طبق آمار رسمی، راه آهن سراسری ایران تا پایان سال 1396 خورشیدی، دارای ۱۴۰۷۸ کیلومتر شبکه ریلی استاندارد بوده است. ساخت و توسعه میراث صنعتی خطوط ریلی در ایران پیشینه ای طولانی دارد. این خطوط که زمان ساخت آنها به حدود سال 1305 خورشیدی می رسد، فراز و نشیب های زیادی را در طول تاریخ تجربه کرده اند.
این شبکه ریلی بندر ترکمن در ساحل دریای خزر را به بندر امام خمینی در ساحل غربی خلیج فارس متصل می‌کند. راه آهن سراسری ایران بر اساس لایحه ای در 1305 خورشیدی به پیشنهاد نخست‌وزیر حکومت پهلوی وقت ساخته شد. در سال 1400 خورشیدی نیز، یونسکو آن را به ثبت جهانی رساند.
ایجاد راه‌آهن سراسری در ایران همواره یکی از آرزوهای بزرگ و ملی محسوب می‌گردید. با این وجود، در حدود نیم قرن کوشش‌هایی از طرف افراد مختلف انجام شد اما به نتیجه نرسید. در دوران قاجار، مجموعا حدود ۲۳۰ کیلومتر راه آهن در ایران احداث گردید. سرانجام در دوره پهلوی اول بود که احداث راه آهن سراسری ایران آغاز شد.
از سال 1305 خورشیدی تاکنون انتقادهای زیادی به خط ریلی راه آهن ایران وارد شده است. در ابتدای ساخت بسیاری معتقد بودند مسیر عبور آن غیر اقتصادی است. زیرا هیچیک از شهرهای بزرگ و پرجمعیت آن زمان ایران را به یکدیگر متصل نمی‌کرد.
همچنین وجود راه آهن سراسری ایران بعدها در جریان جنگ جهانی دوم اشغال ایران را تسهیل کرد. امکان لشگرکشی روس و انگلیس به ایران و نقل و انتقال گسترده نظامی را هموار نمود.
تاریخچه راه آهن سراسری ایران
تفکر ایجاد راه آهن در ایران از سال 1825 میلادی شروع شد. در واقع از زمان صدارت اميركبير شهرت راه‌آهن به ايران رسید. دولت وقت در تلاش بود كه اين فن آوری جدید را به دست آورد. اما دولت امیر کبیر در عین حال با سه مشكل اساسی مواجه بود.
- مشكل اول: دولت روسيه تزاری
روسیه نمی‌خواست توسط راه‌آهن ایران، انگليسی ها به مرزهای روسيه برسند. بنابراین، با احداث راه آهن در ایران مخالفت می کرد. - مشكل دوم: دولت انگلستان
انگلیسی ها معتقد بودند با ساخت راه آهن در ایران روس‌ها می توانند نيروهای خود را به خليج فارس و سپس به مرز هندوستان برسانند. لذا با احداث راه آهن در ایران مخالفت می کردند. - مشكل سوم: کمبود پول و خالی بودن خزانه دولت وقت
ساخت راه‌آهن بودجه گزافی را طلب می کرد و دولت وقت ايران منابع مالی را در اختيار نداشت.
بنابراین، پس از سال ها تلاش پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به سال ۱۸۴۸ میلادی می رسد. در این سال، یک فرد روس-گرج تبار از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی خط راه آهن کشید. بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیربازار دیده می شود. دوازده کیلومتر از این مسیر تا اواسط دوره پهلوی اول همچنان مورد استفاده بود.
اما لایحه ساخت راه آهن سراسری ایران به صورت مدرن در سال 1305 خورشیدی تصویب شد. یک سال بعد اولین ساختمان راه‌آهن سراسری در تهران ساخته شد. از همان وقت ساخت ساختمان راه‌آهن از سه نقطه جنوب و مرکز و شمال، توسط کشور آلمان آغاز شد.
کشور آلمان در زمان حکومت نازی ها در ساخت راه آهن سراسری ایران بسیار کمک کرد. هیتلر به کمک کشور ایران آمد چون به خطوط راه‌آهن ایران در حمله به شوروی نیاز داشت. بعدها در زمان جنگ جهانی دوم از این ایستگاه ها توسط متفقین سلاح برای روسیه ارسال شد.
