آفرینش جهان در اساطیر ایران باستان

در میان روایت‌هایی که از اعصار گذشته به‌صورت دهان‌به‌دهان به گوش ما رسیده است، روایتی درباره‌ی آفرینش جهان در اسطوره های ایرانی وجود دارد. با توجه به شیوه‌ی انتقال این روایت‌ها در میان مردم به‌صورت شفاهی، چند نوع روایت مختلف شرح داده می‌شوند. در حالت کلی، روایت‌های مربوط به آفرینش جهان نمایانگر دیدگاه و نگرش افراد جامعه به جهان و چهارچوب هویت فرهنگی آن‌هاست.

شرح اسطوره آفرینش جهان در اساطیر ایران

بر اساس اسطوره آفرینش جهان در اساطیر ایران و آیین مزدیسنا یا مزداپرستی، پیش از پیدایش جهان، اورمزد در روشنی بی‌پایان و اهریمن در ژرف‌ترین تاریکی قرار داشته است. در آن دوران، به‌دلیل خلأ موجود میان روشنایی و تاریکی، اورمزد و اهریمن تماس مستقیمی با یکدیگر نداشتند. به همین دلیل، نیروی آن‌ها در مقابل یکدیگر محدود بوده است. در این اساطیر، اورمزد جاودانی و اهریمن نابودشونده تصور می‌شده‌اند.

گفته می‌شود که اورمزد از وجود اهریمن باخبر بوده است؛ اما اهریمن که همیشه نادان و احمق تلقی می‌شد، اطلاعی از هستی اورمزد نداشت. بنابراین، زمانی که از وجود او اطلاع می‌یابد و روشنی را می‌بیند، بر اساس طبیعت ویرانگر خود تصمیم به حمله به اورمزد و نابودی او می‌گیرد.

در مقابل، اورمزد با این شرط که اهریمن، آفرینش خوب را ستایش کند، به او پیشنهاد آشتی می‌دهد؛ اما اهریمن پذیرفتن این پیشنهاد را نشان ضعف می‌داند. چراکه وجود او سرشار از ناپاکی است و دیگران را مثل خود تصور می‌کند. اهریمن به‌جای قبول‌کردن پیشنهاد اورمزد، تصمیم می‌گیرد تمام مشاهدات خود از این خدای زرتشتی را نابود کند.

اورمزد می‌دانست که اگر نبرد ابدی باشد، به‌طور حتم اهریمن خواسته‌ی خود را عملی می‌کند. به همین دلیل، پیشنهاد دیگری مبنی بر معین‌بودن دوران نبرد به اهریمن می‌دهد. اهریمن به‌دلیل کندهوشی‌اش با پذیرفتن این پیشنهاد، زمینه‌های سرنگونی خود را فراهم می‌آورد.

نکته‌ی مهمی که درباره‌ی این داستان وجود دارد، این است که اورمزد برخلاف اهریمن به‌دنبال یافتن چیزی نیست که نتواند به آن دسترسی پیدا کند. چراکه تمامی آفریدگان به او تعلق دارند. بنا به روایتی، به‌دلیل اینکه اورمزد مادر آفرینش به‌شمار می‌رود، نطفه‌ی جهان مینوی در او بسته شده است. جالب اینکه او هم پدر و هم مادر آفرینش محسوب می‌شود؛ ازاین‌رو توانایی به‌دنیا‌آوردن آفریدگان در جهان مادی را دارد.

در مقابل، اهریمن نیز قدرت آفرینش از طبیعت بد خود را دارد. او با بدآفرینی، تمامی موجودات شرور دنیا نظیر گرگ‌ها، قورباغه‌ها، گردبادها، توفان‌ها و بیماری‌ها را به وجود می‌آورد.

به‌هرحال، بر اساس روایت آفرینش جهان در اساطیر، اورمزد ابتدا آسمان را آفریده و به آن حالت مینوی و مادی داده است. جالب توجه است که آسمان به‌دلیل برخورداری از پوششی سخت، زندانی برای اهریمن نیز تصور می‌شود.

سپس، او آفریدگان شامل آب، زمین، جانداران، گیاهان، آتش، انسان و گاو سفید یا ایوداد را به وجود می‌آورد که در ابتدای آفرینش، در جهان مینوی به سر می‌بردند. گفته می‌شود که کیومرث به‌عنوان نخستین انسان، در جهان مینوی درخششی همچون خورشید داشته است. همچنین، درختان بدون پوست و خار بوده‌اند و گاو سفید همانند ماه درخشنده بوده است.

