هنر ارسی سازی از جمله صنایع دستیِ چوبی به‌شمار می‌رود که از تلفیق نازک‌کاریِ چوب، شیشه‌بُری، نجّاری و طراحی به‌وجود آمده است. در گذشته، هنرمندان ایرانی با استفاده از این هنر دستی، در و پنجره‌های زیبایی می‌ساختند که به‌صورت عمودی باز و بسته می‌شد. این در و پنجره‌ها سراسر دیوار را فرامی‌گرفتند و از سقف تا کف، حالت یکپارچه داشتند.
این ارسی‌ها معمولاً در فضای بین اتاق و ایوان یا فضای بین دو تالار، تعبیه می‌شدند تا در مواقع لزوم باز و بسته شوند. در این مقاله درباره‌ی هنر ارسی سازی که از صنایع دستی ایران به شمار می‌رود، توضیح بیشتری ارائه خواهیم کرد.
تاریخ هنر ارسی سازی در ایران
طبق آثار برجامانده، ساخت ارسی در ایران به دوره صفویه بازمی‌گردد و در دوره قاجار، طرح‌های مورد استفاده در آن دچار تغییرات ساختاری شده است.
در دوره صفویه، هنرمندان با ورود شیشه‌های رنگی به کشور، درهای ارسیِ زیبایی ساختند. در آن دوران، درهای ارسی فقط در منازل اعیان، بزرگان و حاکمان استفاده می‌شدند.
هم اکنون، بناهای تاریخی متعددی در ایران وجود دارند که گواهی بر استفاده از درها و پنجره‌های ارسی در گذشته هستند. برخی از این بناها عبارتند از:
- ارگ کریم خان، خانه‌ی محتشم، بنای دیوانخانه، باغ دولت آباد، چهل ستون، کاخ گلستان، عمارت شمس العماره و…
تشریح ساختار ارسی در هنر ارسی سازی
هر ارسی متشکل از قسمت‌های زیر است:
چهارچوب
متشکل از چوب‌هایی به شکل‌های مختلفِ طولی، عرضی و منحنی است که سایر اجزای ارسی را در خود جای می‌دهد.
بائو یا باهو یا وادار
بائو به ستون‌های عمودی و چوبیِ موجود در مرکز چهارچوب اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر، این جزء از ارسی، ستون‌های چوبیِ طولی است که برای تقسیم در و پنجره به بخش‌های مساوی کاربرد دارد.
روکوب‌ها
چوب‌های نازکی هستند که با گل‌میخ‌های آهنی، در دو ضلع بائو قرار می‌گیرند. به‌تناسب ضخامت بائو و لنگه‌های در، ضخامت روکوب‌ها نیز تغییر می‌کند. کاربرد این روکوب‌ها این است که با ایجاد شیاری ریل‌مانند، قابلیت حرکت عمودیِ لنگه‌های ارسی در بین این شیارها را فراهم کنند. البته، لنگه‌های ارسی به‌وسیله‌ی بائو، بالا و پایین می‌روند.
پاتاق
این جزء از ارسی که به نام‌های «پرهون»، «نیم‌دایره» و «سه‌پهلو» نیز شهرت دارد، اصلی‌ترین جزء ارسی محسوب می‌شود. در واقع، پاتاق‌ها به بخش بالایی ارسی اطلاق می‌شوند که ثابت هستند، به چارچوب متصل می‌شوند و به‌عنوان نورگیر، کاربرد دارند.
متناسب با نوع ساختمان و اندازه‌ی در و پنجره‌ها، پاتاق‌ها به‌شکل صاف، جناقی و نیم‌دایره، ساخته می‌شوند؛ سپس با شیشه‌های رنگی، آلات هندسیِ گره‌چینی و سنتی، تزیین می‌شوند.
کلاه
تیری افقی است که مابین بخش ثابت یا پاتاق و بخش متحرک یا لنگه‌ها، قرار می‌گیرد.
تُنُک
به شبکه‌ی شیشه‌ایِ درون سطح لنگه‌در‌ها گفته می‌شود.
چِفته ریزه
چفتی است که در هر ارتفاعی می‌تواند لنگه‌ها را در شیار بائو نگه دارد.
پاخور یا پاشنه
به بخش پایین و افقیِ چارچوب گفته می‌شود که با زمین تماس دارد. ارتفاع پاخور، متناسب با پهنای کتیبه و لنگه‌های ارسی، بین ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر، متغیر است.