مقوله مالی ساخت پروژه راه آهن سراسری ایران با وضع مالیات بر روی اقلامی همچون چای، شکر و نمک حل شد. اولین کمپانی که در امر نقشه‌برداری و ساختمان راه‌آهن سراسری نماینده اش را به ایران فرستاد کمپانی یولن از آمریکا بود.
در سال 1312 خورشیدی، ایران قراردادی را با شرکت دانمارکی کمپساکس به امضا رساند. کمپساکس در آن زمان مشغول ساخت و ساز راه‌آهن در ترکیه بود. مهندسین این شرکت عملیات در هرکدام از بخشها را نظارت می‌کردند. در نهایت راه آهن سراسری ایران در سال 1317 خورشیدی افتتاح شد.
راه‌آهن ایران، با مشارکت مهندسین مشاور آمریکایی، آلمانی، بلژیکی، ایتالیایی، سوئدی، چکسلواکی و سویسی ساخته شد. فولاد و سیمان مورد نیاز از شوروی، ریل از استرالیا، بلژیک، آلمان و آمریکا و سایر وسایل از ژاپن و یوگوسلاوی تهیه شد.
ایستگاه‌های راه آهن ایران در زمان تأسیس
در ابتدای تاسیس مسیر ریلی ایران، این ایستگاه ها ساخته و راه اندازی شدند:
- ایستگاه راه‌آهن بندر امام خمینی (بندر شاهپور)
- ایستگاه راه‌آهن اهواز
- ایستگاه راه‌آهن اندیمشک
- ایستگاه راه‌آهن دورود
- ایستگاه راه‌آهن سمیه (فرعی)
- ایستگاه راه‌آهن اراک
- ایستگاه راه‌آهن قم
- ایستگاه راه‌آهن تهران
- ایستگاه راه‌آهن گرمسار
- ایستگاه راه‌آهن ساری
- ایستگاه راه‌آهن بندر ترکمن (بندر شاه)
زمانی که راه آهن سراسری ایران در شرف اتمام بود، عملیات ساخت خط گرمسار-مشهد آغاز شد. اما عملیات ساختمانی از شاهرود به بعد به علت بروز جنگ جهانی دوم متوقف گردید. بعد از پایان جنگ مجدداً عملیات ساختمانی آن آغاز شد.
طول خطوط راه آهن سراسری ایران
آمار زیر تا آخر پاییز 1398 است:
- طول خطوط اصلی: ۱۱۰۶۱ کیلومتر (سال ۱۳۹۶، کیلومتر با عرض ریل پهن)
- طول خطوط فرعی (تجاری صنعتی و مانوری): ۳۰۱۷ کیلومتر
- طول خطوط برقی (جلفا-تبریز): ۱۴۸ کیلومتر
- طول خطوط دوم (دو خطه): ۲۰۴۰٫۵ کیلومتر
- طول خطوط مانوری: ۱۹۵۷ کیلومتر
- طول خطوط صنعتی تجاری: ۱۰۵۹ کیلومتر
جمع کل خطوط (با احتساب خطوط فرعی، ایستگاه‌ها و مانوری‌ها) ۱۴۰۷۸ کیلومتر در پایان سال 1396 خورشیدی است.
ویژگی های راه آهن سراسری ایران
آمار زیر تا آخر پاییز 1398 است:
- تعداد تونل: ۱۰۵ عدد
- طول تونل ها: ۱۲۰ کیلومتر
- طولانی ترین تونل: سه هزار متر
- تعداد پل : ۳۵۰
- طولانی ترین پل :۷۵۰ متر
- تعداد ایستگاه قطار : ۴۹۷ عدد
- بلندترین ارتفاع : ۲۵۰۰ متر
- پایین ترین ارتفاع : منفی بیست متر
ایستگاه‌های بین‌المللی آزاد راه آهن سراسری ایران
بر اساس اطلاعاتی که تا آخر پاییز 1398 گردآوری شده است، ایستگاه‌های بین‌المللی راه آهن سراسری ایران عبارتند از: اهواز، سهلان، تبریز، جلفا، نیک پسندی، مهرآباد، تهران، اصفهان، بندرعباس، سرخس، و منهد (از مرز رازی).
