنند که جغد آفریده‌ی اهورامزدا در برابر اهریمن است. جغد یکی از موجودات افسانه ای ایرانی است که می‌تواند کتاب بخواند. او با خواندن گفتارهای کتاب مقدس، لرزه بر تن دیوها می‌اندازد. در کتاب «صد در نثر» یا «سد در نثر» چنین توصیفی درباره‌ی این پرنده آمده است:
«خدایگان به افزونی مرغی بیافریده است که او را «آشوزوشت» خوانند و «بهمن‌مرغ» نیز خوانند.»
جالب توجه است که معتقدان به دین زرتشت دعایی دارند که درخواست خود از جغد را این‌گونه بیان می‌کنند: «ای مرغ اشوزوشت! از این ناخن‌ها به تو آگاهی می‌دهم و آنها را ویژه‌ی تو می‌دانم. باشد تا برای تو نیزه‌ها و کارهای بسیاری شوند، کمان‌ها و تیرهای شاهین‌پر بسیار و فلاخن‌های بسیاری شوند علیه دیوان مازنی.»
کرشپتر
«کَرشِفت» که به‌اوستایی کرشیپتَر، به‌معنای تیزپرواز نامیده می‌شود، در «بُندَهِش» با عنوان سرور تمامی مرغان یاد شده است. این پرنده می‌تواند سخن بگوید. در کتاب «وندیداد» آمده است که کرشیپتر دین را به «وَر جَم‌کَرد» انتقال و در آنجا رواج داده است. ور جم‌کرد را پناهگاه بزرگی می‌دانند که جم به‌فرمان اهورامزدا آن را می‌سازد تا جانوران را از زمستان کشنده‌ی دیوداده رهایی بخشد.
در «مینوی خِرَد»، سرور مرغان با عنوان «چهرآب» یا «چَخروای» شناخته می‌شود. جیمز دارمِستِتِر، نویسنده، پژوهشگر و باستان‌شناس فرانسوی، آن را نماد آذرخش می‌داند؛ هرچند سایر پژوهشگران عقیده دارند که کرشفت و چهرآب نام دیگرِ پرنده‌های باز و شاهین است.
در «گزیده‌های زادسپرم» نیز کرشفت یکی از هفت موجودی در نظر گرفته شده است که نماد جهان مادی امشاسپند بهمن یا اندیشه‌ی نیک به شمار می‌رود. این هفت موجود، هنگام دیدار با اهورامزدا، همانند مردمان با او سخن می‌گویند.
چمروش
کتاب «بُندَهِش»، چَمروش یا چینامروش را پرنده‌ای غول‌آسا می‌داند که ارزش آن از تمامی پرندگان آسمان و زمین، به‌غیر از سیمرغ بیشتر است. در این کتاب، اشاره شده که چمروش نگهبان مرز سرزمین‌های ایران است. این پرنده که یکی دیگر از موجودات افسانه ای ایرانی است می‌تواند مردمان انیرانی (دشمنان ایران‌زمین) را نابود کند، آن‌هایی که به قصد زیان‌رساندن، کندن و نابودکردن، به سرزمین‌های ایرانی وارد می‌شوند. بدین ترتیب که ابتدا بُرزایزَد از دریای ژرف ارنگ سر بر می‌آورد و چمروش را به بالای البرزکوه می‌نشاند. سپس، این پرنده تمامی مردمان سرزمین انیران را به‌سانِ چیدن دانه از زمین برمی‌چیند.
رفع شبهه‌ی میان چمروش و پرنده‌ی هما
در تخت‌جمشید، در شهرستان مرودشت استان فارس، مجسمه‌های بزرگ و سنگ‌نگاره‌هایی وجود دارند که به‌اشتباه آنها را «هما» نام‌گذاری کرده‌اند. در واقع، این مجسمه‌ها متعلق به پرنده‌ی چمروش هستند که به‌هنگام انتخاب نماد برای شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما)، با پرنده‌ی هما اشتباه گرفته شده‌اند. بنابراین، تصور فعلی ما از هما به‌صورت شیر بالدار کاملاً اشتباه است.
