ذخیره گاه زیست کره کویر، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران است. حدود یک چهارم مساحت کشور ایران را کویر و بیابان تشکیل می دهد. گردشگران کویر، بهتر است در فصول پاییز و زمستان، عازم این مناطق شوند. در ماه های سرد سال، کویر گرمای سوزان تابستانی ندارد. اما شب های کویر سرد هستند.
این منطقه توسط یونسکو به عنوان یکی از ذخیره گاه های زیست کره ایران ثبت شده است. بخش عمده ای از این منطقه در شهرستان گرمسار از استان سمنان و قسمت های کوچکی هم در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار دارد. این منطقه حدود 691 هزار هکتار وسعت دارد.
این منطقه کویری، شبه جزیره ای محصور میان دریاچه نمک، کویر ریگ، کویر مرکزی و کویر گرمسار بوده و نمونه بارزی از بیابان ها و استپ های کم آب به شمار می رود.
پیشینه تاریخی ثبت ذخیره گاه زیست کره کویر
این منطقه از سال 1964 میلادی «کانون شکار ایران» لقب گرفت. بعدها به سازمان حفاظت محیط زیست انتقال داده شد. از سال 1976 میلادی به رده حفاظتی بالاتر از پارک ملی ارتقا یافت. در سال 1978 میلادی، با کاهش بخش‌هایی از شمال و افزایش بخش‌هایی در جنوب، مساحت آن به ۶۷۰ هزار کیلومترمربع رسید.
در سال 1982 میلادی با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و امکانات و توانایی‌های حفاظتی به دو قسمت تبدیل شد:
- یک قسمت پارک ملی به وسعت ۴۲۰ هزار هکتار، و
- قسمت دیگر، یک منطقه حفاظت شده کویر به مساحت ۲۵۰ هزار هکتار.
پارک ملی شامل منطقه سیاه کوه، نخجیر، سفید آب و کلیه ارتفاعات و تپه ماهورها و دشت‌های مجاور آن می باشد. از سوی دیگر، منطقه حفاظت شده کویر شامل دشت‌های مکوش، سیاه پرده، پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خر کوه می باشد. پس از مدتی، توسط این منطقه به فهرست ذخیره گاه های زیست کره ایران در یونسکو تغییر نام داد. کل این ذخیره گاه زیست کره تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان قرار دارد.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی ذخیره گاه زیست کره کویر
این منطقه دارای اقلیم خشک و بیابانی است. بیشتر بارندگی آن در ماه‌های آبان تا اردیبهشت ماه صورت می‌گیرد. متوسط میزان سالیانه باران در منطقه ۱۵۰ میلی‌متر است. معمولا گرمای شدید از اوایل خرداد تا پایان مهر در منطقه ادامه دارد.
درياچه نمک تنها درياچه‌ای است كه در جوار ذخیره گاه زیست کره کویر قرار دارد. این دریاچه يکی از بزرگ‌ترين شوره‌زارهای ايران است. همچنین از نظر شکلی حالت مثلثی دارد كه رأس آن در شمال قرار گرفته است. از سوی دیگر، وسعت آبگير درياچه حدود ۲۵۰۰ كيلومتر مربع و مرز غربی پارک ملی كوير را تشكيل می‌دهد.
آب اين درياچه بسيار شور است و در هنگام غروب از قله سياه كوه منظره بسيار زيبايی دارد. درياچه نمک حوزه آبگير بسياری از رودخانه‌های مركزی ايران است و اطراف آن باتلاق‌های زيادی وجود دارد.
هيچ نوع آبزی در آب اين درياچه وجود ندارد، اما زمستان‌ها تعداد قابل توجهی از پرندگان مهاجر آبزی به اين درياچه و رودهای اطراف آن می آیند. سال‌ها پيش، تابستان‌ها نيز تعدادی فلامينگو در نواحی جنوبی آن ديده می‌شد.
ذخیره گاه زیست کره کویر دارای چشمه ها و نهرهایی است. از جمله آنها می‌توان به چشمه سفیدآب در نزدیکی محیط‌بانی سفید آب، چشمه آبشار نمکی در نزدیکی ملک آباد و چشمه سیاه کوه در نزدیکی محیط بانی سیاه کوه اشاره کرد.