لنگه‌ها
لنگه‌ها که قسمت پایین ارسی را تشکیل می‌دهند، معمولاً مستطیل‌شکل هستند و در راستای محورِ عمودی، به سمت بالا و پایین حرکت می‌کنند. برخی از لنگه‌هایی که شیشه‌های بزرگ یا شیشه‌های رنگیِ تزئینی دارند، از قابلیت‌های نورگیری، مشاهده‌ی بهترِ مناظر بیرون و تهویه‌ی فضا، برخوردار هستند.
علاوه بر آن، لنگه‌های در و پنجره که با عنوان «لَت» نیز شناخته می‌شوند، معمولاً به‌صورت منفرد ساخته می‌شوند. به عبارت دیگر، این لنگه‌ها یک لَتی، سه لَتی، پنج لَتی، هفت لَتی و نُه لَتی هستند. ارسی‌های تک لَتی، به‌طور معمول در راهروهای طبقه‌ی اولِ ساختمان نصب می‌شوند.
واگیر
به تکرار یک نقش در سطح وسیع با استفاده از انواع قرینه‌سازی، واگیر گفته می‌شود.
شیشه‌های اُرُسی
این شیشه‌ها در رنگ‌های آبیِ لاجوردی، قرمز، سبز، زرد و نارنجی وجود دارند. در گذشته، هنرمندان ایرانی شیشه‌های ارسی را به صورت دستی و با استفاده از خمیرِ شیشه می‌ساختند.
اصول ساخت ارسی به چه صورت است؟
در هنر ارسی‌‌سازیِ اصیل، استفاده از میخ و چسب مرسوم نیست. بنابراین، قسمت‌های مختلف ارسی‌ها با اتصالات ظریف چوبی به نام‌های «کام» و «زبانه» به یکدیگر اتصال می‌یابند. همچنین، اتصال دیگری به نام «کُنِشکاف» در این هنر وجود دارد که شیشه‌های رنگی به‌وسیله‌ی آن در داخل شیارهای لنگه‌های در و پنجره قرار می‌گیرند.
برای ساخت یک ارسی باید مراحل زیر طی شوند:
- طرح اولیه‌ی ساخت ارسی با بهره‌گیری از علم هندسه و مثلثات و همچنین متناسب با ابعاد فضای موردنظر، ابتدا بر روی کاغذ پیاده می‌شود.
- چوب و شیشه‌های موردنظر، با دقت و ظرافت خاصی بریده می‌شوند و با مهارت خاصی کنار هم قرار می‌گیرند.
- در مرحله‌ی آخر، از فنون نجاری برای اتصال تمامی قطعات به یکدیگر استفاده می‌شود.
انواع نقش‌های مورد استفاده در تنک ارسی، در هنر ارسی سازی
در هنر ارسی سازی، تنک‌ها یا شبکه‌ی شیشه‌ای داخل لنگه‌ها، نقش‌های مختلفی به خود می‌گیرند. برخی از این نقش‌ها به شرح ذیل هستند:
- نقش اِسلیمی: این نقش، الهام‌گرفته از طبیعت است و در صنایع دستیِ بافت و نساجی نیز به وفور کاربرد دارد.
- نقش گره‌چینی: نقشی هندسی است که از اجرام آسمانی، کائنات، گیاهان و حیوانات الهام گرفته می‌شود.
- نقش جِقه: نقش جقه به نقش «درخت سرو» اطلاق می‌شود که در فرهنگ ایرانی «نماد آزادگی» است.
- نقش از دیگر معانی: این نقش در آیین زرتشت به اهورامزدا اشاره دارد و نمایانگر خورشید و مظهر عظمت است. نقش از دیگر معانی، همچنین نماد پَرِ موجود در بالای کلاه پادشاهان نیز محسوب می‌شود.
- نقش چهارپر: این نقش را از «برگ‌های گیاه شبدر» الهام گرفته‌اند که به‌عنوان «نماد خوشبختی و سعادت» به‌کار می‌رود.
هنر ارسی سازی از آثار ناملموس کشورمان است
هنر ارسی سازی یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که در گردشگری میراث فرهنگی به عنوان آثار ناملموس دسته‌بندی می‌شود. هنرمندان این رشته همواره با استفاده از این صنایع دستی به تزیینِ وسایل چوبی می‌پردازند. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند ضمن سفر به نقاط مختلف کشور با تورهای ایرانگردی، با توجه بیشتری از آثار مختلف هنر ارسی سازی دیدن کنید.