پل های شاخص ساخته شده در مسیر راه آهن سراسری ایران
در مسیر راه‌آهن شمال به جنوب، پل ورسک توسط مهندسین اتریشی ساخته شد. این پل در ارتفاع ۱۱۰ متری از ته دره، با دهانه ۶۶ متری و با وسایلی ابتدایی ساخته شد. پل ورسک دو کوه عظیم و سخت‌گذر عباس‌آباد را به هم متصل می‌کند. از شگفتی‌های ساخت پل ورسک عدم استفاده از هر گونه سازه فلزی است.
در همان زمان احداث مسیر ریلی ایران، در مسیر راه‌آهن ایران و ترکیه و در نزدیکی خوی پلی به نام پل قطور ساخته شده است. عملیات ساخت این پل در سال ۱۳۴۹ خورشیدی به اتمام رسید. این پل از نوع زیر قوسی است و طول آن ۴۴۸ متر، طول ارک فلزی آن ۲۲۳ متر و ارتفاع آن از سطح رودخانه قطور بیش از 118 متر است.
پل سیاه شهر اهواز که بر روی رود کارون ساخته شده است، یکی دیگر از پل های شاخص این مسیر ریلی است. این پل با 1050 متر طول و 6 متر عرض خط آهن بندر امام خمینی به راه آهن سراسری خرمشهر-تهران-شمال را در جنوب خوزستان و ساحل خلیج فارس وصل می کند. این پل هنوز هم طولانی ترین و بزرگ ترین پل راه آهن سراسری ایران است.
میراث صنعتی راه آهن سراسری ایران
در اوایل پاییز سال 1398 خورشیدی، ارزیابان ایکوموس برای بازدید میدانی از وضعیت پرونده میراث صنعتی راه آهن به ایران سفر کردند. در این بازدید، ریل های راه آهن، موزه‌ها، ایستگاه‌ها، تونل‌ها، پل‌ها، خط‌آهن و میراث فرهنگی و طبیعی واقع در کریدور راه‌آهن بررسی شدند.
به این ترتیب، پرونده این میراث صنعتی در فهرست آثار جهانی یونسکو ارائه شد و در سال 2021 میلادی (1400 خورشیدی) به ثبت جهانی رسید. ایران معتقد بود که راه آهن سراسری ایران ارزش جهانی شدن را داشت و می توانست به عنوان میراث صنعتی ایران به ثبت برسد. یونسکو نیز بر این ادعا صحه گذاشت.
حاصل سخن
راه آهن سراسری ایران در زمان ساخت موافقین و مخالفین بسیاری داشت. این راه آهن پیشرفت بزرگی برای کشور ایران محسوب می شد. اما در دوران خاصی عامل تسریع کننده در اشغال کشور و گسترش هرج و مرج بین المللی محسوب می شد. میراث صنعتی راه آهن در ایران نمادی از جهت گیری های سیاسی هر دوره است.
هم اکنون نیز خطوط ریلی راه آهن در ایران یکی از امن ترین و ارزان ترین راه های سفر است. این خطوط از مسیرهای متنوعی می گذرد. همچنین در کیفیت های گوناگونی به مسافران عرضه می شود. جاذبه های طبیعی بر سر راه این مسیر در ایران، بسیاری از گردشگران را نسبت به انتخاب این وسیله حول و نقل راغب می کند.
پرسش‌های متداول درباره راه آهن سراسری ایران
اگر پاسخ پرسش‌های مد نظر شما در سوال‌های زیر نبود، می توانید از طریق بخش دیدگاه‌ها، آنها را با ما در میان بگذارید تا در اسرع وقت به آنها پاسخ دهیم.
راه آهن سراسری ایران چه زمانی احداث شد؟
در زمان صدارت امیرکبیر، شهرت راه آهن به ایران هم رسید؛ ولی امیرکبیر به‌دلیل برخی مشکلات پیشِ رویش موفق به احداث راه آهن نشد. در دوران قاجار، ۲۳۰کیلومتر راه آهن در ایران احداث شد. کار اصلی راه‌اندازی و بهره‌برداری راه آهن سراسری ایران در زمان پهلوی اول، رضاشاه، انجام شد. راه آهن سراسری، شمال کشور را به جنوب آن وصل می‌کند.
