هنر حکاکی یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران و در واقع، همان نقش‌اندازی بر روی اشیای مختلف سنگی، چوبی، فلزی و شیشه‌‌ای به‌صورت خراش‌های جزئی و عمیق است. این هنر دستی بیشتر در صنایعی از قبیل حجاری، منبت‌کاری، خراطی، گچبری، آجرتراشی، ساخت کلیشه، قالب‌سازی، فولادکوبی، مرصع‌کاری، تراش شیشه، شیشه‌گری، زرگری، جواهرسازی، مُهرسازی، نگین‌تراشی، قلم‌زنی و… کاربرد دارد. در این نوشتار درباره‌ی هنر حکاکی روی سنگ مطالبی را در اختیارتان خواهیم داد.
تاریخچه هنر حکاکی روی سنگ
این هنر دستی یکی از هنرهای قدیمی است که دیرینگی استفاده از آن به انسان‌های نخستین می‌رسد. در آن دوران، انسان‌ها برای فهماندن منظور خود به یکدیگر، نقوشی را بر روی سنگ حک می‌کردند. با گذر زمان و به‌تدریج، استفاده از این نقوش برای ثبت وقایع مختلف متداول شد.
با اختراع خط و کتابت، دیگر نیازی به حک‌کردن نقوش برای فهماندن منظور خود نبود. با این حال، حکاکی روی سنگ در موارد دیگری استفاده می‌شد. برای مثال، هنرمندان هنگام ساخت اشیای سنگی مختلف، نظیر مهر، انگشتر و… از هنر تراش سنگ برای حک نوشته روی این وسایل استفاده می‌کردند.
علاوه بر آن، بعدها با پیدایش فلز، نوع جدیدی از حکاکی به‌صورت حکاکی روی فلز به وجود آمد و به‌تدریج تکامل یافت. این هنر دستی در موارد زیادی از قبیل ثبت و شمارش سلاح‌ها، تزیین سلاح‌های پادشاهان و افراد سرشناس استفاده می‌شد.
با نگاهی به شواهد تاریخی درمی‌یابیم که در گذشته، هنر حکاکی در کشورمان کاربرد فراوانی داشته است. برای مثال، اشیایی مربوط به قبل از پیدایش خط و کتابت کشف شده‌اند که استفاده‌ی ایرانیان از هنر حکاکی برای اعتباربخشی به اسناد را نشان می‌دهند.
در آن دوران، هنر حکاکی در ابتدا بر روی مواد نرم نظیر گِل و به‌صورت حک نقوش مختلف انجام می‌شد. آثار باقی‌مانده از این حکاکی‌ها مربوط به دوره‌ی پیش از اسلام هستند که برخی نمونه‌های کشف‌شده از آنها عبارت‌اند از:
- مهرهای منقوش استوانه‌ای، مدور و مخروطی هزاره‌ی سوم و چهارم پیش از میلاد در بین‌النهرین
- اشیایی مشابه مربوط به دوره‌های هخامنشی و ساسانی
در واقع، در حکاکی‌های پیش از اسلام، استفاده از نقوش مرسوم بود؛ اما با ظهور اسلام، استفاده از خط و خوش‌نویسی آیات و عبارات مذهبی رواج بیشتری یافت. از قدیمی‌ترین آثار حکاکی روی سنگ در دوران پس از اسلام، می‌توان به نگین انگشتری منسوب به پیامبر(ص) اشاره کرد.
از نمونه‌های حکاکی روی سنگ، کتیبه‌های قدیمی استان قزوین است که قطعه‌های خوش‌نویسی یا نقش‌های زیبا روی آنها حک شده و در سردر بناها یا سنگ‌های مزارها دیده می‌شوند. هم‌اکنون، می‌توان از آثار باقی‌مانده‌ی این هنردستی نظیر نوشته‌های موجود بر روی کتیبه‌های آب‌انبار حاج‌کاظم، آب‌انبار لالو و سنگ قبر زیبای آرامگاه شهید ثالث در استان قزوین بازدید کرد.
ابزارها و نوع سنگ مورداستفاده در حکاکی روی سنگ
باید توجه داشت که در این هنر دستی، نوع سنگ انتخابی باید از دسته‌سنگ‌های نرم باشد. بدین منظور، استفاده از سنگ‌های زیر بیشتر مرسوم است:
سنگ‌های مرمر، سنگ لوح، سنگ طبیعی بازالت، بلورهای نمک، سنگریزه، کاشی‌های رنگی سرامیک و چینی، سنگ عقیق و گرانیت، سنگ لاوز یا لاپیس خاکستری رنگ.
در گذشته، پس از انتخاب سنگ مدنظر، عمل حکاکی بر روی آنها با استفاده از ابزارهایی نظیر تیشه و کلنگ انجام می‌شد. سپس، با روی کار آمدن ماشین‌‌های تراش‌کاری مختلف، استفاده از آن ابزارها کم‌رنگ شد و دستگاه‌های تراش سنگ و دستگاه حکاکی لیزری جای آنها را پر کرد. البته، وسایلی نظیر سمباده در شماره‌های مختلف و انواع قلم‌ها که در گذشته استفاده می‌شدند، هنوز هم برای پرداخت نهایی به کار گرفته می‌شوند.
شیوه‌ی سنتی حکاکی
هنرمندان و استادکاران این رشته برای انجام هنر حکاکی روی سنگ مراحل زیر را طی می‌کنند:
- سنگ مورد نظر خود را انتخاب می‌کنند؛
- طرح از پیش تعیین‌شده‌ی خود را به شیوه‌ی سنتی یا با استفاده از کاربن، روی سنگ انتقال می‌دهند. از طرح‌های متداول استفاده‌شده در این هنر می‌توان به نقوش اسلیمی و ختایی و خطاطی‌های زیبای ایرانی نظیر نستعلیق یا نسخ اشاره کرد؛
- با استفاده از قلم‌های مختلف، طرح مدنظر را بر روی سنگ حک می‌کنند. در این مرحله، گاهی لازم می‌شود که نوک قلم ظریف‌تر یا گودتر انتخاب شود. بدین منظور، استفاده از قلم‌های دست‌ساز می‌تواند چاره‌ساز باشد؛
- پس از اتمام نقش‌اندازی بر روی سنگ، با استفاده از قلم و چکش، سنگ مورد نظر به‌وسیله‌ی سمباده پرداخت می‌شود. بدین ترتیب، قسمت‌های اضافی و تیز سنگ از بین می‌روند.
با هنر حکاکی روی سنگ بیشتر آشنا شوید
هنر حکاکی روی سنگ یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران و از جمله میراث فرهنگی ایران است که در گردشگری میراث فرهنگی موردتوجه قرار می‌گیرد. هنرمندان امروزی این رشته همواره آثار خود را در غرفه‌های صنایع دستی در معرض نمایش قرار می‌دهند. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که ضمن خرید این صنایع دستی ایرانی، اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه را مورد توجه قرار دهید.