حمله‌ی اهریمن و نابودی جهان

اهریمن که دارای طبیعتی زشت و ناپاک است، با دیدن آرامش حاکم بر جهان مینوی، به نابودی آن می‌پردازد. سپس، او در دوزخ بیهوش به زمین می‌افتد. در این هنگام، دیوان اهریمن را به هوش می‌آورند و به او قول می‌دهند که با حمله به آفریدگان، آن‌ها را گرفتار غم و اندوه کنند. البته، این ‌وعده‌ها اهریمن را آرام نمی‌کنند.

سپس، موجودی به نام جهّی بدکار از راه می‌رسد که تجسم تمامی ناپاکی‌های زنانه را دارد. او به اهریمن قول می‌دهد که با ایجاد رنج‌های بی‌شمار برای مرد راستکار یا کیومرث و همچنین برای گاو سفید، زندگی را در نظر آن‌ها بی‌ارزش جلوه دهد. او همچنین قول حمله به تمامی آفریدگان از‌جمله آب، زمین، گیاه و آتش را به اهریمن می‌دهد.

اهریمن با ‌سخنان جهی جانی تازه می‌گیرد و برای سپاسگزاری‌کردن از او، یکی از آرزوهایش را برآورده می‌سازد. جهی نیز از او می‌خواهد تا تمامی مردان آرزوی داشتن او را در سر بپرورانند.

پس از این ماجرا، اهریمن به کمک تمامی دیوان از جای خود بلند می‌شود تا به جهان حمله کند. سپس، با شکافتن آسمان به داخل آن نفوذ می‌کند. در این هنگام آسمان از او می‌ترسد، همان‌گونه که بره از گرگ ترس دارد. سپس، تاریکی زمین را فرامی‌گیرد و به هنگام ظهر، زمین مانند شب تاریک و بی‌نور می‌شود و آفریدگان سهمناک زمین را فرامی‌گیرند و پلیدی آن‌ها تمام زمین را می‌پوشاند. بنابراین، کل دنیا بدون باقی‌ماندن نوک سوزنی از آن آلوده می‌شود.

گیاهان موجود بر روی زمین از آلودگی پژمرده می‌شوند و می‌میرند. سپس، اهریمن به کیومرث و گاو سفید روی می‌آورد و آن‌ها را به آز و نیاز، درد و گرسنگی، بیماری و عیب و کاهلی گرفتار می‌کند.

گفته می‌شود که پیش از آمدن اهریمن به‌سمت گاو، اورمزد برای کاستن از رنج مرگ به او بَنگ می‌دهد و گاو پس از خشکیدن شیرش می‌میرد. سپس، هزار دیو مرگ‌آفرین به‌سمت انسان یورش می‌برند تا او را از پای درآورند. چراکه او متحد اصلی خداوند و دشمن بزرگ شر است. البته، دیوان موفق به نابودی انسان قبل از فرارسیدن اجل او نمی‌شوند. چون مدت فرمانروایی او بر زمین تعیین‌شده و به مدت سی سال بوده است.

به‌هرحال، دیوان با آنکه نمی‌توانند بر انسان غلبه کنند، به نابودی همه‌چیز در زمین می‌پردازند و دود و تاریکی با آتش درهم می‌آمیزد. آفریدگان مقدس شکل دیگری به خود می‌گیرند و جنگ میان موجودات مینوی با دیوان در جهان مادی ۹۰ روز به طول می‌انجامد. در این نبرد، هرکدام از فرشتگان بزرگ (اِمشاسپَندان) هماورد یک سردیو می‌شوند و تمام خوبی‌ها در برابر بدی‌ها قرار می‌گیرند:

• دروغ در برابر راستی، افسون جادوگری در برابر کلام مقدس، افراط و تفریط در برابر اعتدال، کاهلی در برابر کوشایی، تاریکی در برابر روشنایی و نابخشایندگی در برابر بخشایش.

در واقع بر اساس روایت آفرینش جهان در اساطیر، در آن زمان به همه‌چیز در جهان مادی و آسمان حمله ‌می‌شود و در نهایت، انسان نیز کشته می‌شود.

پس از اینکه اهریمن تمامی زمین را به نابودی می‌کشاند، ارتش او چنین می‌پندارند که حمله‌ی اهریمن موفقیت‌آمیز بوده است و تمامی آفریدگان خوب از میان رفته‌اند. همچنین، تصور می‌‌کنند که دستاورد شر، یعنی حرکت نامنظم، بر نظم و آفرینش جهان چیره شده و به‌ظاهر اورمزد ناموفق عمل کرده است.