راه های رسیدن به این ذخیره گاه
راههای ورودی متنوعی برای دسترسی به این منطقه وجود دارد:
مسیر اول : مناسب‌ترین راه ورودی منطقه از طریق راه آسفالته ورامین، پیشوا تا یک کیلومتری ایستگاه راه آهن ابردژ ادامه دارد و از مسیر جاده شنی قلعه بلند، عسگرآباد، حصار گلی به پاسگاه محیط‌بانی مبارکیه می‌رسد و وارد این ذخیره گاه می‌شود.
مسیر دوم : از شهرستان گرمسار به سمت جنوب آغاز و پس از عبور از جاده سنگفرش به محیط‌بانی سیاه کوه می‌رسد.
مسیر سوم : از کاروانسرای مرنجاب در شمال بیابان بندریگ و جنوب دریاچه نمک آران و بیدگل آغاز و پس از طی مسافتی در حدود ۵۰ کیلومتر به محیط‌بانی سفیدآب می‌رسد.
مسیر چهارم : از سمت جنوبی ذخیره گاه زیست کره کویر از طریق کاشان، آران، مرنجاب به پاسگاه محیط‌بانی سفیدآب و نرسیده به بند علی خان را از طریق جاده ورامین، جواد آباد، چرمشهر به محیط‌بانی فصلی بندعلی خان می رسد.
مسیرهای دیگر : راههای دیگری برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آنها بدون راهنما کاری بسیار خطرناک است. جهت جلوگیری از هر گونه پیشامد سوء و ناگوار احتمالی باید قبل از انجام برنامه سفر به کسب اطلاع و مجوز اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان و هماهنگی با واحدهای تابعه مستقر در منطقه اقدام شود.
کاروانسراهایی همچون دیرگچین، قصر بهرام، تپه های مریخی و… در نزدیکی ذخیره گاه زیست کره کویر برای اقامت وجود دارند.
پوشش گیاهی این ذخیره گاه
در مجموع ۳۵۵ گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده که ۲۰ گونه آن بوم‌زادی هستند. گیاهان این منطقه از انواع خشکی‌پسند و شورپسند هستند که خود را با کمبود آب و شوری خاک سازگار کرده و داشتن برگ‌های کوچک منتهی به خار از ویژگی‌های ظاهری بسیاری از آنهاست.
در نقاط هموار گیاه درمنه، در دره‌ها و کوهپایه‌های سنگی گیاه کاروان‌کش، در اطراف چشمه‌ها گز، گرگ‌تیغ و نی و در کوهپایه‌ها درختچه‌های بادام کوهی، شیر خشت و خنجک دیده می‌شوند.
از آبشخورهای این منطقه می‌توان به چشمه سفیدآب در نزدیکی محیط‌بانی سفید آب، چشمه آبشار نمکی در نزدیکی ملک‌آباد و چشمه سیاه کوه در نزدیکی محیط‌بانی سیاه کوه اشاره کرد.
پوشش جانوری این ذخیره گاه
حیات جانوری این منطقه در گذشته به قدری متنوع و پرشمار بود که به «آفریقای کوچک» و «سرنگتی ایران» شهرت داشت. امروزه نیز هر چند از غنای حیات وحش آن تا حد زیادی کاسته شده، هنوز هم تقریبا تمامی انواع حیوانات بیابان‌زی ایران را در خود جای داده است.
در مجموع ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه شناسایی شده‌اند.
یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، کل‌وبز، قوچ و میش، شغال، سیاه‌گوش از جمله پستانداران شاخص این منطقه هستند.
ذخیره گاه زیست کره کویر در گذشته یکی از بهترین زیستگاه‌های گورخر ایرانی بود، ولی اکنون تعداد آنها بسیار کاهش یافته است. در سال‌های پایانی دهه 1970 میلادی تخمین زده می‌شد در این منطقه حدود ۸۰۰ راس گورخر زیست می‌کردند.
