هنر مشبک سنگ شاخه‌ای از صنایع‌دستی ایران است که در آن، پس از تراش سنگ با حذف فضاهای منفی، آن را بهصورت پرمنفذ یا شبکه‌ای شکل می‌دهند. هنرمندان ایرانی بهطور معمول نقوشی مانند نقوش هندسی و اسلیمی را در این هنر به کار می‌بندند. در نوشته‌ی پیشِ رو، اطلاعات بیشتری دربارهی این هنر دستی در اختیارتان قرار دهیم.
دیرینگی پیدایش هنر مشبک سنگ
در گذشته‌های دور، زمانی که انسان‌های نخستین محل زندگی خود را از غار به صحرا تغییر دادند، استفاده از این هنر مرسوم شد. آنها در صحرا برای خود خانه‌هایی می‌ساختند و برای تأمین روشنایی این خانه‌ها، از سنگ‌هایی با منافذ مختلف بهره می‌بردند. البته، استفاده از پوست حیوان و چوب و برگ در قسمت‌های مختلف بنا نیز روش‌های دیگری برای تأمین روشنایی منازل آنها بود.
بهتدریج و با گذر زمان، انسان‌ها با تراش‌دادن منافذ موجود در سنگ‌ها آنها را بهطرز زیبایی به اشیایی تزیینی تبدیل کردند. بدین ترتیب، این سبک تزیینی به شاخه‌ای از صنایع دستی مبدل شد. امروزه، هنرمندان مشبک‌کار ذوق هنری خود را در تزیین درِ ورودی ساختمان‌ها، منبرها، بنای امامزاده‌ها و مسجدها، پنجره‌ها و ظرفهای سنگی به کار می‌گیرند.
از نمونه‌های بارز هنر مشبک سنگ، پنجره‌ی سنگی موجود در امامزاده اباذر قزوین است که طرح‌های ستاره و شش‌ضلعی آن بسیار جلب توجه می‌کنند. یکی دیگر از نمونه‌های این هنر دستی، راه‌پله‌ای سنگی در موزه‌ی هنر و پایداری یا خانهی میریانزادهی قزوین است که در چهار سوی حیاط آن قرار دارد.
ابزارآلات کاربردی در این هنر
این شاخه از صنایع‌دستی در گذشته با استفاده از این ابزارآلات ساده انجام می‌شد:
- تیشه: انواع دندانه‌ای و شانه‌ای آن وجود دارد
- قلم سرالماسی از جنس فولاد: متناسب با درشتی یا ریزی طرح مشبک سنگ، انواع متفاوتی از آن به کار گرفته می‌شوند
- چکش: انواع مختلفی دارد
امروزه، برش سنگ با دستگاه‌های مختلفی انجام می‌شود که موجب راحت‌ترشدن کار برش سنگ برای هنرمندان شده است.
مراحل مشبک کاری روی سنگ
هنرمندان این رشته عقیده دارند که هر نوع سنگی را می‌توان در این هنر دستی به کار گرفت. با این حال، برخی سنگ‌هایی که بهوفور استفاده می‌شوند، عبارتاند از: گرانیت و مرمر و رز صورتی.
مراحل انجام کار در هنر مشبک سنگ بدین شرح است:
انتخاب سنگ برحسب کاربرد آن
همان‌طور که گفته شد، هر سنگی می‌تواند در این هنر دستی استفاده شود، اما بهتر است سنگی را انتخاب کنید که با کار شما تناسب داشته باشد.
برش سنگ در ابعاد لازم
در گذشته، برش سنگ بهصورت دستی و با استفاده از کلنگ و تیشه انجام می‌شد که کاری بسیار دشوار بود. امروزه، با رویکارآمدن دستگاه‌های برش سنگ، استفاده از این ابزارآلات کمرنگتر شده است.
کشیدن طرح دلخواه روی سنگ
در گذشته، هنرمندان طرح دلخواه خود را بهصورت سنتی و با استفاده از خاکهی زغال یا سوراخسوراخکردن طرح، به روی سنگ انتقال می‌دادند. طرح‌هایی که آنها استفاده میکردند بیشتر ذهنی و برگرفته از ذوق هنریشان بود.
امروزه، طرح‌ها و نقش‌های مختلفی ابداع شده‌اند که هنرمندان آنها را مستقیم روی سنگ می‌کشند یا با کاربن آن را روی سنگ انتقال می‌دهند. بیشتر نقوش بهکاررفته، اسلیمی و هندسی هستند. از مهمترین نقوش اسلیمی نقش گره‌چینی است که استفاده از آن بسیار تداول دارد.
هنر سنگ تراشی و ایجاد نقش مشبک روی سنگ
در این مرحله، طرح پیاده‌شده روی سنگ با استفاده از قلم و چکش، تراش داده می‌شود و فضاهای اضافی از روی آن برداشته می‌شود. بدین ترتیب، منافذی روی سنگ به وجود می‌آید.
هنرمندان برای ایجاد منافذ روی سنگ به دو روش عمل می‌کنند:
برش سنگ با ضخامتی بیشتر از ضخامت موردنیاز
در این روش، هنرمند طرح موجود روی سنگ را تا عمق مدنظر خود تراش می‌دهد. سپس، از قسمت پشت آن، ضخامت اضافی را با استفاده از تیشه می‌تراشد. بدین ترتیب، او می‌تواند منافذی را به وجود آورد که باید مطابق با طرح، روی سنگ اجرا شوند. در این روش، احتمال شکستن سنگ حین کار زیاد است.
کشیدن طرح در دو طرف سنگ انتخابی
در این روش، طرح درنظرگرفتهشده در دو طرف سنگ کشيده می‌شود و هنرمند از هر دو طرف شروع به تراشیدن می‌کند. در نهایت، دو طرف کار بهاندازهای تراشیده می‌شوند که به هم برسند و منافذ ایجاد شوند. این روش دقت بیشتری نیاز دارد.
انواع مشبک کاری
طرح‌های مشبک که روی سنگ‌ها اجرا می‌شوند، دو نوع هستند و عبارتاند از:
مشبک یکپارچه و کامل
در این نوع مشبک، کل طرح روی ابعاد مشخصی از سنگ کار می‌شود.
مشبک جدا و منفصل
در مشبک منفصل، قطعات مختلفی از سنگ بریده می‌شوند و طرح انتخابی روی آنها پیاده می‌شود. سپس این قطعات بهصورت نر و مادگی به همدیگر اتصال می‌یابند.
هنر مشبک سنگ را بیشتر بشناسید
هنر مشبک سنگ یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که می‌توان نظیر آن را در بناهای تاریخی قدیمی مشاهده کرد. علاوه بر آن، ظروف ساختهشده با استفاده از این هنر در کارگاه‌های صنایع دستی به چشم می‌خورند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن خرید آثار هنر مشبک سنگ از این کارگاه‌ها، پایبندی خود به اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه را نشان دهید.