چرا طرح اولیه راه آهن جنوب به شمال از هیچ شهر اصلی غیر از تهران عبور نمی‌کرد؟
با تصویب نمایندگان مجلس و برای جلوگیری از کاربرد نظامی، تصمیم بر این شد که راه آهن در مسیر طی شده، از هیچ شهری عبور نکند.
آیا در دوره قاجار هم تلاشی برای ساخت راه آهن شده بود؟
در سال ۱۸۴۸ میلادی و در دوره حکومت قاجار تلاش‌هایی برای ساخت راه آهن شد؛ از جمله ساخت موفق آمیز نخستین مسیر ریلی از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی که اولین مسیر ریلی ایران محسوب می شود. با این وجود، به دلیل عدم تمایل دولت‌های روس و انگلیس، این تلاش ها به نتیجه نرسید.
دلیل شهرت پل ورسک چیست؟
پل ورسک در مسیر راه آهن شمال کشور، در روستای ورسکِ شهرستان سوادکوه در استان مازندران قرار دارد. این پل یکی از مهم‌ترین آثار فنی-مهندسی شمال کشور به حساب می‌آید. پل ورسک در ارتفاع 110 متری دره‌ای با دهانه 66 متری ساخته شده است. یک دلیل شهرت پل ورسک این است که در ساخت این پل از سازه فلزی استفاده نشده است.
راه آهن سراسری ایران چه بندرهایی را در شمال و جنوب کشور به هم متصل می‌کند؟
بندر ترکمن در کنار دریای خزر ازطریق خط راه آهن به بندر امام‌خمینی در ساحل خلیج‌فارس متصل شده است.
سازنده‌ی پل ورسک چه کسی است؟
شرکت دانمارکی کامپساکس عهده‌دار ساخت پل ورسک بود. طراح این پل زیبا مهندسی اتریشی به نام «لادیسلاوس فون رابسویچ» است.
طول راه آهن ایران در حال حاضر چند کیلومتر است؟
طول خط راه آهن ایران تا پایان سال ۱۳۹۶، حدود ۱۴۰۷۸ کیلومتر بود و در حال حاضر، پروژه‌هایی با هدف گسترش این خط در دست اقدام است.
راه آهن در زمان قاجار از چه نقطه‌ای تا چه نقطه‌ای امتداد داشت؟
در سال ۱۸۴۸ میلادی و در دوره‌ی قاجار، یک فرد روس گرج‌‌تبار از رشت به بندر پیربازار و بندرانزلی خط راه‌آهن کشید. همچنین، خطوط راه‌آهن تهران به شهرری، نائیج‌بابل به محمودآباد و جلفا‌تبریز هم کشیده شدند که بعدها متروک و بی‌بهره ماندند.
هدف رضاشاه از ایجاد راه آهن سراسری در ایران چه بود؟
حکمرانان ایرانی از عهد قاجار آرزوی ایجاد راه آهن در ایران را داشتند؛ اما نبود منابع مالی کافی و سنگ‌اندازی دولت‌های خارجی مثل بریتانیا، مانع رسیدن به این آرزو بود. رضاشاه هم به‌دلیل تمرکزگرایی و تمایل به دسترسی آسان به نقاط مختلف کشور، خواهان برقراری راه‌آهن بود؛ هرچند راه آهن در ابتدا، بیش از آنکه در خدمت ایران باشد، کاربرد نظامی داشت.
گفتنی است کشور آلمان در ساخت راه آهن سراسری ایران کمک بسیاری کرد. در واقع، هیتلر به کمک ایران آمد، چون برای حمله به شوروی به خطوط راه آهن ایران نیاز داشت. راه آهن سراسری اولیه در شهرهای مهم ایستگاه نداشت. بعدها و در جنگ جهانی دوم نیز متفقین از این راه آهن برای ارسال سلاح به روسیه استفاده کردند.