در باور زرتشتیان ایرانی، هما پرنده‌ای لاشخور و استخوان‌خوار و درعین‌حال، آرام و متین است که به نماد سعادت انسان‌ها پس از مرگ شناخته می‌شود. در گذشته، زرتشتیان جسد مردگان را روی دخمه‌ها قرار می‌دادند تا هما (پرنده‌ی لاشخور یال‌دار ایرانی) بدن بی‌جان و استخوان جسد را بخورد. به‌عقیده‌ی آنها، انسان‌ها پس از مرگ به سعادت می‌رسند؛ به همین دلیل، هما را پرنده‌ی سعادت می‌نامیده‌اند.
در باور زرتشتیان، چنانچه سایه‌ی پرنده‌ی هما روی انسان زنده می‌افتاد، او سعادتمند می‌شد. ممکن بود انسانی بمیرد و در همان لحظه با افتادن سایه‌ی پرنده‌ی هما بر سرش، سعادت زندگی دوباره را بازمی‌یافت.
گفتنی است که اولین شرکت هواپیمای ملی ایران (ه.م.ا) در سال ۱۳۱۸ خورشیدی و اوایل حکومت پهلوی اول تأسیس شد. طراحی نام هما برای این شرکت را آقای «اِدوارد زهرابیان» با به‌کارگیری سنگ‌نگاره و مجسمه‌ی پرنده‌ای در تخت‌جمشید انجام داد. این طراحی باعث به‌وجود‌آمدن عقیده‌ی اشتباه درباره‌ی مجسمه‌ی تخت‌جمشید شد و مردم چنین پنداشتند که این مجسمه همان پرنده‌ی هماست.
شایان ذکر است که مجسمه‌هایی در تخت‌جمشید، با بدن شیر و سر عقاب، تمامی صفات و مشخصات پرنده‌ی چمروش را دارند، نه پرنده‌ی هما. در واقع، این پرنده نگهبان و محافظ تخت‌جمشید بوده است. با طراحی مجسمه‌ی چمروش در تخت‌جمشید، آن را نماد محافظت از این تخت معرفی کرده‌اند.
موجودات افسانه ای ایرانی، مظاهر فرهنگ غنی ما
موجودات افسانه ای ایرانی، با ویژگی‌های خارق‌العاده‌ی خود، دربردارنده‌ی عقاید مردمان گذشته‌ی ایران هستند. این موجودات در اساطیر ایرانی توصیف شده‌اند تا تصور آنها برای مردم آسان شود. «دستی بر ایران» ضمن معرفی تعدادی از موجودات، توصیه می‌کند که فرهنگ ایرانی را بیشتر بشناسید.
پرسش‌های متداول درباره موجودات افسانه ای ایرانی
در زیر به پرسش‌های متداول درباره‌ی موجودات افسانه ای ایرانی پاسخ داده شده است. اگر پرسش دیگری در این زمینه دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های پایین همین پست مطرح بفرمایید.
موجودات افسانهای در ایران باستان کدام‌اند؟
موجودات افسانه ای ایرانی بسیار فراوان‌اند. ما در این مطلب، به معرفی تعدادی از این موجودات، از قبیل ماهی کر، جغد، کرشپتر و چمروش پرداختیم.
عجیب‌ترین موجودات افسانه ای ایرانی را نام ببرید.
به نظر می‌رسد موجوداتی که نیمی از آنها به‌شکل انسان و نیم دیگر به‌شکل حیوان است، عجیب‌ترین موجودات افسانهای ایران باشند. در ادامه، تعدادی از این موجودات را معرفی می‌کنیم:
• نیم انسان و نیم مار: کِتو، نیو کوآ و فوهسی؛
• نیم انسان و نیم بُز: فان‌ها، پن، ساتیر، سیلنوس و شیطان؛
• نیم انسان و نیم ماهی: تریتون، پری دریایی؛
• نیم انسان و نیم پرنده: هارپی‌ها، لیلیت، سیرن یا نیمف دریایی؛
• نیم انسان و نیم اسب: قنطورس یا سانتورها، براق؛
• نیم انسان و نیم شیر: ابوالهول، مردجوان یا مانتیکور؛
• نیم انسان و نیم سگ: سینوسفالی‌ها؛
• نیم انسان و نیم گاو: گاو بالدار یا لاماسو، مینوتاورس یا مینوتور؛
• دیگر پیکری‌ها: انکانتاتو و گرگینه‌ها.
موجودات افسانهای جنوب ایران کدام‌اند؟
مردمان جنوب ایران، نظیر مردم هرمزگان، بوسلمه یا بوسلامه، ملمداس و غولک را به‌عنوان موجودات افسانهای دریایی می‌شناسند.