آهوی گواتردار هم در آستانه انقراض قرار دارد، اما جمعیت جبیر (نوعی غزال ظریف‌تر و کوچک‌تر از آهو) در ذخیره گاه زیست کره کویر بیشترین میزان در تمام ایران است. شاخص‌ترین گونه جانوری ذخیره‌گاه زیست کره کویر یوزپلنگ آسیایی است.
ذخیره گاه زیست کره کویر دارای بالاترین میزان بارش سالیانه در مقایسه با بخش قابل توجهی از زیستگاه‌های یوز در ایران است که همین امر، باعث زادآوری مناسب طعمه‌ها می‌شود. اما نسل آن ها نیز در این منطقه با خطر جدی روبروست.
در سال 2009 میلادی، دوربین‌های تله‌ای پروژه حفاظت از یوز در دو نوبت ۸ قطعه عکس از ۳ یوز را در این منطقه ثبت کردند. این اولین مشاهده یوز در این منطقه پس از سال 2002 میلادی بود. همین دوربین‌ها تصاویری از پستاندارانی چون پلنگ، کفتار راه‌راه، کاراکال، گرگ، روباه، شغال، گوسفند وحشی و بز کوهی را نیز ثبت کردند.
هر‌ساله پرندگان مهاجری چون فلامینگو، آنقوت، سر سبز و خوتکا به آب بندهای این منطقه می‌آیند. پرندگان ذخیره گاه زیست کره کویر هم شامل کبک، تیهو، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشک، سهره، چکاوک و پرستو، انواع پرندگان شکاری ازجمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه، و پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، آنقوت، خوتکا و انواع غاز و مرغابی هستند.
پتانسیل های این منطقه
این ذخیره گاه زیست کره، تنها منطقه تحت حفاظت ملی و جهانی در ایران است که به گفته سازمان محیط زیست در آن هیچگونه سکونتگاه انسانی، معدنی و پروانه چرای دام وجود ندارد.
این منطقه در واقع نمایشگاهی طبیعی از وحوش کمیاب بیابانی و کویری از جمله کل و بز، قوچ و میش وحشی، گربه شنی، جبیر، یوزپلنگ ایرانی و جوامع گیاهی متنوع است.
ذخیره گاه زیست کره کویر مانند شبه جزیره‌ای است که بین دریاچه نمک، کویر ریگ، کویر مرکزی و کویر گرمسار محصور شده و نمونه بارزی از بیابان‌ها و استپ‌های کم آب ایران به شمار می‌آید.
جاذبه‌های گردشگری منطقه کویر
این منطقه دارای یکی از بالاترین پتانسیل های گردشگری در ایران می باشد. نزدیکی به تهران، بکر بودن بخش های قابل توجهی از آن، تنوع بالای جانوری و … باعث شده تا طبیعت‌گردان زیادی هر سال برای بازدید به این منطقه بروند.
جاذبه‌های گردشگری ذخیره گاه زیست کره کویر به دو بخش جاذبه‌های طبیعی و تاریخی تقسیم می‌شوند.
جاذبه‌های تاریخی آن عبارتند از:
جاده سنگفرش
این جاده یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی از جاذبه‌های این منطقه است. به طوری که در گذشته های دور امکان عبور کاروان‌ها را از میان اراضی باتلاقی و شوره‌زارهای حاشیه دشت کویر فراهم می‌کرده است.
بنای مشهور «قصر بهرام»
این بنا در واقع یک کاروانسرای شاه عباسی در نزدیکی ذخیره گاه زیست کره کویر است.
آبراه سنگی «سیه کوه»
این آبراه، آب مورد نیاز قصر بهرام را تامین می کرده است، بقایای «ساختمان حرمسرا»، کاروانسراهای «سفید آب» و «لکاب» و آب انبار «قیلوقه» از دیگر جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.
جاذبه‌های طبیعی این منطقه
ذخیره گاه زیست کره كوير مجموعه ای از ذخاير ژنتيكي، منابع طبيعي و حيات وحش است. برخی از برجسته ترین های این جاذبه ها عبارتند از:
تنگه ظلمات
برای بازدید از تنگه ظلمات، مسافتی حدود 60 کیلومتر باید طی شود. این تنگه کوه های حفره دار و گذرکاه های عمیقی دارد که به راههای گوناگونی متصل می شوند.
