ردیف موسیقی ایرانی به طرز قرار گرفتن مثال‌های ملودیک قدیمی، آوازها و موسیقی کلاسیک ایران گفته می‌شود که “گوشه” (قطعات کوتاه نغمه) نامیده می‌شوند. در ماه اکتبر سال 2009 میلادی، ردیف موسیقی کلاسیک ایران، که رپرتوار (مجموعه قطعه‌های موسیقی) سنتی موسیقی قدیمی ایران است، به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شده است.
در دهه‌های اخیر، اکثر سازندگان ساز ایرانی، ارمنیان ایران بودند و بسیاری از خوانندگان و موسیقی‌دان‌ها نیز یهودی بودند. در دهه 1960 میلادی، برخی از این افراد به دیگر نقاط دنیا مهاجرت کردند. در نتیجه، ردیف موسیقی کلاسیک ایران را در خارج از کشور خود نیز گسترش دادند. نتیجه آن بود که “آواز” و موسیقی ایرانی در تمام دنیا شهرت پیدا کرد.
تعریف ردیف موسیقی ایرانی
ردیف، مجموعه‌ای از چندین ملودی (نغمه) سنتی ایرانی است که با ترتیبی خاص به شکل دستگاه صوتی (الگو) تنظیم شده است. ردیف موسیقی کلاسیک ایرانی همچنین با مجموعه قطعات گوشه و نظم و ترتیب آنها مرتبط است. گوشه‌ای با وسعت صوتی پایین‌تر “درآمد” نامیده می‌شود که گوشه‌های دیگر در دنباله درآمد قرار می‌گیرند.
شاید بتوان گفت که ردیف موسیقی ایرانی شیوه‌ای برای آموزش این گوشه‌ها، آوازها و الگوها است. در گذشته، موسیقی‌دانان ایرانی بر اساس ذوق موسیقیایی خود این قطعات گوشه را به عنوان گام‌های موسیقی گردآوری کردند و نظم دادند. گوشه‌ها را به نام مقام نیز می‌شناسند.
برونو نتل (Bruno Nettl) با بررسی “ردیف” اظهار می‌دارد:
“در ابتدا، به نظر می‌رسد که ردیف مجموعه‌ای از گوشه‌ها با همان میزان اهمیت است اما این امر صحیح نیست. در واقع، هر گوشه ارزش قابل توجه خود را دارد. برخی از گوشه‌ها بلند هستند و برخی دیگر ممکن است پرده‌گردانی به وجود آورند که در واقع تغییر از یک الگو به الگوی دیگر است.”
از “گام” تا “الگو” در موسیقی ایرانی
در گذشته، نوازندگان، موسیقی را با استفاده از “مقام” در ایران آموزش می‌دادند. با وجود این، زمانی که گام‌ها به الگو تغییر پیدا کردند، آنها گوشه را به عنوان زیرشاخه‌ای از هفت الگو معرفی کردند. این روند در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی در زمان تیموریان اتفاق افتاد.
به گفته رافائل یورگ کیزوتر (Raphael Georg Kiesewetter)، این تغییرات به سمتی سوق پیدا کردند که آموزش اِلمان‌های موسیقی ایرانی به ترتیب صورت بگیرد. در واقع، این روند به تدریج از زمان صفویان تا دوران قاجار ادامه پیدا کرد. اما، “ردیف” در اواخر دوره قاجار به شکل خاصی مورد استفاده قرار گرفت.
محافظان میراث فرهنگی ناملموس ایران
هنر موسیقی در ابتدا به صورت فردی آموزش داده می‌شد اما زمانی که ردیف ایجاد شد، دانشجویان موسیقی آنها را یاد می‌گرفتند و بعد خودشان ردیف‌های مخصوص خود را به آن اضافه می‌کردند و سپس آن را به دانشجویان خود آموزش می‌دادند. این امر از ردیف موسیقی کلاسیک ایرانی محافظت نمود. البته، این قطعات گوشه به ترتیب سنتی آموزش داده می‌شدند و اساسی منطقی نداشتند.
با این وجود، علی اکبر فراهانی، یکی از موسیقی‌دانان با استعداد ایرانی شروع به طبقه‌بندی موسیقی بر اساس سلیقه و علاقه خاص خود نمود. ردیف‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله قدیمی‌ترین ردیف‌های مشهور می‌باشند. این دو ردیف مشهور به ویژه ردیف میرزا عبدالله نقش مهمی در آموزش و بقای این میراث فرهنگی غیرملموس ایران داشتند.