البته، تمامی این تصورات فقط ظاهر قضیه بوده و ماجرای آفرینش جهان در اساطیر اینجا به پایان نرسیده است. چراکه عملکرد خیر هنوز تمام نشده و زحمت شر تازه شروع شده بود. اهریمن که به‌ظاهر به پیروزی رسیده بود، تلاش کرد تا به‌سمت تاریکی یا منزل طبیعی خود بازگردد. سپس، متوجه شد که از طرفی، مینوی آسمان همانند یک مرد جنگجوی زره بر تن و از طرف دیگر، فروشی‌ها یا فروهرهای مردمان راه او را سد کرده‌اند.

در واقع، فروشی‌های مقدس با میل خود تصمیم به یاری اورمزد گرفته بودند. آن‌ها همانند سواران دلاور نیزه به دست به صف ایستاده بودند و اهریمن را که خود به‌زور وارد زندان زمین شده بود، از فرار باز می‌داشتند.

گفتنی است که فروشی‌ها به گروه معروفی از اساطیر ایرانی گفته می‌شود. در واقع، همانند آفریدگان مادی که هرکدام یک اصل مینوی دارند، انسان نیز دارای یک خودِ آسمانی با عنوان فروشی است. بنابراین، با وجود بدکاری آدمی بر روی زمین، خود آسمانی و حقیقی او تأثیرناپذیر باقی می‌ماند. پس، تنها وجود زمینی آدمی به‌سبب گناهان خود به دوزخ می‌رود. البته، بر اساس روایتی دیگر، حتی فروشی‌ها نیز به دوزخ خواهند رفت. به‌هرحال، فروشی‌ها اهریمن را در زمین به دام می‌اندازند.

اهریمن پس از مشاهده‌ی صف دشمن و پی‌بردن به اینکه در زمین زندانی شده است، متوجه آغاز شکوفایی زمین می‌شود. تیشتر باران را به وجود می‌آورد و آب حاصل از باران آفریدگان بد را می‌شوید و آن‌ها را به سوراخ زمین فرو می‌برد تا زمین دوباره بارور شود. سپس، از اندام‌های گاو سفید که اهریمن او را کشته بود، ۵۵ نوع غله و ۱۲ نوع گیاه دارویی رشد می‌کنند. پس از آن، با رسیدن نطفه‌ی گاو به ماه و ‌پاکیزه‌گشتن آن، انواع مختلفی از حیوانات از این نطفه به وجود می‌آیند.

علاوه بر آن، با درگذشت آدمی و فرورفتن نطفه‌ی او در زمین، به‌سبب فلزی بودن تن او، انواع متفاوتی از فلزات از تن او بر روی زمین ظاهر شدند. سپس، از نطفه‌ی او نخستین زوج بشر یعنی مَشیَه و مَشیانه از زمین سربرآوردند.

پس از آن، همانند وقتی که آسمان، آب (تیشتر)، گاو و انسان به نبرد با اهریمن پرداخته بودند، گیاه، زمین، آتش و سایر اعضای آفرینش به نبرد با او برخاستند. بدین ترتیب، با پیروزی زندگی، مرگ به‌عنوان عاملی اهریمنی شکست خورد. سپس، زندگی از مرگ پدید آمد و نعمت‌های آن نسبت به گذشته فراوانی بیشتری پیدا کرد. مرگ گاو سفید باعث به‌وجود‌آمدن انواع حیوانات و مرگ انسان باعث پدیدآمدن پدر و مادر نسل بشر شد.

در نهایت، با وجود توانایی اهریمن در کشتن افراد بشر، تعداد آن‌ها به‌طور پیوسته رو به افزایش گذاشت. آن‌ها علاوه بر مبدل‌کردن حمله‌های اهریمن به شکست، حمله‌های او را متوجه خودش می‌کردند.

درباره آفرینش جهان در اساطیر ایران بیشتر بدانید

اسطوره‌های ایرانی دربردارنده‌ی روایت‌های مختلفی از قبیل آفرینش جهان در اساطیر ایران، رویارویی امشاسپندان با سردیوها و… هستند. این اسطوره‌ها در اعصار گذشته به‌صورت شفاهی نقل می‌شدند و بعدها در کتاب اوستا و شاهنامه فردوسی جمع‌آوری شدند. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند با مطالعه درباره‌ی اساطیر ایرانی، با فرهنگ ایرانی نیز بیشتر آشنا شوید.

پرسش‌های متداول درباره آفرینش جهان در اساطیر

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.