دره فسیل آباد
فسیلهای چندین هزارساله فراوانی در این دره به چشم می خورد و مجاور تنگه ظلمات قراردارد. بهترین زمان بازدید از این منطقه فصل بهار و بهترین ساعت هشت صبح الی 12 بعد از ظهر است.
دریاچه نمک
در جنوب غرب سیاهکوه، دریاچه نمک وجود دارد که به سه استان تعلق دارد: قم، اصفهان و سمنان. این دریاچه به رنگ سفید دیده می شود و یکی از جاذبه های این منطقه است.
گنبدهای نمکی دشتی (گلدان های کریستال نمکی کویری)
در داخل ذخیره گاه زیست کره کویر، گنبدهای نمکی دشتی مشاهده می شود. این گنبدها به صورت رشته کوه ولی همجوار با معادن گچ و آهک واقع شده اند.
گنبدهای نمکی ضمن آنکه منابع نمک محسوب می شوند، از عوامل مهم جذب گردشگر نیز خواهند بود. وجود کریستال های بسیار زیبای نمک کلروسدیوم در اطراف این تپه های نمکی یا گنبدهای نمکی، آن ها را به شکل یک ظرف کریستال در آورده است.
تهدیدات این منطقه
مهم‌ترین تهدید در قسمت منطقه حفاظت شده کویر اراضی تحت کنترل انسان یا سازمان های مختلف است که فعالیت های مختلف آنان در این منطقه، بخش حفاظت شده را به خطر انداخته است.
خشکسالی به خصوص در حدود سال های 2014 الی 2016 آسیب جبران‌ناپذیری بر پیکر ذخیره گاه زیست کره کویر وارد کرد. به نحوی که جمعیت عمده حیات وحش این منطقه برای دستیابی به آب و علوفه بهتر به سمت مناطق آزاد در استان اصفهان مهاجرت کردند. از سوی دیگر، به دلیل عدم آگاهی مردم و حفاظت مناسب در مناطق آزاد، تقربیا اکثر آنها به صورت غیر قانونی شکار شدند و هرگز به ذخیره گاه زیست کره کویر باز نگشتند.
ذخیرگاه زیست کره کویر ایران کجاست؟
محدوده ذخیرگاه زیست کره کویر ایران از شمال به اراضی کشاورزی جنوب ورامین و گرمسار، از غرب به چالاب‌های کویری دشت کویر و از جنوب به چالاب‌های کویری و دشت‌های سیلابی و از شرق به دریاچه نمک و دشت‌های سیلابی شمال آن می باشد. موقعیت این ذخیره‌گاه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره ذخیره گاه زیست کره کویر
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
آب و هوای ذخیرگاه زیست کره کویر چگونه است؟
این ذخیره‌گاه دارای اقلیم خشک سرد در مناطق پست و اقلیم نیم خشک سرد در مناطق مرتفع می‌باشد. متوسط بارندگی این منطقه حدود ۱۳۰ میلی‌متر است.
کدام گونه‌های جانوری در ذخیرگاه زیست کره کویر زندگی می‌کنند؟
تا به حال ۳۱ گونه پستاندار، ۱۳۱ گونه پرنده، ۳ گونه خزنده و یک گونه دوزیست در این ذخیره‌گاه شناسایی شده‌اند.
بندعلیخان در کجا قرار دارد؟
تالاب بندعلیخان در ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین و در منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران قرار دارد. این تالاب زیستگاه زمستانی پرندگانی مانند اردک‌های سرسبز، خوتکا، غازها، آبچلیک‌های پاسبز و پاسرخ و فیلوش می‌باشد و به همین دلیل اهمیت بسیاری دارد.
چند ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران وجود دارد؟
در ایران ۱۳ ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره شامل پارک‌های ملی، آثار طبیعی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده وجود دارد. پیشنهاد می‌کنیم برای کسب اطلاعات بیشتر مقالات ما را در مورد ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره بخوانید.