در سال 1911 میلادی، علینقی وزیری که توسط اساتید خود یعنی میرزا حسینقلی و علی اکبر شهنازی آموزش دیده بود، ردیف کلاسیک موسیقی ایرانی را نت‌نویسی کرد و “تئوری موسیقی ایرانی” را تهیه نمود.
علاوه بر این، ردیف‌های مشهور دیگری نیز وجود دارد که برای آموزش به کودکان استفاده می‌شود، مانند ردیف‌های درویش خان و کامبیز روشن‌روان.
تاثیر فرهنگ ایرانی بر ردیف موسیقی ایرانی
برونو نتل بر این باور بود که میراث فرهنگی ناملموس ایران کالایی فرهنگی است که به درستی ساختار فرهنگی ایران را در قرن نوزدهم و بیستم میلادی نشان می‌دهد. وی معتقد است که مسائل زیر بر شکل‌گیری ردیف تاثیر داشته است:
- طبقه‌بندی در جامعه
- فردگرایی یا منحصربه‌فرد بودن
- تعارفاتی که در ابتدای مکالمات غیررسمی و یا بعد از آشنایی در شرایط رسمی از روی نیت پاک و خالص افراد بیرون می‌آمد.
ترتیب گوشه‌ها در ردیف
ترتیب و توالی گوشه در ردیف به صورت فرود آمده (از بم به زیر) می‌باشد. برای مثال، ترتیب ردیف‌های دستگاه چهارگاه به صورت زیر است:
- درآمد اولین گوشه است (در پایه)،
- زابل سوم است،
- حصار پنجم است،
- مکلف ششم است،
- مویه چهارمین است،
- مغلوب هشتمین است،
- منصوری هشتمین است،
- در پایان، یک یا چند گوشه که فرود (خاتمه) نامیده می‌شود، موسیقی آوازی را به بخش ابتدایی برمی‌گرداند.
برای مثال، “حصار” یا “مویه” نت‌های خاص خود را دارد که خارج از ساختار اصلی الگو قرار دارد و موجب پرده گردانی می‌شود که به معنای این است که ملودی‌ها می‌توانند با استفاده از فرود به چهارگاه تغییر کنند.
سفر به دنیای موسیقی ایران و گذر از موج‌های ملودی‌های سنتی می‌تواند خاطره‌ای فراموش نشدنی و شیرین برایتان به ارمغان آورد.
جایگاه و وضعیت موسیقی سنتی در ایران کنونی
بعد از انقلاب سال 1979، زمانی که تغییرات فرهنگی عمده ای در ایران اتفاق افتاد و ذائقه مردم در موسیقی تغییر کرد، موقعیت بسیار خوبی برای رشد موسیقی سنتی در ایران فراهم شد. بسیاری از گروه‌ها و خوانندگان این بخش از فرهنگ ایران را به صورت حرفه‌ای دنبال کردند. مردم نیز به این سبک از موسیقی علاقه زیادی نشان دادند.
این روزها، بعضی از کنسرت های موسیقی ایرانی در سبک‌های مختلف در قسمت‌های مختلف ایران برگزار می‌شود. هر سبکی طرفداران خاص خود را دارد و بسیاری از مردم دوست دارند تا به کنسرت‌های سنتی ایرانی بروند تا از اجرای نوازندگان و خوانندگان محبوب خود لذت ببرند. اگر این فرصت را داشتید که به یکی از این کنسرت‌ها بروید، به شدت توصیه می‌کنیم که در آن شرکت کنید تا ردیف موسیقی ایرانی را بهتر بشناسید و از موسیقی سنتی ایرانی بیشتر لذت ببرید.
پرسش‌های متداول درباره ردیف موسیقی ایرانی
در صورتی که پاسخ پرسش‌های خود را در زیر پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های همین پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
ردیف موسیقی ایرانی از چند بخش تشکیل شده است؟
ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل شده است. بخش اصلی شامل هفت دستگاه می‌شود که معمولا موسیقی اغلب نواحی ایران را در برمی گیرد.
هفت دستگاه مختلف ردیف موسیقی ایرانی چه هستند؟
دستگاه شور، همایون، ماهور، سه گاه، چهارگاه، دستگاه راست پنجگاه، و نوا.
چه کسی ردیف را وارد موسیقی ایران کرد؟
پایه‌گذاران ردیف در موسیقی ایرانی علی اکبر فراهانی و فرزندانش بودند. این افراد از موسیقی‌دانان دربار قاجار بودند.
